1. Жамалбеков Е.У.; Бильдебаева Р.М., Бигалиев А.Б. Жалпы топырақтану. Алмата 2001
2. Тазабеков Т.Т. Топырақтың құнарлылығы. Алматы, 1999
3. Почвоведение. Под ред. В.А.Ковды, Б.Г.Розанова в 2-х частях М. Высшая школа 1988
4. Почвоведение. Под ред. И.С.Кауричева. М. Агропромиздат изд.4. 1989.
5. Добровольский В.В. География почв с основами почвоведения. М., Изд-во «Владос», 1999
2 Дәріс
ТОПЫРАҚ ҚАЛЫПТАСУЫНА ӘСЕР ЕТУШІ ФАКТОРЛАР МЕН ҮРДІСТЕР
Топырақ түзу процесінің теориясын Василий Васильевич Докучаев, Павел Андреевич Костычев, Николай Михайлович Сибирцев, Василий Робертович Уильямс, Петр Самсонович Коссович, Константин Коетанович Гедроец және т.б.
И.П.Герасимовтың, В.А.Ковданың, Б.Б.Полыновтың, И.В.Тюриннің, А.А.Роде, С.П.Ярковтың И.А. Соколов, В.О.Таргулиан және басқа зерттеушілер. Топырақ биосфераның сол үш бөлігінде, яғни литосфера, атмосфера және гидросфера - бір-біріне жабылып, еніп жатқан және Жер планетасының тірі затының тығыздығы ерекше болатын бөлігінде Жер бетінде қалыптасады. Сондықтан топырақ биоинертті жүйе болып табылады.
Биосфераға арналған бірқатар жұмыстарында В.И.Вернадский бұл қабықта барлық негізгі табиғи процестер биогеохимиялық сипатта болатындығын көрсетті, яғни. Жерде тіршілік пайда болғаннан бастап әрекет ететін (3 миллиард жылдан астам) планетаны мекендейтін тірі организмдердің барлық жиынтығының тіршілік әрекетімен тікелей немесе жанама байланысты. В.И.Вернадский тірі организмдердің жиынтығын осы қабықтағы «инертті заттан» айырмашылығы - биосфераның «тірі материясы» деп атады - жыныстар.
Топырақ түзудің негізгі және барлық жерде кездесетін факторларының ішінде В.В.Докучаев бесеуін атады: 1) тау жыныстары, 2) климат, 3) өсімдіктер мен жануарлар организмдері (жоғары және төменгі), 4) рельеф, 5) елдің жасы. Тағы бір алтыншы ерекшеленеді - адамның өндірістік қызметі.
1) Тау жыныстары - магмалық және метаморфты, массивті кристалды, тығыз шөгінді және топырақ түзілетін әр түрлі борпылдақ шөгінділер - аналық немесе аналық жыныстар деп аталады. Топырақ түзілу факторы ретінде аналық жыныстардың топыраққа әсері екі жақты. Біріншіден, олар топырақтың минералды бөлігінің көзі және топырақтың минералды құрамы ретінде қызмет етеді және олардың көптеген химиялық және физикалық қасиеттері олардың химиялық және минералогиялық құрамына едәуір тәуелді. Екіншіден, әр түрлі механикалық құрамы бар аналық жыныстар топырақтың механикалық құрамына және әртүрлі физикалық қасиеттеріне сәйкесінше әсер етеді.
2) Климат (яғни ұзақ мерзімді ауа-райы режимі) топырақ түзудің факторы ретінде өте күрделі және оның топыраққа әсері әр түрлі. Топырақ түзудің энергетикасы, топырақтың жылу және су режимдері климатпен байланысты. Соры нашар және жыртылған топырақтарда желдің дефляция факторы ретіндегі рөлі әсер етеді
3) өсімдік жамылғысы фотосинтез кезінде ассимиляцияланған энергия мен энергияны органикалық заттармен қамтамасыз етеді. Өсімдік жамылғысы топырақтағы күл элементтері мен азоттың биологиялық айналымының негізгі қатысушысы болып табылады. Бұл, өз кезегінде, топырақтағы органикалық және минералды заттардың өзгеруі мен топырақ гумусының жинақталу реакцияларының алуан түріне қатысып, топырақты мекендейтін микроорганизмдердің тіршілік әрекетін қамтамасыз етеді.
Өсімдік жамылғысы көлеңкелеу әсерін тигізіп, желдің күшін тікелей топырақ бетінде әлсіретіп, топырақтың микроклиматын айтарлықтай өзгертеді, топырақтың эрозиясы мен дефляциясының алдын алады.
Топырақты мекендейтін жануарлар оған жан-жақты әсер етеді: олар топырақ массасын араластырып, қопсытып, зоогениялық топырақ құрылымының қалыптасуына ықпал етеді.
Топырақ түзудің негізінде топырақ түзуде ең маңызды рөл атқаратын биологиялық процестер жатыр. Биологиялық фактор жетекші фактор болып табылады, өйткені онсыз, олар кейде жазғандай, топырақ түзілмейді. Жоғарыда аталған кез-келген факторсыз топырақтың түзілуін елестету мүмкін емес және осы тұрғыдан алғанда барлық факторлар баламалы болып табылады. Биологиялық фактордың жетекші маңыздылығы ең алдымен топырақ түзу процесін құрайтын құбылыстардың көп бөлігі, сонымен қатар топырақтың ең маңызды қасиеті - құнарлылықтың қалыптасуы мен дамуы оның белсенді қатысуымен жүзеге асатындығымен анықталады.
4) рельеф жылу мен ылғалды, ал эрозия кезінде - және қатты топырақ массаларын қайта таратушы рөлін атқарады. Топырақтың биіктік аудандастырылуы макрорельеф формаларымен байланысты (таулы елдер); рельефтің мезо- және микроформаларымен - топырақтың әр түрлі типтегі тіркесімдері мен кешендері.
5) Аналық жыныс топырақ түзілу процесінің ұзаққа созылған көрінісімен ғана топыраққа айналады. Демек, бұл процесс жүретін және осы немесе басқа топырақ түзілетін уақыт, т. оның жасы - топырақ түзудің маңызды факторы. Берілген топырақтың жасы топырақ түзу процесі басталған сәттен бастап есептеледі.
Топырақ түзудің аталған әмбебап әсер етуші факторларынан басқа бірқатар өте күшті, бірақ жергілікті әсер етуші факторлар бар. Олардың ішінде, ең алдымен, режимі мен химиялық құрамы гидроморфты топырақтардағы барлық топырақ процестерін анықтайтын топырақ-жер асты және жер асты суларын атаған жөн. Кейбір жерлерде топыраққа қысыммен әсер ететін жер асты сулары әсер етеді, бұл әртүрлі химиялық заттардың ағуымен байланысты.
Топырақ түзудің жергілікті факторларына өзен аңғары мен өзен атыраптарының жайылмаларын мезгіл-мезгіл су басқан тасқын және су тасқыны жер үсті сулары жатады. Теңіздер мен мұхиттарға құятын өзендердің атыраптарында және аласа теңіз жағалауларында теңіз суы топырақ түзудің факторы ретінде әрекет етеді.
Мерзімді атқылауы атмосфераға жанартау күлінің шығарылуымен, содан кейін олардың топырақ бетіне түсуімен қатар жүретін белсенді вулкандардың аудандарында жанартау факторы топырақ түзудің жергілікті факторы ретінде қарастырылуы керек.
6) Қазіргі дәуірдегі адамның өндірістік қызметі жер шарының көптеген аудандарында топырақ түзудің және топырақтың құнарлылығын арттырудың шешуші факторына айналуда.
