* Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

20
«Қа­һар»­ро­ма­ны
Ке не са ры, Нау рыз бай
Ата ғы шық ты аң қыл дап.
Жау ды үр кі тіп, қа шыр ды,
Ақ ал мас тай жар қыл дап,
Зә ре сін ал ды дұш пан ның,
Най за ғай дай шар тыл дап.
Ны сан бай жы рау
Алаш та Ке не ке ме ер жет пей ді…
Мағ жан Жұ ма ба ев
«Көш пен ді лер» три ло гия сы ның бі рін ші кі та бы – «Ал мас қы лыш» (1971 ж.), 
екін ші кі та бы – «Жан талас» (1973 ж.), үшін ші кі та бы «Қа һар» (1969 ж.) деп 
атал ды. Орыс ті лін де гі нұс қа сы 1978 жы лы Мәскеуде жарық көрді. Ау дар-
ған – Мо рис Си маш ко. Сон дай-ақ «Көш пен ді лер» три ло гия сы 1983 жы лы Поль-
ша да және 1986 жы лы Венг рия да ба сыл ып шықты.
Үшін ші кі тап тың атауы ал ға шын да «Хан Ке не» бо ла ды. Бі рақ сая си жағ-
дай ға бай ла ныс ты «Қа һар» деп өз гер тіле ді. Бұл ту ра лы жа зу шы Қаб деш Жұ-
ма ді лов: «Қа һар дың» ал ғаш қы аты «Хан Ке не» бо ла тын. «Хан Ке не» бо лып 
шы ға ру қи ын бол ды. Со дан ақыл да са ке ле, кі тап бас па дан шы ғар да біз «Қа-
һар» деп ат қой дық. Біз деп отыр ға ны мыз кім дер? Ілияс өзі бас па ға ди рек тор 
бо лып кел ген соң жан-жақ тан жас тар ды ша қыр ды. Ме ні «Қа зақ әде бие тін де» 
іс теп жүр ген же рім нен ша қыр ды. Мұх тар Ма ғауин ді, Ра ма зан Тоқ та ров ты, 
Тұт қа бай Иман бе ков ті ша қы рып ал ды. Кі лең жас тар ға ар қа сүйеді.
Іле кең нің сол кез де ең дау лы – та ри хи та қы рып қа ба руы оның ке ре мет жү рек ті-
лі гін, отан сүй гіш ті гін, ұлт шыл ды ғын көр се те ді. Ол кі сі кей ін гі қа лам дас іні ле рі не 
жол аш ты. Та ри хи мек теп ті қа лып тас тыр ды. Ме нің «Да ра боз ды», «Соң ғы көш ті», 
Мұх тар дың «Ала са пы ран ды» жа зуы на… бә рі не жол аш қан Есен бер лин нің ро ман-
да ры. Мұз жар ғыш ке ме дей ал ға жол тарт ты», – деп ес ке ала ды.
«Қа һар» тұң ғыш рет 1969 жы лы «Жа зу шы» бас па сы нан жа рық көр ді. 
1970 жы лы орыс ті лін де «Прос тор» жур на лы на (№5,6) «Хан Ке не» де ген ат пен 
жа рия ла нып, 1971 жы лы Мәс кеу дің «Со ве тс кий пи са тель» бас па сы нан же ке 
кі тап бо лып шық ты.
«Ал мас қы лыш тың» бас кей іп кері – Әбіл хай ыр, «Жан талас та» – Абы лай
хан, «Қа һар да» – Ке не са ры. Мұн да ав тор Ке не са ры об ра зы ар қы лы қа зақ хан-
ды ғы ның жер бе ті нен жой ылу се бе бін ба ян дай ды.
Ро ман да ғы бас кей іп кер Ке не са ры (1802–1847 жж.) – қа зақ тың ең соң ғы ха ны
(1841–1847 жж.). Ол – Шың ғыс хан ның 27-ұр па ғы, Абы лай хан ның Қа сым нан 
ту ған не ме ре сі. Жа зу шы Ке не са ры ны ай бын ды хан, ай бар лы қол бас шы, хал қын 
ерек ше сүй ген ба тыр аза мат, мем ле кет қай рат ке рі ре тін де сом дай ды.
Три ло гия ның екін ші кі та бы «Жан талас та» қа зақ тар Абы лай хан ды ақ 
ки із ге отыр ғы зып, үш жүз ге хан кө тер ге ні мен, пат ша өкі ме ті мұ ны бе кіт пей ді. 
Ор та жүз ха ны боп қа на қал ған Абы лай үш жүз дің ба сын қо сып, еш кім ге тә уел ді 
бол мау ды мақ сат ет ке ні мен, же ңіс ке же те ал май ды. Бі рақ ха лық ру хы бұ дан 
кей ін де өш кен жоқ. Оны 1837–1847 жыл дар да ғы ұлт-азат тық қоз ға лы сы ның 
Үзіндіні­ тыңдап,­ роман­
оқиғасын­болжа.
CD­02
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
*
Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

21
кө се мі Ке не са ры хан дә лел де ді. Мі не, ро ман ның не гіз гі идея сы – ер кін дік 
ру хы ның өш пеуі. Ол – тәу ел сіз дік идея сы.
«Көш пен ді лер» три ло гия сы ның жан рын ке зін де та ри хи ро ман зерт теу ші ле рі 
Ше рияз дан Елеу ке нов пен Рах ман құл Бер ді ба ев «ро ман-хро ни ка» деп ата ды. 
«Ро ман-хро ни ка ға жан-жақ ты су рет теу тән емес, сон дық тан Есен бер лин, не гі-
зі нен, қа зақ елі тәу ел сіз ді гі нің идеоло гия лық мә се ле ле рі не ба са на зар ау дар ған. 
Идеоло гия де ге ні міз – бел гі лі дү ни ета ным көз қа ра сы бой ын ша жүйе лен ген 
идея лар. Есен бер лин нің көш пен ді лер ту ра лы ро ман-три ло гия сы ның сын дар лы 
идеоло гия сы – ұлт тық идея», – дей ді Ш.Елеу ке нов («Ға сыр мен сыр ла су»).
Ал Р.Бер ді ба ев: «…түр лі кі тап тар, қол жаз ба лар, ше жі ре лер ара сын да 
ша шы рап жат қан анық фак ті лер ден құ рал ған дық тан жә не оқи ға лар дың жыл-
на ма сы сақ тал ған дық тан, мұ ны ро ман-хро ни ка деп ата ған аб зал… Қа зақ жыр-
ла ры мен аңыз да ры ның бір қа та ры ха лық тық ро ман тә різ ді. Олар да әлеу мет тік 
си пат, адам дар ісі не дәл, нақ ты мі нез де ме беру де жиі ұшы рай ды. Бұ лар ды 
ре ті не қа рай жаз ба про фес сио нал әде би ет тің қа же ті не жа ра ту ға әб ден бо ла-
ды», – деген пікір білдірді («Қа зақ та ри хи ро ма ны»).
«Қа һар» ро ма нын да ХІХ ға сыр дың І жар ты сын да ғы Ке не са ры Қа сы мұлы 
бас та ған ха лық кө те рі лі сі сөз бо ла ды. Пат ша отар шыл да ры ның шек тен шық қан 
қы сы мы, әсі ре се, ата-ба ба сы нан ми рас боп ке ле жат қан ту ған же рі нен зор лық-
пен ығыс ты ры луы ха лық тың қа нын қай на тып, ашу-ыза сын ту ғыз ды. Бұл на-
ра зы лық тың кө те рі ліс ке ұла суы на Абы лай хан ның не ме ре сі Ке не са ры ті ке лей 
бас шы лық ете ді. Шы ғар ма да Ке не са ры ның же ке ба сы ер лік пен мәрт тік ке то лы. 
Ро ман да кез де се тін орыс сөз де рі қа зақ тың өз ті лі не бей ім деп ай ты луы бой ын ша 
бе ріл ген. Мы са лы, ус тав – ұс тап. Бұл сөз пат ша ның 1822 жыл ғы Сі бір қа зақ та-
рын бас қа ру жө нін де гі ус та вы на бай ла ныс ты қол да ныл ған. Жа зу шы ар хив тік 
құ жат тар мен Ке не са ры ның орыс би леу ші ле рі не жаз ған хат та ры на сүй ене 
отырып, шығарма мазмұнын нақты деректерге құра білген.

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: