1 -дәріс кіріспе: курстың мақсаты мен міндеттері, топырақтану ғылымының ҚЫСҚаша даму тарихы
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
Дәріс топыр 1-15-3
| Тундра зонасы. Бұл зона, негізінен, Ресейдін солтүс-тік шеткі бөлігін алып жатыр. Оған Солтүстік Мұзды мүхиттағы кейбір аралдар, Қиыр Шығыстағы Камчатка түбегі де кіреді. Зонанын келемі 688 мын шаршы км не-месе ТМД елдерінің барлык жер көлемінің 7,6%-тін алып жатыр. Геологиялык жасы жағынан алып карағанда, бұл аймак — мүз дәуірінен кейін босаран жас аймак. Бұл зона — әлемдегі ен суык зонаның бірі. Қысы 7—8 айра созылады, жазы өте қыска әрі салқын болады. Зонадағы вегетациялык кезеңнін үзактығы небәрі 2—3 ай ғана. Ылрал аз түседі, жылына 150—300 мм әрі күні суык, булану аз болады және топырақтын астын мыңда-ран жылдан мәнгі тоң басып жаткандықтан ылғалдың жерге сіңуі де жоқтың. қасы. Ылғалдын жер бетіне сін-уінің мардымсыздырынан аз түскен ылғалдың өзі бүл жерде керекті мөлшерден артык.
Бұл аймакта калыпты өмір сүру үшін күн сәулесінің жетіспеушілігі, ауа райынын суықтылыры тіршіліктің дамуына колайсыз. Күннің суықтырынан топырак кабат-тары үзак жылдар бойы тон болып жатады. Тек жаздың 2—3 айында рана топырактьщ беткі кабаты еріп, мұздан арылады. Осындай табират жағдайына қарай мұнда өсе-тін өсімдіктер шамалы. Негізінен, қына мен мүк, қыш-қыл өлең шөптер, бұталар, қара бүлдірген өніп-өседі, ал онтүстікке таман жылжыған сайын, шілік және баска ағаштар өсетін орманды тундра басталады. Дегенмен бұл жерлердін араштары мардымсыз. Тундра топырағы тоңның әсерінен әр түрлі бөлшек-ке бөлінетін ыдырамалы батпакты, кей жерлерде шым-ды-шалрынды, батпакты-күлгін болып келеді. Бұл зонада, негізінен, бүғы шаруашылығы жаксы дамыран. Егіншілік жоктың қасы. Қейбір жел тимейтін ықтасын жерлерге топырақты дұрыстап өңдеп, тыңайт-қыштар енгізіп, көн төгіп, аздаран мелшерде тез пісетін көкөніс, басқа да дақылдар егуге болады. В.В. Докучаев тундра топырақтарының генетикалық типтерін ажыратып жазған болатын. Н.М. Сибирцев 1900 жылғы классификасында тундра топырақтары зоналық топырақтар деп көрсетілген. Д.А. Драницина (1914) , А.А. Григорева (1925 ж), М.И. Сумгина(1927), Б.И. Городкова (1932) , Е.Н. Иванова(1936) және т.б . ғалымдар еңбектерімен байланысты. Тундралық глейлі топырақтарда оргогенді және әртүрлі дәрежеде глейленген минералды қабат болады. Тундралық глейлі топырақтардың төрт тип тармағына бөлуге болады: тундралық әлсіз глейлі гумусты топырақтар тундралық глейлі гумусты топырақтар тундралық глейлі торфты топырақтар тундралық глейлі күлгіндеген топырақтар Тундралық әлсіз глейлі гумусты топырақтар негізінен Солтүстік-сібір провинциясы жерлерінде таралған. Топырақтың қабатты беткі жұқа торфты төсеніштен (2-3 см), гумусты қабаттан А1 (3-5 см) және татты дақтары бар минералды қабаттан түрады. Топырақ қабатының қалыңдығы 40 – 60 см, ал жоғарғы қабаттағы гумус мөлшері , ол В қабатында 1,5 – 3,5 %. Негіздерге жақсы қаныққан. Тундралық глейлі топырақтар арктикалық тундраның европалық бөлігінде және Солтүстік-сібір провинциясының өте ылғалды жерлерінде кездеседі.Торфты төсеніш қабатының қалыңдығы А0 – 2 -3 см. Топырақ қабатының жалпы қалыңдығы 60- 80 см. Топырақ ортасы қышқыл, негіздерге қанығуы 20-50%. Тундралық глейлі торфты топырақтарына Оңтүстік және орманды тундра топырақтары тән. Топырақ қабатының жалпы қалыңдығы 60- 100 см. Беткі торфты төсеніш қабатты А0- 5 -7 см Глейлі горизонтты гумус мөлшері 1,5 – 6 % дейін. Тундралық глейлі күлгіндеген топырақтар . Бұл да негізінен топырақтарына Оңтүстік және орманды тундрадағы ылғалды европалық және Чукот - Анадырь провинциясыларының топырақтары тән. Топырақ қабатының жалпы қалыңдығы 1 м-ден астам. А0 – жұқа торфты (3 -5 см ) қабат. А1 - гумусты горзионтты ( 5 – 10 см ) G – глейлі горизонтты ( 20 – 40 см ) Тундра топырақтары негізінен қышқыл немесе өте қышқыл топырақтарға жатады. 4. Тайга зонасының күлгінді, шымды-күлгінді топырақтары. 5. Шымды-күлгін топырақтар. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. 6. Күлгін, шымды, батпақ топырақтарының морфологиялық белгілері. Тундранын онтустігіне қарай өте кен алкапты орманды тайга зонасы алып жатыр. Оның көлемі ТМД территориясынын 52%-не жуық 11520 мын км2, негізінен, ор манды-тайга. Зонанын 20%-тей жері батпакты аймақ. Бұл аймақта да өткен дәуірлерде түгелдей мұз жаткан. Сондыктан мүз әсерінін калдықтары әлі сақталған. Бұл зонанын да ауа райы салқын. Қысы ұзак әрі суык, катты болса, жазы — кыска. Жылына жерге 400— 700 мм-дей мөлшерде ылғал түседі. Булану аз болған-дыктан, түскен осы ылғалдын өзі мөлшерден асып, топырак кабаттарындағы суға ерігіш заттарды топырақ аетына шайып әкетеді. Ал біраз жерлерде батпақты ай-мактардын пайда болуына әкеп соғады. Тайга жерін негізінен орман алып жатыр. Онын солтүстігінде кылкан жапырақты ағаштар өссе, онтүс-тігіне карай жапырақты ормандарға ұласады. Шырша, сәмбі тал, қарағай, кей жерлерде емен, жөке, итжүзім, шетен және қайын, көктерек өседі. Шөбі жайқалған ша-бындыкты жерлер мен батпакты аймақтар да үшыраса-ды. Жауын-шашын мол, вегетациялық уақыт жеткілікті болғандыктан, мүнда органикалық қалдыктар көп жи-налып калмай, тез шіріп кетеді. Топырак бетінде ағаш жапырағы көп түседі де, 'онын өзі аяк. астындағы төсе-ніштей болып, калындай береді, сөйтіп біртіндеп мине-ралдык затка айналады. Топырак ортасынын реакциясы қышқыл, яғни топырақтын сініру-алмасу комплексі, негізінен, сутегі катионымен, аздаған алюминий катионына каныкқан. Мұндай ортада микроорганизмдерден санырауқүлақтар көп тараған. Қышқылды ортада карашірік те жылжымалы болып, шайылып кетеді. Жауын-шашынның әсерінен сілтілер, әкті косындылар топырақ-тын төменгі қабаттарына жуылып кеткен. Сондықтан бұл зоналык топырактардың жоғарғы морфологиялык көрінісі суға аз еритін ақ-күлгін кварцка бай келеді. уБұл топырактарды осы себептен күлгін топырақтар деп атайды. Топырактың жоғарғы кабаттарынан шайылып, сінген заттар топырак астында 50—60 см терендікте не-месе одан да төменде жиналады. Бұл аймақтың топырағы, негізінен, төмендегідей үш зонашаға бөлінеді: күлгінді, шымды-күлгінді, шымды-шалғынды топырақтар. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|