Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

488

жауап  қайтару,  сезгіштіктің  төменгі 

табалдырығы; 3) басқа біреудің сезі- 

мін түсіну. Талдағыш рецепторлары- 

на  әсер  еткен  тітіркендіргіштердің 

бәрі  бірдей  түйсік  тудыра  бермейді. 

Түйсік тудыру үшін тітіркендіргіштің 

белгілі бір дәрежеде мөлшері мен кү- 

ші болуы қажет. Бұл – түйсіну про- 

цесінде  түйсік  табалдырығына  бай- 

ланысты.  Түйсік  табалдырығының 

шегі  –  абсолют  табалдырық.  Абсо- 

лют  табалдырықтың  күші  адамның 

абсолюттік  сезгіштігін  сипаттайды, 

абсолют табалдырық күші неғұрлым аз 

болса, абсолюттік сезгіштік соғұрлым 

өткір  болғаны.  Басқаша  айтқаңда, 

абсолюттік сезгіштіктің мөлшері түй- 

сіктің  абсолют  табалдырығы  мөл- 

шеріне  кері  пропорциялы  болады. 

Белгілі талдағыштардың абсолюттік 

сезгштігі  әр  адамда  әртүрлі  болуы 

мүмкін. Мысалы, бір бала сыбырла- 

ған  сөзді  алыстан  естиді,  ал  екін- 

шісі  естімейді.  Бұдан  бірінші  ба- 

ланың  абсолюттік  сезгіштігі  екінші 

баланыкінен  жоғары  екендігі  бай- 

қалады.  Адам  талдағыштарының 

абсолюттік  сезгіштігі  шынында  да 

жоғары болады.

СЕзІМ  –  адамдардың  бір-бірімен 

қатынас  жасау  қажеттігінен  туын- 

дайтын  және  біртіндеп  дамып  қа- 

лыптасып  отыратын  жан  қуаты. 

Мәселен, достық, адалдық сезімдері, 

адамда бірден қалыптаса қоймайтын 

белгілері. Ал, эмоция болса, адамның 

түрлі  органикалық  қажеттіліктеріне 

байланысты оқтын-оқтын туып оты- 

ратын,  кейде  шағын,  кейде  қүрделі, 

ситуациялы  көріністері.  Мәселен, 

адам  қуанғаннан  немесе  қамыққан- 

нан  көзіне  жас  алады,  не  болмаса 

бір  нәрсеге  мәз  болып  ішек  сілесі 

қатқанша  күледі,  әрине,  мұндай 

жағдайдың  ұзаққа  созылмайтыны 

белгілі.  Бұл  сезім  мен  эмоцияның 

бірінші  ерекшелігі,  сезімдерде  мә- 

нерлі  қозғалыстар  (мимика,  панто- 

мимика) жөнді байқалмайды, тұрақ- 

ты  терең  әсерлі  сезім  адам  психо- 

логиясындағы  басты  белгілердің  бі- 

рі,  ал  эмоция  болса  мәнерлі  қоз- 

ғалыстарға  бай  келеді,  мұнда  адам 

өзін  тек  организм  тұрғысынан  көр- 

сете алады.

Адамның  жоғары  сезімдері  –  иман- 

дылық,  интеллектілік,  эстетикалық. 

Жоғары  сезімдердің  қалыптасуына, 

адамның өскен ортасы, отбасы, ұжы- 

мы елеулі әсер етеді, әсіресе халқы- 

мыз  айтқандай  «Сөз  сүйектен  өте- 

ді  ...»  т.б.  мәтелдері  сезімді  тәрбие- 

леу қажет екеніне дәлел болады. Осы 

тұрғыдан алғанда, С. ми қабығының 

жұмысынан,  ондағы  динамикалық 

стереотип жасалып отыратындығынан 

тәуелді. Ал эмоцияға келсек, мұның 

физиологиялық  негізі  ретикулярлық 

формацияның  лимби  жүйесінің, 

сондай-ақ,  ондағы  гипоталамус  бө- 

лігінің  (дененің  зат  алмасуы,  тем- 

пературасын  реттестіретін  жүйке) 

орталығымен  ұштастырамыз.  Мә- 

селен,  осы  жүйке  қызметінің  орта- 

лықтарына зақым келсе, адам тойға- 

нын білмейтін, немесе шөлі қанбай- 

тын жағдайға ұшырайды. Бұл жерде 

де  сезімдер  мен  эмоцияның  бір-бі- 

рінен  айырмашылығы  байқалады. 

Адамның  сезімдері  ылғи  да  қоғам- 

дық-тарихи  сипатта  болады.  Мәсе- 

лен, адамның адамгершілік сезімдері 

(жолдастык,  борыш,  жауапкершілік, 

адалдық, шыншылдық, т.б.) қоғамда- 

ғы  өзгелерге  байланысты  өзгеріп 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: