Ү. Субханбердина, С. Дәуітов

зуы;  қазақ  жері  патша  мүлкі  сан- 
алып,  сол себепті миллиондап жерсіз 
мұжықты  хүкіметтің  қазақ  жеріне 
қондыруы,  бүл тілеусіз  қонақтар  ке- 
ле  бастағаннан  бері  жер  тарылып, 
ата-мекеннен 
ірге 
қозғалып, 
қазақтың шаруасының күйзелуі,  1 5- 
20 
жылдан 
бері 
бүл 
көшпелі 
мүжықтардың  келіп  бітуінің  үшы 
көрінбей,  бүлай  болғанда'  енді  аз 
жылда  қазақ  халқы  ең  жаман  жерге 
сорлап 
қалып, 
ақырында 
пақырлыққа  жетуі  ықтимал.  Ж ер 
көп-аз  болса да бүл  заман  өнер-білім 
заманы  болған  шақта әр  жерде  жай- 
ылып  жүргенде  оқудан  мақүрым 
қалармыз.  Надан  халық  білімді  ха- 
лықтардың  қасында  өзін ің   діні, 
хақын 
сақтай 
алмай 
дүниеден 
ақыры 
есебін 
бітіруі 
ықтимал" 
(Айқап,  1911,  N11,  8-11-бетте)  деп 
жазған  еді  көреген  де  данышпан 
жерлесіміз.
Ж урналдың 
көп 
көңіл 
бөлген 
м әселесінің  бірі  — әдет-ғүрып,  салт- 
сана  мәселесі  еді.  Ж урнал  қазақ 
тіршілігіндегі  әдет:ғүрыптың  кем- 
шілік,  кері  кеткен  жақтарын  сынай 
отырып, 
елді  жақсылыққа,  озық 
ойға, 
болашаққа 
шақырды. 
„Қазақтың 
қазіргі 
халі" 
деген 
мақалада елді  кері тартатын кесепат- 
тың  алыстан  келмейтінін,  оның  өз 
арамыздағы 
кәдімгі 
дау-жанжал, 
үрлық,  өтірік,  өсек  сөзден  тарайты- 
нын,  бүл кемшіліктердің кәсіпсіздік, 
білімсіздіктен  туатынын  жүрт  алды- 
на  алақандағыдай  жайып  салады.  Б. 
Майлин журналдың  1913 жылғы  15- 
санындағы  (335-336-бетгер)  мақала- 
сында  қыз  үзату  тойында,  өлімге  ас 
беріп, 
еске 
алуда 
елдің 
үлкен 
шығынға  бататынын  айтып,  оның 
орнына  халықты  пайдалы  іске,  оқу- 
ағарту жүмысын дүрыс жолға қоюға, 
мектеп-медресе 
салуға 
қаражат 
шығаруға  шақырады.
Жалпы  алғанда  журнал  қазақ  елін 
білімге,  өнерге  шақырды,  оқыту  са- 
пасын  жақсарту  мен  білім  беруді 
білгілі  программаға  сүйене  жүргізу 
керектігін  сөз  етті:  „Біздің  қазақ  ба- 
ласына  не  қылса да  басқа  жүрттарға
теңелу  хақында  біраз  кеңес"  деген 
мақалада 
(1911, 
N5, 
4-6-бетгер) 
оқыту  ісін  дүрыс  жолға  қою  үшін 
көптеген  шараларды  жүзеге  асыру 
керектігі айтылады. Сондай-ақ қазақ 
шәкірттерінің  хал-жағдайының  тым 
нашар  екендігіне  тоқтала  отырып,
журнал 
оларға 
көмектесуге 
шақырған  көптеген  мақала-хабар- 
ларды  да  басып  отырды.  Білім  беру 
мәселесін  шешу  үшін  оқу  қүралда-
рын  шығару,  қазақтілш іңәліппесін 
жасау,  жазу  жүмысын  бір  ережеге 
бағындыру 
туралы 
бірсыпыра 
мақалалар  жариялады.
„Айқаптың"  тілі  20-ғасырдың  ба- 
сындағы  үлттық  публицистикамыз-
Дың  үлгісі  болды.  Ж урнал  бетінде 
жазушы, 
жуфналистер 
Казақтың 
жазба  тілін  қалыптастырып,  көне, 
діни  кірме  сөздерден  тазарту  үшін 
Абай,  Ыбырай  бастаған  жаңа  әдеби 
тілді қолдады. Ж урналдың редколле- 
гиясында  хатшы  болып  істеген  С. 
Торайғыров: 
„Біз 
Самарқан, 
Түркістан,  Бүхар,  Ташкент  жағынан 
келген 
бас 
қатырғыш 
дін 
жақиеттерінен  арылып,  енді  Европа 
мәдениетінен 
суарылған 
жаңа 
өнерлі  тілді  жасалық.  Ол  өнерлі 
тілдің үлгісін бізге Абай берді.  Абай- 
дан  үйренейік,  онан  соң  сынаптай 
таза,  күмістей  кіршіксіз  қазақтың 
ауыз 
әдебиетінен, 
бүрынғы 
сөз 
тапқыр  шешен  сөздерінен  үйре- 
нейік"  — деп  жазды.
„Айқап"  журналы  қазақ әйелдерінің 
қоғамдағы  орнына  да  жан-жақты 
тоқталады.  „Адам  баласының  тәлім- 
тәрбиесі 
анадан 
ауысады, 
бүкіл 
адамзатты  тәрбиелеуші  —  ана"  деп, 
олардың 
үйдегі, 
семьядағы 
атқаратын 
ролін 
өте 
жоғары 
бағалады.  Ж урнал  осы  мәселені 
көтере 
отырып, 
езілген 
қазақ 
әйелдері 
қатарынан 
жүмысқа 
тілшілер  тартты.  Тілеубай  қызы 
Сақыпжамал  (1911,  N7,  11-12-бет- 
тер)  қазақтың ер  балаларды оқытып, 
Қыз  балаға  онша  көңіл  бөлмейтінін, 
олардың  қалың 
малға 
сатылып, 
сүймеген  адамына  еріксіз  үзатыла- 
тынын  халық  алдында  әшкерелейді. 
Сақыпжамал  „Үзақ  күткен  үмітім" 
деген  мақаласында  (1911,  N9,  7-8* 
бет) 
„Айқап"  журналының  әй е/ 
мәселесін 
көтергеніне, 
қыздар 
жазған 
мақалаларды 
жария*
лағандықтарына  ризашылық білдір-
ген 
екен. 
Сөйтіп, 
„Айқап" 
журналының  беттерінен  өздерінің 
аянышты  халін,  ауыр  жағдайларын 
көрген қазақ әйелдерінің сана-сезімі 
оянып,  еркіндікке,  білім  алуға үмты 
ла  бастады.  Қазақ  әйелі  туральі 
алғашқы 
әңгіме, 
поэма 
жазған 
көрнекті 
жазушылар: 
С. 
То-
26

рсйғыров,  С.  Дөнентаев,  С.  Көбеев, 
Ә.  Ғалымов,  М.  Сералин  осы  жур- 
налдың  жүмысына  үзбей  қатысып 
отырды.  „Айқап"  журналының  1915 
жылғы 
4-санында 
„Ана" 
деген 
мақаланың  соңына  „Би  баласы"  деп 
қол  қойып,  ("Би  баласы”  —  Шәйбай
Аймановтың  бүркеншік  аты)  автор 
әйелдің  қоғамда  алатын  орнына, 
ананың  бала  өсірудегі,  болашақ  бу- 
ынды 
тәрбиелеудегі 
роліне 
тоқталады.  „Ана“  деген  сөз  адам  ба- 
ласының 
қүлағына 
қандай 
жағымды,  көңіліне  қандай  қонымды 
сөз.  Кірлі  көйлек  кигізбеген,  дәмсіз 
тамақ 
жегізбеген, 
ыстыққа 
күйгізбеген,  суыққа  тоңғызбаған, 
қатты  жерге  жатқызбаған  —  сол 
сүйікті  ана  емес  пе"  —  деп  баста- 
лып...  бала  тәрбиелеудің  бас  тізгіні 
ана қолында болатын болған соң,  сол 
аналардың  өздерінің  де  тәрбиелі 
болғаны тиіс" — деп түжырымдайды. 
„Айқаптың"  төңірегіне  жиналып, 
қазақ 
халқының 
қоғамдық 
ой- 
пікірінің  қалыптасуына  елеулі  үлес 
қосқан,  әдебиеті  мен  мәдениеті  жай- 
ында  байсалды  толғамдар  айтқан 
журналдың  редакторы  М.  Сера- 
линнің, 
„Айқап“ 
журналының 
басқармасында  әр  кезде  секретар- 
лық қызмет атқарған  С. Торайғыров 
пен  Ә.  Ғалымовтың  еңбектері  ерек- 
ше.  „Айқап”  журналының  бетінде 
қазақ  совет  поэзиясының  алыбы  — 
С. Сейфуллиннің алғашқы өлендері, 
Б.  М айлиннің  түңғыш  мақалалары 
басылды  және  С.  Дөнентаевтың 
бірнеш е 
өлендері 
жарияланды. 
Бүлармен 
қатар 
алғашқы 
қазақ 
әйелдерінен  тілшілік  қызметке  тар- 
тылған Тілеубай  қызы  Сақыпжамал, 
Сейдалинова  Мәриям,  Өтеген  қызы 
Күләйімнің 
мақала-өлеңдері
„Айқапта"  алғаш  рет  жарық  көрді. 
„Айқап" журналының басқарушысы 
да 
бастырушысы 
да 
демократ- 
қайраткер, озық ағартушы, дарынды 
журналист 
Мүхаметжан 
Сералин 
журналдың 
1911-жылғы 
январь 
айында  шыққан  бірінш і  санында 
жариялаған 
мақаласында 
былай 
дейді:  „Газет  пен  журналдың  халық 
үшін  пайдалы  екендігіне  бүл  заман- 
да  шек  етуші  жоқ.  Халықтың  қай 
дәрежеде  алға  кеткендігі  халық  ара- 
сына  таралған  газет-журнал  һәм 
кітаптардан  білінеді.  Мен  де  талап 
етіп,  осы  кішкене журналды  шығару 
үшін  қаламға  жармастым.  Жүртқа
атақ шығарып,  білім сату үшін емес, 
ағалар  мүны көрген  соң ойға қалмас 
па  деген  ниетпен...*'
М.  Сералин  20-ғасырдағы  қазақ 
ағартушыларының дәстүрін  жалғас- 
тыра  отырып,  мектеп  ашу,  бала 
оқыту  жөнінде  нақтылы  үсыныстар 
жасады. 
„Біздің  ілгергі 
келешек 
күніміз  де,  бүл  дүниеде  күн  көріп, 
жүрт  қатарлы  түруымыз  да  жалғыз- 
ақ  нәрсеге  тірелген. 
Ол  —оқу. 
Мүнан  былайғы заманда  оқып,  өнер 
білмесек  өнерлі  халыққа  жалшы  бо- 
лудан  басқа  бізге  ешбір  де  орын 
қалмайды.  Біз  жүртшылық  болып 
оқушы талапкерлерге жәрдем берме- 
сек,  оқығандарымыз  көбейе  алмай- 
ды"  деп  жазды  ол.
М.  Сералиннің  публицистикалық 
мақалаларында 
қазақтың 
жазба 
әдебиеті  мен  тілі  туралы  көптеген 
ой-пікірлері 
үзбей 
жарияланып 
түрды.  Олай дейтініміз  соңына авто- 
ры  көрсетілмей  басылған  редакция- 
лық мақалалардың да  көпшілігін  М. 
Сералиннің жазғанына ешбір  күмән 
болмаса  керек.  Солардың  бірінде: 
„Тіл, әдебиет — бір үлттың жаны мен 
рухы  ...  әдебиеті  болмаған  үлт  тілі 
шықпаған  бала  сияқты.  Сәби  өзінің 
басындағы 
қайғы, 
шаттықтарын 
басқаларға  айтып  түсіндіре  алмас. 
Бір  үлт  пен  екінші  үлт  халіне 
келтірген  себептердің ең зоры да тіл 
және 
әдебиет. 
Өз 
ана 
тілінің, 
әдебиетінің бағасын біліп, дәмін сез- 
ген үлт балалары  өз тілін  ата-анасы- 
нан  артық  қүрмет  етер.  Тіл,  әдебиет 
дүниедегі 
ғылым, 
өнердің, 
мәдениеттің  ең  асылы,  үрығы.  Бүл 
нәрселердің  әдебиеті  болмаған  үлт 
арасында  таралып  тамыр  жаюы 
мүмкін  емес.  Біздің  де  өзімізш е  тіл, 
әдебиетіміз  бар...  көміліп  жатқан 
қазынаны  дүние  жүзіне  шығаруға 
үлкен-кіші 
баршамыз 
борышты, 
қарыздармыз"  —  деп  салиқалы  да, 
сындарлы,  жылдар  бойы  мәнін  жой- 
маған  дүние  жазады.
1913-14  ж.  „Айқап"  журналының 
редакциясында хатшы  болып  істеген
С. Торайғыров көп еңбек сіңірді.  Бүл 
оның 
ақындық 
талантының 
өрістеуіне, журнал бетінде демократ- 
тық бағыттағы  идеяны  батыл  айтуы- 
ңа  жағдай  жасады.
/С.  Торайғыровтың  „Айқап"  журна- 
лының  1913  жылғы  19-,  20-,  22-24- 
сандарында 
басылған 
„Қазақ
тіліндегі  өлең  кітаптары  жайынан"
27

деген  сын  мақаланың орны  ерекше. 
Мақалада 
„Зарқүм**, 
„С^»лсал" 
сияқты  қисса-хикаяттар  туралы  ба- 
тыл  пікір  айтумен  %атар,  сол  кезде 
басылған 
өлеңдерден 
үзінділер 
келтіріп,  олардың  тілінің  нашар- 
лығын  сынайды:  „Нағыз  шынын 
айтқанда  қазақ  тілінде  деп  басты- 
рылған 
кітаптардың 
көбінде 
қазақтың  иісі  де  жоқ.  Неге  десең 
тілдері  бытбырық,  бытбырық  бол- 
мағандарының  ағыны  теріс,  рухын 
тексерсек  баяғы  айтылған  "қатын 
ойбай".  Ал  енді  қазақтықты  сіріге 
жамаған  былғарыдай  қай  жеріне 
апарып  жапсырамыз?  Мен  тілімізге 
шала  тілдердің  шатасуынан,  тілдің 
ағыны теріске  бейімделіп,  өріс алып 
кетіп  бара  жатқанынан  қорқамын. 
Біз  бүралқы  сөз  кірмей  үйысқан  сөз 
болса  ойбай  мынау  қазақша  екен 
дейміз.  Екі  сөздің  қыспағына  жаңа 
сөздің 
қаймағын 
апарып 
қатарластырып  қарасаң,  ол  ағын 
мен  бүл ағынның арасы алты айшы- 
лық  алысқа  кеткендігі  көрінеді"  — 
деп  жаздьь}  Осы  мақалада  С.  То- 
райғыров  „Алпамыс"  жырындағы 
қазақ  халқының  санасында  ертеден 
бекіген 
қиял-ғажайып 
ер- 
тегілеріндегі  мифтік  элементтерді 
дүрыс  байқай  отырып.  „...  Міне, 
бүған  қазақ  отағасылары  көздерін 
жүмып,  нанып,  мейірлері  қанып, 
кеңкілдей түсіп,  шүлғысып,  мүлгісіп 
отырғаны  еді"  деп  жырдағы  кездесіп 
отыратын  жетібас  айдаһар, 
пері 
қызы,  жалмауыз  кемпір,  дәу  сияқты 
ертегілерге 
тән 
сөздерге 
назар 
аударды"  [
Талант^Ги^ақын  С.  Торайғыров  Абай 
поэзиясымен  ерте  танысып,  одан 
үлгі 
алды, 
үйренді, 
реалистік 
дәстүрін  заман  талабына  сай  одан 
әрі  дамытгы.  Кейбір  сөз  қолданыс, 
образ  жасау  әдістері  жағынан  да 
Сүлтанмахмүттың  Абайға  еліктеп, 
одан  идеялық-көркемдік  нәр  алып 
отырғанын 
байқаймыз. 
Мысалы 
„Ж ан  қалқам"‘Деген  өлеңінде:
„Сен  жоқ  болсаң  қарағым,
Д үние  жүзі  маған  көр.
Барлық  бақыт талабым,
Цифры  жоқ,  сенсіз  ноль"  — дейді.
С.  Торайғыров  осы  мақаласында 
қисса, 
ертегілердің 
қазақ 
әдебиетінен  алатын  орнына  тоқтала 
отырып,  сол  кезде  жарық  көрген
өлең  кітаптарын  қатты  сынға  алады, 
әдебиетке  орынды,  қатал  талаптар 
қояды.
„Айқапта" 
қызмет 
істеп 
жүрген 
кезінде 
Сүлтанмахмүт 
„Кешегі 
көрген  түс,  бүгінгі  көрген  іс"  деген 
мақаласын  жариялады.  „Ашық  хат" 
(Итаршыға)  деген  өлеңінің соңынан 
„Әлгі"  деген  лақап  атын  қояды.  С. 
Торайғыров  1914  жылы,  15  январь 
күні  журнал  редакциясы  хатшы- 
лығынан  боСчітылды.  20  ғасырдың 
басындағы 
қоғамдық-саяси
жағдайдың 
күрделілігі 
мен 
қайшылығы  журнал  бағытына  әсер 
етпей  қалған  жоқ.  Ж урнал  бетінде 
прогресшіл 
демократ
қаламгерлермен  қатар,  кертартпа 
жазушылардың 
да 
мақалаларын, 
әңгіме,  өлеңдерін  кездестіреміз. 
Татар және қазақ әдебиетінде өзіндік 
орны 
бар  Әкрам  Ғалымов  тілі, 
әдебиеті,  мәдениеті  үқсас  екі  ха- 
лыққа  бірдей  еңбек  сіңірген,  екі 
тілде 
де 
артына 
әдеби 
мүра 
қалдырған, 
аз 
өмірінде 
көп 
еңбектенген  ақын,  жазушы,  журна- 
лист  еді.  1912  жылы  К,азанда  оның 
„жастық  жемістері"  атты  өлеңдер 
жинағы  жеке  кітап  болып  басылып 
шыққан 
болатын. 
Ә. 
Ғалымов 
„Айқап" 
журналының 
басқарма- 
сында  секретарлық  қызмет  атқара 
жүріп, 
онда 
тамаша 
өлең, 
әңгімелерін сол кезеңнің көкейкесті, 
маңызды  мәселелеріне  үн  қосатын 
мақалаларын  жариялаған.
Ә. Ғалымов  „Айқап" журналында ба- 
сылған  „Өкініш"  деген  өлеңінде  өз 
басынан  өткерген  оқиғалардан  мы- 
сал  келтірді.  „Айқап"  журналының
1912  жылғы  10-санында  басылған 
„Жүртқа  қайтып  жағу  керек"  деген 
өлеңінде  ескі  мен  жаңаның  арасын- 
дағы  қарама-қайшылық  пен  тарты- 
сты 
дөп 
басып, 
көрумен 
бірге 
феодалдық 
салт-сана 
мен 
әдет- 
ғүрыптың жастарды  етектен тартып, 
алға  бастырғысы  келмейтінін  ашып 
айтады.  Осы  өлеңде  ескімен  күресу, 
прогреске үмтылу жолында енді ғана 
елге  таныла  бастаған  өз  позициясы 
да  біршама  жақсы  көрініс тапқан. 
Ж урнал  бетінде  жаңа  бағытта  туа 
бастаған,  жаңа  арнамен  өріс  алған 
қазақ  әдебиеті  мен  тіліне  қатысты 
материалдармен 
бірге 
мәдениет, 
өнер  төңірегіндегі  алғашқы  терең 
мағыналы  мақалаларды  да  оқимыз. 
Солардың 
бірінде 
қазақтың 
ха-
28

лықтық  театры  деген  мақала  жур- 
налд*чің  1915  жылғы  5-санында  жа- 
рияланыпты.  Қазақ  театр  өнерінің 
тарихынан  деректер  берілген  осы 
мақаладан үзінді келтірейік:  „Сахна- 
ның төрінде  қазақ салтынша масаты 
кілемдер  төселіп,  оюлы  отау  —  ша- 
тыр  қүрылған.  Залдың  бір  жағына 
қолында 
үкілі 
домбырасы 
бар, 
торғын  шапанды,  ақ  қамзолды  орта 
бойлы,  кішкене  дөңгелек  сақалды, 
кәмшәт  бөріктің  шоқпардай  үкісін 
былғандатып, 
тамылжыта 
ән 
шырқап  Біржан шықты.  Біржанның 
салдарша  киінген  бес  жолдасы  да 

жүктеу/скачать 28,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: