бізге  болысты,  ауылнайды,  мүфтиді

неше  түрлі  дертін  жазатын  жақсы 
дәрі  еді.  Бүл  күнгі  арам  билердіқ 
қолында  дару  болмақ  түгіл,  у  болып 
жүғып  түр.  Дару  жаман  ба,  дәрігер 
жаман  ба?  Дару  жаман  болса,  басқа 
дару алу. Дәрігер жаман болса,  басқа 
дәрігер  ш ақы ру дүрыс емес  пе?!  Бір 
дәрігердіқ  қолында  талай  ем  болып 
саналған  дәрі  екінші  дәрігердің 
қолында  ем  болмаса,  шүбә  дәріде 
емес,  дәрігерде.
Олай  болғанда,  дәрігерді  жақалау 
керек,  яғни  билерді  жақарту  керек, 
мүны  істеу  оқай  емес,  көп  уақыт 
керек  болар.  Бірақ  сонан  шыққан 
жеміс  дәмді  һәм  жүғымды  болар. 
Бойға 
сіқш , 
ескіріп  үйреншікті 
болған  ауру  тез  жазыла  қоя  ма?  Сол 
сықылды  нәрсе  ғой.  Қазақта  білімді 
адам  жоқ  еМес,  көп.  Бірақ  солардық 
көбі  тіпті  бәрі  білімін  халалға  емес, 
харамға  жүмсап  ғадеттенген.  Бір 
қүрал,  білімі  көп  адам  қүралы  сай 
үста  сықылды  не  істесе де келістіріп 
істейді.  Қ азақты қ  білімді  адамдары 
жамандық  істесе  де  халық  оған 
сүйінеді,  келістіріп  істеген  себепті. 
Өзге 
жүрт 
білімді 
бүзықтыққа 
жүмсағанға 
күйінеді, 
біз 
оған 
сүйінеміз.  Бүл  адасқандық емес  пе?! 
Ж ам ан  іс  әркім ніқ  қолынан  келеді, 
жақсы  істіқ  қолдан  келуі  қиын.  Біз 
жақсылық  істі  ходтап  қостауымыз 
керек, 
жамандық 
істі 
өнер 
көруіміздіқ  жөні  жоқ.  Бүзықтықты 
ходтап  көкке  көтерсек,  бүзықтық 
өсіп  көбеймей,  кемір  ме?  Халық 
бүзылмай 
түзелер 
ме?
Адасқанымызды  байқағандарымыз, 
бетімізді  түзу  қойып,  жөн  мынау 
делік,  ерген  ерер,  ермеген  қалар. 
Адасқанмен  бірге  адаспай  тым  бол- 
маса 
өзіміз  жөнімізбен  өлелік. 
Мүсылманша,  орысша оқыған  қазақ 
балалары  білген  жөнін  не түрменен, 
не  жолменен  болса  да  халықтық 
қүлағына  жеткізуге тырысса,  көптен 
не 
шықпайды. 
Айтқанымызды 
алатүғындар  да,  алмайтүғындар  да 
болар.  Сайлау  кезінде  жүрт  жалғыз 
таласқанды  көреді  де  сайлаудық 
мағынасы  талас  екен  деп  үғады. 
Асыл  мағынасы  ол  емес,  мынау  деп 
ешкім айтпайды.  М еніқ ойлауымша, 
сайлау талас емесдегеи сөз қазақтық 
қүлағына  кіріп,  көқіліне  қонып, 
түсінсе талас-дерті  басылар еді.  Сай- 
лаудық  мағынасын  түсініп  сай- 
лағанда  қандай  сайлайтүғын  түрін 
кешегі  думаға  депутат  сайлағанда
қазақ  көрсеткен  жоқ  па?  Мынау 
жүртгық  пайдасына  сөйлер  я  пайда- 
сын  көздер  деген  дәмелі  адамдарын 
сайлады  ғой.  Халықтық  ойлаған 
жерінен  сайлаған  адамдары  шықты 
ма,  шықпады  ма,  ол басқа  сөз.  Бірақ 
сол  дәмелі  адам^ар  жалғыз  қазақ 
емес,  сайлай  алмай  қамтама  қалған 
жоқ.  Сайлаудық  бәрін  солай түсініп 
сайласа, таласқан  орын  аз  болар еді. 
Біздіқ  хүкіметтен  сүрарлық  мүқ- 
мүқтажымыз  көп.  Сүрағанымызды 
беруге 
жалғыз 
мүқтаждығымыз 
шарт  емес,  хүкіметтіқ  өз  есебіне 
дүрыс  келуі  шарт.  Біз  сүраушы,  ол 
беруші,  сүрағанмен  беруш ініқ жай- 
ын  ықылас  біледі.  Народный  соттан 
өзіміздіқ 
қазақ 
билігіміз, 
өз 
нәрсемізден  өзіміз  безіп  қүтқар  деп 
сүрамай,  бізге  жөн  сүрауға  жат 
нәрсе жағымсыз болды деп,  билердіқ 
абақты  кесетүғын  билігі  қазақты қ 
ғадетінде  жоқ,  жат  нәрсе.  Басқа 
шүберектен  қойған  жамау  сықылды, 
қолайлы  болар  орны  жоқ.  Билер 
орыс  законын  білмейді,  абақты  кесу 
турасында қазақта қағида жоқ, закон 
білмесе,  қағида  жоқ  болса.  билер  не 
жөнменен  абақты  кеседі?  Әрине, 
жолсыз  кеседі.  Жолсыз  болған  соқ
олар не хүкім.  Билердіқабақты кесуі 
түп  негізінде  дүрыс  емес,  осыны 
қазақ  болып  сүрау  мақүл  түгіл,  бек 
қажет.
Екінші  народный  сот  турасында 
істерлік  іс:  народный  судьяларды 
бетіменен  жайылтпай,  қазығынан 
айналтып  үзатпасқа  ғамал.  қазақта 
қандай  уақиғалар  турасында  қандай 
қағидалар  бар,  жиыстырып,  кемі 
болса  толықтырып,  ескірегі  болса, 
жақартып,  ақсақалдар  яки  народ- 
ный  судьялар  сондай  қағида  қазақта 
барлығын куәләндіріп, тқісті орынға 
бекіттіріп,  бастырып  шығарса,  би- 
лерге  ол  қазық  болар  еді.  Осы  күнгі 
билер  қағида  бойынша  істемейді, 
ойына 
келгенін 
ісгейді. 
Қазақ 
қағидасын  жию  оқай  жүмыс  емес, 
бірақ  ниет  болса,  қолдан  келерлік 
жүмыс. 
Әр 
жерден 
„Айқап" 
сықылды бір жерге жиыла берсе, жи- 
ылып  болған  соқ  қағида,  шариғат, 
низам  білетүғын  адамдар  бас  қосып, 
жиылған 
нәрсені 
қарап,
қолайлысын 
алып, 
қолайсызын 
қалдырып,  кемін  толықтырып  (ша- 
риғаттан,  низамнан  алып)  жоғарыда 
айтылған  ретпен  бекіттіріп  „Қазақ 
қағидасьГ  деп  шығарса,  соған  муа-
67

ф ы қ   салған  билік  хүкім  болып,  оған 
хлап  билік  хүкім  болмаса,  судьялар 
бетіменен  ж айы ла  бермес  еді.
Ахмет  Байтурсынов.
Қ азақты ң  қүдалықтарындағы
кемшіліктер
Біздің  қазақта  бүрынғыдан  қалған 
жолсыз  ырымдар,  қалмақтан  алған 
жөнсіз  зандар  бек  көп.  Солардың 
ішінде 
е ң  
жаман 
үнамайтүғын 
ғадеттеріміз  қүдалық  турасындағы 
істейтүғын  рәсімдеріміз.  Бүны  көзде 
перде 
болып, 
көңілде 
зерде 
жоқтықтан  һәм  оқыған  адамдары- 
мыз 
п ар ы қ  
қылмағандығынан 
әнш ейін  бір  болмашы  қаңбақтай 
жеңіл  нәрсе деп қисаптайды.  Сол се- 
бепті  кейбір  ш олақ  ғақылды  байла- 
рымыз  буыны  қатып  қы рқы нан 
ш ы қпаған  баласы на  да  қүда  болып 
қояды.  Тіпті  мінезі  жеңілдеу  жаңа 
талғап 
жүрген 
қаты ны ны ң 
қүрсағындағы  „суретке  де'1  қүда  бо- 
лып  қояды.  Сондағы  бүл  жаман 
ойлары  біреу-міреу  дауласа  қалса, 
үндес-сырлас  болсын,  белгілі  белді
бір  кісі  ғой  дейді  һәм  билік,  болы- 
стық  базары   қы зы л  жалау  бай- 
лағанда  жәрдем  де  болып,  менің 
туы м ны ң  астында  түрсын  дейді. 
Екінші  кедейлеріміз  де  қүдай  атып 
қы зы л  қары н   жас  балаларына  қүда 
болып  „аллау  акбар*'  қылып  қояды. 
М үн ы ң  мақсаты олар өсіп ержеткен- 
ше  қой-қозы,  тайша-тойшалап  ала 
түрып,  күн  көрейін  дейді.  Яки  бірді- 
жарым  13-14-ке  келгенше  берілмей 
отырған  қызы  болса,  сол  кезде  бей- 
ш ар ан ы ң  
м аңдайы ны ң 
сорына 
қар ай   бір  байшыкештеу  шалдың 
қатыны  өле қалса,  кедей  мәз-мәйрам 
болып  қуанып,  әлгі  бейбақ  шалға 
малға  сатып,  ж аңа  піскен  алмасын 
итке  жегізіп,  өсіп  жетіліп  келе 
жатқан бәйш еш егіне зар қойып,  сол- 
дырып  суалтады.
Ал  енді  ойласақ,  осынымыз  таудай 
қате,  кеш ірілмес  күнә  емес  пе?! 
О сы ндай бүзық пиғылымызға қарай 
қайтып  бізді  қүдай  ондасын.  Не  ал- 
л ан ы ң   бүйрығы  емес,  не  пайғамбар 
ш ариғаты   емес,  болмаса  орыс  зако- 
ны  емес.  Әншейін  көрінер  көзге 
адасқан 
бір 
жүрісіміз. 
Әйтпесе 
хақты ң  бүйрығы,  расүлымыз  әмірі 
мы нау  емес  пе:  „Әуелі  ғазиз  перзен-
ттерін  жаз  ыстыққа,  қыс  суыққа 
тигізбей,  жасында  шешек  ш ығарып
бет-пернелеріігбүзбай,  әдеп еркімен
өсіріп,  мүнан  кейін  үйлеріне  ина- 
батты төте оқуменен оқытатын  молда 
үстап  оқытып,  намаз  сабақтарын 
білдіріп,  хат  танытып,  кәмілетке 
келтіріп,  балиғатқа  толтырып,  оң 
мен 
солын, 
алды 
мен 
артын 
байқаған  ісоң  өздерінің  ықтияры 
бойынша  дүғагөй  ата-аналары   қуда 
болып,  сонан  соң осы  күнгі  көр-жер, 
оны-мүны 
ғүрыптарын 
істеп, 
қызықтарын  көре  берсе,  игіліктің 
ерте-кеші  болмайды.  Екінші  қүдай 
да,  пенде де риза болар  еді.һәм  қүда- 
қүдағилар  да  жаз  күні  ыстық  күнде 
ыстықтап,  шөліркеп  келе жатқан жо* 
лауш ыға  қарсы  көктен  түндіктей 
қара  бүлт  шығып,  самал  жел  ессе, 
сол  уақытга  қызық,  ләззәті  қандай 
болса,  бүлар да бір-біріне  сондай  бо- 
лып,  аралары нда  дау-жанжал,  үрыс- 
керіс 
болмай, 
үлықтардың 
да 
қаламы  біраз  демін  алып,  тынығып 
жал  етер  еді.
Қазір  де  ойлап түрсаң,  мүнан  .50-60 
жыл  бүрын  орта  жүз  момы нны ң 
мүфтиден  шығып  кетуі  —  бүрынғы 
қазақ  заманындағы  ел...  қүтыла  ал- 
майтын  болған  соң  ш оқы нған  қыз 
бен  жігіттер  һәм  осы  күндегі  „екінің 
бірі,  егіздің  сы ңары ны ң"  жесір  дау- 
лары  тірі  болса  жүз  бәле,  өлсе  м ы ң 
бәле —  бәрі  дё  осы  жас  күнінде  қүда 
болып  қойған  кесірінен,  мырзалар! 
Ғақылды адамдар  ойлап  қараса,  зай- 
ып деген сөз тілге бек оңай,  болса да, 
мағынасы,  тарауы  көп  нәрсе  ғой. 
О н ы ң   үшін  көзінік,  ағы  менен 
қарасындай  көретүғын  балалары- 
ны ң  ғүмырлық  жар  жолдасы,  бірі 
түзден 
табанын 
тасқа 
тигізіп, 
маңдайын  күнге  күйгізіп тапқан  ма- 
лын,  бірі  үйді  жөндеп  іске  үқсатып, 
дүние  жиып  баюлары,  үй-іш ін  тап- 
түйнақтай  таза  үстап  шүбәсіз  дәм, 
кірсіз  киім  берулері,  бір-бірін  ынты 
көңіл,  ш ы н  ықыласпен сүйіп,  аз-көп 
ғүмырларын  ойнап-күліп.  дәурен 
сүрулері, тең қүрбы сы ны ң арты бол- 
май,  алды  болуы  һәм мүнан  басқа да 
неше  түрлі  реттері  бәрі  де  осы  зай- 
ыптан таралады.
Пайғамбарымыз 
Мекке 
кәпір- 
лерінен қанш ам а жапа  көріп,  жаман 
ренжіп,  қатгы  қайғыланы п  үйіне 
қайтқанда  Хадиша  анамы з  ретін  та- 
уып  көңілін  жадыратады  екен.  Со- 
н ы ң  үшін  Хазірет Ғалидан дүниенің
68

ҚЫЭЫіЫ 
неменен 
Д4*ГеНДГ 
ИГІ 
қлтыименен  деп  жауап  берген  р*ен.
Ш<аһмаоік»н
  ® і  
т*ірнт
“
/5ж г
ъ
Ш
Ш
Ш
Щ
ш
#
  ж х х  
%
і
%
\
щ
Түп  түгел 
кошшлштш,  б.>рі  біэде, 
Дау  тапсаң дінін  сатқан 
к.»рі  биде 
Түкіртсец он тиын  беріп 
молдаларға. 
Әр 
түрлі  ауыруға 
дәрі 
бпде.
Қорлықта 
күң 
боп 
жүрген
қатын 
біэде, 
Тілдерін 
қылыш  кескен 
ақын 
біэде. 
Дйдай  боп  таласуға  арланбайтын, 
Ж атырлас 
бірге 
туған  жақын 
біэде.
Сататын  үш 
бөлікке  жер  де  біэде, 
Ж ау  келсе  қосылып 
иіабар
ер де  бтэде.
Үстінен  қой  айдаса  қоэғалмайтын. 
Өліктен  сабы рлырақ  ел  де  біэде. 
Квріиіп 
үстатпайтын  сағым  біэде, 
Тойған  соң  көэін 
жүмған
зал
ым  біэде, 
Әркімді  копір  қылу 
өз 
қолында,
Үжмақтың  кілтін  алған  ғалым 
бізде.
Дос  жылап,  душпан  күлер
ш  да  бізде, 
Борышқа  жетпейтүғын  мал 
да  бізде. 
Төртінші  тоқалдыққа  қыз 
табылса, 
Алпыста  қыз  алатын  шал 
да,  біэде.
Ж айлайты н  жиырма  күндік
жайлау  бізде,
Қүм  мен  тас,  желі  қаққан
байлау  бізде.
Ас  пен  той  жоқ демеңіз.
жүрт  қиятын,
Ас түгіл,  айттан  да  артық
сайлау  бізде.
Уақытша  пәтерге  алған  қоныс  бізде, 
Ж ан  басы ер қүнындай борыш бізде. 
Ант айтып  кедейге  түк  шығармасқа, 
Сайланған  бес  мы ң  шашып
болыс бізде.
Келтірген  істі  орнына...  бізде, 
Шайнауға  тіске  жүмсақ  аң да  бізде. 
Таласса  екі  кісі  ел  ішінде,
Берепн  он  тиын  үшін  жан  да
бізде.
Қүтқарып  бүл  бәленің  баршасынан, 
Беретін  күнің  бар  ма  Алла  бізгс.
Тең  болдық тврт  аяқты  гиырменен, 
Болгақ та  екі  аяқты  к«рер  к»эге.
Не  дейін  сиыр демей  мен  м эақты , 
Түсініп  көибеген  соң  айтқаи  а»эге. 
Ақырын  алға  үмгылып 
к р т ш
 
ж«ітыр 
Халықтың  барлығы  да  біэд**н  «эге.
Х Х Я
Ж урнал  шықты  „Айқапм
иұрын  шашып, 
Қаэақты  ағартпаққа  көэін  аіиып, 
Карі,  жас,  қатын,  бала,  жақгы,
я
. ш
жаман, 
Ж урмеңіз  жауған  нұрдан
кейін  қашып.
Куш  салып  котерелік  жәрдем  беріп, 
Бар  малды  сатсақтағы  жиып  теріп. 
Көіт  жүрдік  надандықтың
дариясында, 
Болалық  бізде  адам  жарық  квріп
Таталық ғылымнан дәм болған балдай, 
Болашақ  заманымыэ  элде  қандай. 
Дін,  милләт,  жер,  суменен
қоэғалмайды,
Талпынсақ қанат біткен  балапандай.
Баралық  жарық  жерге  қадам  басьіп, 
Өиерлі  халықтармен  қатарласып. 
Ғылымнан  басқаларда  орын тапқан, 
Түрғанда  не  қыларын  білмей  сасып.
Қымбат зат ғылым деген сәуле берген, 
Өлмейді  бүл  ғылымның  соңына
ерген.
Әсері  нүрды ңасы л  сол  секілді, 
Мысалы  соқыр  адам  жарық  көрген.
Бізге де тигізеді  шарапатын, 
Ғылымға  көңіл  беріп  болсақ жақын. 
Адаспас тура  жолға түсіреді,
Әр  байдың аны қ  айтып
мағүлыматын...
Тоқтаталы  журналдың ойлап  жағын, 
Қазақтың  көтерелік  сөйтіп  бағын. 
Газет пенен  журналды  бек  сағынып, 
Түрып  ек  қатты  тілеп  ашылмағын. 
Осындай  жәрдем  берсек,
келгенде  кез, 
Болармыз  сонда  адам  азамат тез,
Үміт  бар  қалмас  үшін  ілтифатсыз, 
Халықтың  пайдасы  үшін
айтылған  сөз.
Шалман.
6 9 
‘ :
I; ■'
.
I

Қ а за қ   қыздарының  аталарына
Қымбатты 
аталарымыз! 
Біз-дағы 
сіздердің ер балалары ңы з  секілді ба-
лалары ңы збы з. 
Ер 
балаларыңыз
қанш а  жақсы,  білімді,  үлгілі  болса, 
соншама  сіздерге  абы йы р  емес  пе?! 
Сол  сияқты  біздер  де  білімді,  үлгілі 
болып,  надан  болмай,  тәрбиелі  бол- 
сақ,  сіздерге  абы йы рлы   болмас  па 
едік?  Ш ариғат  бүйры ғы нш а  ер  бала 
мен  қыз  бала  тең  болуға  тиісті.  Ер 
баланы  арты қ  көріп  тәрбие  қылсын 
да,  қыз  баланы  кем  көріп  тәрбие 
қылмасын  деген  ш ариғат  бар  ма?
Қыз  баланы  кемге  түтыну  жаһиттік 
белгісі  емес пе?  Осы белгілі-сын ата- 
ларға  н ы қ  орнап  қалған  секілденеді. 
Неге  десендер,  сіз  қыздарыңызды  , 
тәрбиелеуде  кем  түтынасыз.  Кем 
түтынғандығыңыз 
ер 
балала-
рыңы зды  оқытасыз  да,  қыз  балала- 
рыңы зды  оқытпайсыз.  Қыздарымыз 
оқыса  бүзылады  дейсіз  де  біздерді 
оқудан 
махүрым 
қалдырасыз. 
Бүрынғы  ғаялдардың  бүзылғандары 
оқы ғаннан  бүзылған  ба екен?  Мүны 
ғақы лы ңы зға 
салып 
неге
қарамайсы з?  Адамды  оқу  бүза  ма 
екен?  Біле  білсеңіздер  ең  әуелі 
жақсылап  қыз  баланы  оқыту  тиіс. 
Тиіс  екендігі  мынау:  Бүл  қыздар 
түбінде  балаларға  болашақ  ана,  ана 
болған  соң  бала  тәрбиелеу  олардың 
жүмысы 
болады. 
Баланы
тәрбиелеуші  ана надан  болса,  балаға 
жақсы  өнеге  бере  алмайды.  „Алып 
анадан"  деген  ғой.  Баланы ң  әдепсіз 
жаман  болып  шығуы  надан  ан ан ы ң  
дүрыстап  баласын  тәрбие  қыла  ал- 
мағандығынан болады.  Болмаса  бала 
іштен әдепсіз жаман болып тумайды. 
Біздер  ғаял  болған  соң  қала,  далаға 
шығып  оқи  алмаймыз,  соны ң  үшін 
біздерді 
адам 
болсын 
деп 
қайғы рсаңы здар 
біздерді 
ауылда 
оқытуға  ты ры сы ңы з.  Тым  болмаса, 
жеті-сегіздён 
он 
бес  жасымызға 
ш ейін  оқытсаңыздар  қайтеді?  Ер  ба- 
ла  бөтен  жерге  шығып  кетіп  оқуға 
мүмкін.  Біз  сорлыларға  бөтен  жерге 
барып  оқу  қайда?  Біздер  надан  бол- 
сақ,  түк  те  білмесек,  дүниеден  қор 
болып  өтсек,  м үны ң  обалы  қыз  ата- 
лары   сізге  болмай  кімге  болады? 
Біздерді  оқыту  сіздердің  мойында- 
ры ң ы зға  борыш.  Қиямет  күнінде ал- 
ла  тағалан ы ң   хүзьірында  біз  қыз 
балалар  барлығымыз  бір  ауыздан 
шулап,  зарланам ы з.  Көз  жасымызға
қалмай оқытсаңыздар сіздерге алғыс
береміз.
Екінші  бір  кемге  түтынатүғын  ор- 
ныңыз,  қыздарыңызды  мал  сөкілді 
сатасыз. 
Бесікте 
жатқан
шағымыздан-ақ біреуге  қатындыққа 
сатып  қоясыз.  Соңғы  уақытта  екі 
жас  біріне-бірі  тең  бола  ма,  болмай 
ма?  Оған  қарамайсыз.  Тек  түз-дәмі 
жарасса жа^сы, жараспаса  қыз бала- 
н ы ң   бүкіл  ғүмыры  жәбір-жапада 
өтеді,  тимесе дау-жанжал  шығуға  се- 
беп 
болып 
кетеді. 
13-14-тегі 
қыздарыңызды  малға  қызығып  елу- 
алпыстағы  шалдарға  шырылдатып, 
қолынан  үстап  бересіз,  көз  жасына 
қарамай.  О сы лары ңы з  жөн  бе?  Ал- 
пыстағы  шал  13-14-тегі  қызға  тең 
бола  ма?  Тең  болатүғын  болса,  13- 
14-тегі  ер  балалары ңы зға  50-60- 
тағы 
кемпірлерді 
неге 
алып 
бермейсіздер?
М енің  бүл  сөзім  бір  өз  басы м ны ң 
сөзі  емес,  бүкіл  қазақ  қы здары ны ң 
сөзі  осы. 
Бірақ  бейш ара  қазақ 
қыздары 
надан 
болып 
еш нәрсе 
білмегендіктен 
мүң-мүқтажын
айтып  зарлана  алмайды,  болмаса 
қарап  жатпас еді.  Көп  үшін  ғайы пқа 
алсаңыз  да  мен  айтып  жатырмын. 
Өзім  шәһәрде  бірнеше  жыл  түрып, 
оқығаннан  ж азарлы қ  шамам  болған 
соң  мүң-мүқтажымызды  жазып  жа- 
тырмыз.  Біз үш ін сөз  жазушы  ешкім 
жоқ. Тіпті  оқыған  жастарымыз да біз 
турада  бір  ауыз  сөз  айтпайды.  Бөтен 
жүрт  ер  бала,  қыз  баласын  бірдей 
оқытады.
„Айқап"  ж урналына  әркім  мүңын 
жазып  жатқан  соң  мен-дағы  басы-. 
мыздағы  кеңесті  қозғап  жаздым, 
журналға  басылар  деп-үміт  етемін. 
Егер  басылмаса,  журнал  ерлер  үшін 
шығарылған  екен  де,  ғаялдар  үш ін 
шығарылмаған 
екен 
деймін 
де, 
бақытымның 
жоқтығынан 
көріп 
қала  беремін.
Сак,ып жамал  Тиіеубаіщызы.
Фельетон  (бір  қ а за қ   қызы)
V
Ғаял  кісі өздігінен  жол тауып,  өзін ің  
ойы на  алғанын  істей  алуш ы  ма  еді. 
*  һәм  екінші  атасы ны ң жүзіне  қарап: 
„ойбай,  бәленш енің  қызы  бүзылды, 
әкесі де оңбаған  еді,  енді  бү  қы зы  да 
қайда  барып  оңар  дейсің"  деген  ар- 
намысты 
жүктей 
алмауш ы 
еді. 
Түзаққа  түскен  қарш ы ғадай  бір  жа- 
ман  қара  қүлға  басын  тең  етіп,

^  
»ч•* V*»»  «—
I  і
<.ъ
і# 
«Ллі-/..  і»л . 
і
.
*~о 
Ч^о  ■-\_0 
Ч(_Ь
,о«£>  и іА.ә1.
V 
^  
£ -»
І—
6 -т  -  «-'Іб *_Х.  ?ч»  Н*-
»  V  •  ^ 
‘
- о
\^и~в 
ііі
-
сі
^,
л
С-о
I
■ 
•:
„К еш е 
түндегі  түс,  бүгінгі  і«“  ангімесі»
қызыл  гүлдей  болып,  үзатылып  кете 
барады.
Ау,  жүрт!  Осы бейш ара қызыл алма- 
дай  қызыл  бетті,  қолаң шашты,  қара 
көзді,  хош  сөзді,  қиғаш  қасты,  нәзік 
белді,  мол  ғақылды,  бақшада  сайрап 
жүрген  тоты  қүсты  таз, 
соқыр, 
саңырау, 
сақау, 
ақсақ, 
мәжнүн 
кісілермен  қалайш а  тең  қылып  ба- 
сып 
береміз. 
Осынымыз
ғақылменен  ойласақ,  дүрыстыққа 
келе  ме?
Ж абай ды ң   Меңсүлу  деген  қызын 
Әлмин  деген  бай  айттырады.  Т^лі 
сақау,  өзі  шолжың,  оқымаған адамға 
оқыған  қыздың  барғысы  келмейді. 
Бозбалалар 
қызды 
келемеждейді. 
Меңсүлу  оңашада өлең жаза  бастай- 
ды. 
‘  •: - 
\  -
Ж о қ  еді,  өлең  жазу  хабарымда, 
Шипа  жоқ,  қасіреттің табарында. 
Атамыз  бір  жаманға  бере  салып, 
Қалдырды  біз  баласын  қараңғыда.
Шара  жоқ,  іс  өткен  соң  уа  дариға. 
Ақыры  қосақталдым  бір  жаманға. 
Көп  менің  сол  себепті  қайғы-зарым, 
„А"  — десем  іштен  қайнап
шығар  жалын, 
Атамыз  қара  қүлға  тең  қылған  соң.
Сынады  күн,  күн  сайын  кіл ажарым. 
Ж ам анға  ғазиз  басым  қосақталып, 
Өтті  ғой  жастық деген  бір  базарым, 
Қазірде  у  менен  тең  ішкен  асым, 
Дал болды-ау екі ортада ғазиз басым.
Мейірбанды  атамыздың
мейірі  қанып, 
Қайтейін  атты  маған  қасірет тасын.
Өзім теңді  жастарға  күлкі  болып, 
Қор болып өтеді ғой қайран жасым...
Бір  күнде тоты  қүс ем  қонған  баққа, 
Қүрулы торға  түстім  осы  шақта. 
Миындай  жарым  әйелдің
дәрмен  кетті, 
Қүдая,  біз  күңінді  өзің  жақта.
Атамның айтқан  тілін  аламын  ба? 
Ж аманға  теңім  емес,  барамын  ба? 
Сатылып  қара  қүлға  ғазиз  үждан, 
Ғылым  теңізіне  қары қ  боп
қаламын  ба?!
Д аң болды-ау,  менің  басым
не  қылармын, 
Ж аманға  мен  қалайша тең
болармын. 
Ж ам анн ы ң  дәл аузына  бара қалсам, 
Бәрі бір қорлық пенен жем  болармын.
Біреумен  қор  болғанша
мен  қашайын, 
Махаббат  қүрбанына  жол  аш айын. 
Қызым  қашты  деуменен
әкем  жүрсін, 
Мен  барып  бір  затпенен
үш ырасайын.
Ақыры  Меңсүлу  малдың  шылауына 
байланып  кетті.  Артында  жалғыз 
ауыз  сөз  қалды:
Осыны  ойлаңызшы,  ағаларым, 
Ғақылмен  жүрт билеген, даналарым. 
Жігітке  қарамай,
малына  қарасаңыз, 
Түспей  ме  көп  қорлыққа балаларың.
Вайбатыр  К,улақ,баел.
I
I

Ғылым  пары з  жараңдар, 
Үрғаіпы,  еркек  бәріңе,
Бесіктен  көрге  кіргенше, 
Ж а с ы ң  түрсын  кәріңе. 
Еш нәрсені  ескермес,
Басқаға  ...  болсаң.
О сы   жөнге  келгенде. 
Ж ал қ ау л ы қ  етіп  ерінбе. 
Надандық түман,  ғылым  шам. 
Керек  болар,  достарым.
Қадам  басқан  жеріңде.
Қаю  ғамал  айтсаң да,
Ғылым  пары з  деп  айтмыш, 
Б ізінің үш ін  хақ  расул. 
Ғылымын  егер  білмесе,
Неш ік  ғаф л   ф а р к   етер.
Ақ  пен  қара,  оң  мен  сол, 
Ш үбырынды  сүрлеу  мәз  етпес. 
Адаспай  халқы ң жүретін, 
Ғылым  бір  үлкен  қара  жол. 
Неш е  ғасыр  үйықтадық, 
Үйқымыз  біздің  қанбады.
Ай,  жүлдыздар,  бүл  қалай, 
Қасымызда  көрш ілер 
О яны п  пайда  ізденді.
Зам ан  өтті  бір  талай, 
Үйқымыздан  оянып.
Көзімізді  аш айық, 
Бүрынғыдай  найқалмай. 
Асығып  аяқ   басайы қ 
Кейін  қалдық  басқадан 
Деп  ойланып  сасайық, 
Ғалымлы  болған  халықтарша. 
ф рағы тп ен   жасайық,
М ы ңнан  біреу  бастарын. 
Үйқылы-ояу  көтерді.
Аз,  азлап  аулап  келеді.
Келер  менен  кетерді.
Неше  заман  іздесең,
Қ ан ш а  адамнан  сүрасаң,
Таба  алм ай сы ң   бір  адыр, 
Надандықтан  бітерді,
Ғылыми  адам  өлмейді,
Сөзі  тірі  болғаны,
Ө зі  тірі  емес  пе?!
Сөзі  бірге  болады,
Әр  сөйлеген  кеңесте.
Дағдыға  пісіп  болады, 
Келтіреді  және  іске... 
Адамның  қисап  саны на 
Ақырет  ісі  ол  түрсын.
Дүниеде  не  болғанын, 
Л айы ғы нш а  пәмлеп,
Біле  ме  екен  әниде 
Милләт  үш ін  қамы  жоқ, 
Адамдыққа  саны  жоқ 
Қ абанш а  ғүмыр  кешірер.
Бүл  бес  жалған  пәниде.
Өл е ң - жыр
Қазақтан 
Ғабдолғазиз 
Мүса 
Жүсіпбеков,  Ноғайдин  Ж аһандаров 
мырзалар 
алаш 
үранды 
қазақ 
халқыны ң 
жоғалуы, 
жоғалмауы 
хақында  сөз  қозғады.  Ә рқайсысы  өз 
білгенінше дәлел көрсетті  ("Шора"  N 
6-10  нөмірлерінде).
Ғабдолғазиз 
айтады: 
„Қ азақ 
бүры нғы сцна 
қарағанда 
азы р ақ  
ғылым-білім  үйреніңкіреді.  О рыс- 
ша, 
мүсылманша 
оқығандары 
көбейді.  Бүрын  қалмақ  пенен  һәм 
өзара 
жауласқандығынан 
нәсілі 
көбейе алмаса да  Россияға  бағынып, 
тыныш тық  көргеннен  бері  дүркіреп 
өсіп  барады.  Бүрын  орны ққан  бай- 
лы қ  жоқ  еді,  бір  жылғы  жүртшы- 
лықта  семіп  шыға  келетін  еді,  енді 
шөп  жинап,  мал  асырайтын,  малды 
ақш аға айналдырып,  сауда  қылатын 
заманға 
м уаф ы қ 
әртүрлі 
кәсіп 
істейтін  болды.  Бір  елдің  жоғалуы 
үшін  надандық,  кедейлік  һәм  нәсіл 
..  кемушілік  яғни  нәсілі  өспеушілік 
көбею керек,  ілкин қазақта хал олай- 
ша  емес,  қазақ  жоқ  болатын  халық 
демек  орынсыз"  — деп.
Жүсіпбеков: 
„Қ азақты ң 
жақсы 
ғадеті  қалды,  өтірік,  өсек,  үрлық, 
өтірікке ант беру, таласу  көбейді,  ха- 
лы қ  бүзылды.  Мүндай  халық  (Тауа- 
рихтарда керілгенше)  жоғала келген, 
қазақ 
та 
сөйтер'1 
— 
дейді. 
Ж аһандаров  Ғабдолғазизге  „А“  де- 
генге  „Б“ деген  секілді  жауап  береді.
Менің  ойым
Иен-жалпақ  қазақ-қы рғы зды ң  жан, 
мал,  оқу  хақындағы  статисгикасы 
(хисабы)  мағүлым  емес.  А йры қш а 
Хуар Станск секілділердің тексерген 
Қостанай  уезіндегі  қазақтарда  жан 
артып,  кәсіпті,  саудагер,  оқуш ылар 
көбейіп,  һәм  зор  сауда  жүргізіп,  за- 
границияға 
май 
жіберуш ілердің 
барлығы  көрінеді.
Хуарстанск  Қостанай  оязы,  Саройск 
болысында  1907  жылда қазақтарды ң 
жүзден елу  екісі мал,  егін  кәсібі,  жи- 
ы рм асы ны ң  өнерші,  қызметші,  он 
бесінің саудагер болғандығын көрсе- 
теді.  Бүрын  „Ақша сатам  ал асы ң  ба'* 
деп  жүрген  қазақ  бүл  күнде  жарты 
тиын...  қалды  деп  сауда  қылулары, 
халықтың  саудаға 
үйреніп 
келе 
жатқанына  дәлел  болмай  ма,  бо- 
латүғын  шығар.
Қ азақ халқьх жогала ма,  жоғалмай  ма?
72

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: