№№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015
жүктеу/скачать 4,57 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- МАХАТ Ислам Азаматұлы, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебінің оқушысы, Белбасар ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы
- Жетекшісі: УТАРБАЕВА Кулайша Райымбекқызы, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі, сынып жетекшісі, Белбасар ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы
- Қазақстан Республикасы КҮНБАҒЫС Зерттеу жұмысының бағыты.
- Жұмыстың өзектілігі.
- Күнбағыстың сипаттамасы.
- СЕРІКБАЙ Гүлнұр, Үш тілде оқытатын мамандандырылған сыныптары бар дарынды балаларға арналған «Мұрагер» мектебінің 7 «Б» сынып оқушысы, Қызылорда қаласы
- Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы Жетекшісі: МАДЕЛЬХАНОВА Айгерім Хұсайынқызы, Үш тілде оқытатын мамандандырылған сыныптары бар дарынды балаларға
- Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің доценті, химия ғылымдарының кандидаты, Қызылорда қаласы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы
- ФИЗИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР Аңдатпа.
- Ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты.
- Ғылыми зерттеудің болжамы.
- Зеттеудің маңыздылығы.
- Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
- Мақал-мәтел – халық даналығының айғағы.
№№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 102 Құмырсқалардың пайдасы Ал, олардың илеуінің қырманға жақын орналасуын нағыз зиянкестікке жатқызуға болады. Үй жағдайында құмырсқалар тәттіге өте құмар, бау-бақша өнімдерін де бүлдіреді. Сондықтан біз оларды жоюға тырысамыз. Құмырсқаның илеуі. Құмырсқалар илеулерін топырақтан жасайды. Олар илеулерін қылқан жапырақтан жасайды. Құмырсқалар илеулерін ағашқа ойып жасайды. Құмырсқа қышқылы. Қарапайым карбон қышқылы, химиялық формуласы – НСООН [1]. Кейбір жәндіктер, әсіресе, қызыл құмырсқалар бөліп шығарады. Өндірістік ерітінді және аралық зат ретінде тоқыма және былғары өнеркәсібі тәрізді өнеркәсіп түрлерінде кеңінен пайдаланылады. №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 103 Медицинада қолданылуы Қорытынды. Құмырсқалар зертханалық жағдайда 3-4 жылға дейін өмір сүре алады. Ал табиғи ортада олардың өмір сүру ұзақтығы 1 жылдан 20 жылға дейін созылады. Менің құмырсқалар өмірінен алған ой-тұжырымым төмендегідей. Табиғатта қандай жағдайда да тепе-теңділік сақталуы тиіс. Құмырсқаның пайдасы мен зияны – таразының екі басында. Зияны көп екен деп бәрін жойып тастай да, пайдасы бар екен №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 104 деп оларды өсіріп көбейте алмаймыз. Сонда да болса құмырсқалардың илеуін таптап, өздерін текке жоюдың қажеті жоқ дегім келеді. Біз – жастар, құмырсқалардың еңбекқорлығынан көп нәрсе үйренуіміз керек. Әдебиеттер 1 Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. – Алматы, 1990. 2 Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы. 3 Қазақстан «Қызыл кітап» беттерінен. – Алматы: «Алматыкітап» ЖШС. – 2006. – 128 б. 4 «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы. Бас редактор Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. – 720 б. МАХАТ Ислам Азаматұлы, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебінің оқушысы, Белбасар ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы Жетекшісі: УТАРБАЕВА Кулайша Райымбекқызы, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі, сынып жетекшісі, Белбасар ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы КҮНБАҒЫС Зерттеу жұмысының бағыты. Қоршаған әлем – экология, жануарлар мен өсімдіктер әлемі. Күнбағыстың адам өміріне тигізетін пайдасы мол. Емдік қасиеттері де баршылық. Оның құрамы микроэлементтерге бай. Мақсатым – күнбағыстың пайдасы мен күнделікті өмірдегі маңызын тереңірек зерттеп білу. №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 105 Кіріспе. Еуропалықтар тұңғыш рет күнбағысты Американы ашқан кезде Мексиканың кең байтақ жазықтарынан көрген. Олар күнбағысты Еуропаға бұдан төрт жүз жыл бұрын алып келді. Оны «күн гүлі» деп атаған. Қазір күнбағыс – біздегі ең кең тараған майлы дақыл. Әрине, ол өзінің жабайы арғы тегіне аздап қана ұқсайды. Мәдени күнбағыстың себеті ірі. Онда 7 мыңға тарта дән болады. Сонымен бірге мәдени күнбағыстың сабағы 4 метрге дейін жетіп, оның жуандығы білектей болып өседі. Үй тұрмысында ол дәнін шағып жейтін шекілдеуік болып қалып отыр. Бірақ күнбағыстың беретін басты нәрсесі – оның жақсы майы. Күнбағыс дәнінен май сығып алғаннан кейін одан күнжара қалады. Күнжараны жылқы, сиыр, қойлар жейді. Себетін кептіреді де, ұнтақтайды, ол да – жақсы мал азығы. Күнбағыстың кейбір сорттарын сүрлем үшін егеді. Бұл жағдайда оны дәні піспей тұрып көктей орады. Жұмыстың өзектілігі. Күнбағыстың пайдасы мен күнделікті өмірдегі маңызын тереңірек зерттеп білу аса маңызды. Жұмыстың мақсаты: күнбағыс өсімдігіне зерттеу жүргізу. Күнбағыстың сипаттамасы. Күнбағыс (лат. Helianthus) – күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық мәдени өсімдік. Шыққан жері – Солтүстік Америка. Қазақстанда 2 түрі бар: жер алмұрты және бір жылдық. Күнбағыстың себетiнде 1000-ға дейiн гүл болады. Оның биіктігі 2 метрдей, сабағы тік, жуан өзегі қуыс, сырты қалың түкті, кіндік тамыры тармақты, 2-3 м тереңдікке бойлайды. Үлкен жалпақ жапырағы сабақта кезектесіп орналасады. Гүл шоғыры – көп гүлді себет. Оның сыртын бір немесе бірнеше қатарға орналасқан гүл жапырақтары қоршаған. Бұлар өсімдік гүлін сыртқы қолайсыз №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 106 жағдайдан сақтайды. Себеттерінің диаметрі 10-60 см-ге дейін жетеді. Себеті күн көзі бойымен бұрылып отырады. Жемісі – тұқымша, онда 22-27% май болады. Дәнінен сұйық күнбағыс майы алынады. Өсімдік майының 90%-ы осы өсімдіктің дәнінен алынады, сыққаннан кейінгі дәніне қант қосып, сығымдап, тамаққа қолданылатын тәтті тағам жасалынады. Сары желегін медицинада пайдаланады. Күлінен сахар алады, онда 30-36% калий тотығы бар. Күнбағыс күнжарасында – құнарлы мал азығы, онда 38%-дан астам ақуыздық зат, 20-22% көмірсу және 6%-дай май бар. Күнбағыс пістесінің пайдасы: - Тіс ауырғанда; - Құстыру үшін; - Көк жөтелге; - Несеп жолына, бүйрекке тас байланғанда; - Бауыр қызметін қалыптастырады; - Ыстықтан күн өтіп, бас ауырғанда. №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 107 Сонымен бірге ұмытшақтық ауруы мен жүрек қан тамырына байланысты дерттерге ем. 20% ақуыз және таптырмайтын аминқышқылдар кездеседі, магний, мырыш сынды микроэлементтер бар. №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 108 Магний жүрек қан тамырлары мен мидың қалыпты жұмыс атқаруын реттеп, ойлау дәрежесінің қызметін арттырады. Медицинада қолданылуы Күнбағыс пістесінің 100 грамм дәнінде 311 мг магний кездеседі. Мырыш – сұлулықтың асқан «мүсіншісі». Ол шаш пен тырнақтың саулығын сақтап, иммунитетті арттырады. Күнбағыстың негізгі зиянкестері: - Сым – құрт; - Күнбағыс қан көбелегі. Күнбағыстың аурулары: - Боз шірік; - Сұңғыла. Қорытынды. Өмірде әлі мен білмейтін дүниелер көп екен. Бір күні тәтті халва жеп отырып, менің ойымда: «Бұл неден жасалады?» - деген сұрақ пайда болды. Анамнан сұрап едім, күнбағыс пістесінен жасалатынын айтты. Сол күннен бастап мен күнбағыс жайында көп нәрсені білгім келді. Қызықтым. Бұл күнбағыс өте пайдалы өсімдік екен. Ерте көктемде отырғызып, күзде пісетініне көзім жетті. Осы жұмысты жазу барысында тамақ жасайтын, тоқаш пісіретін майдың, өзім жеп жүрген тәтті халваның күнбағыстан жасалатынына көз жеткіздім. Келешекте мен бұдан да үлкен көлемді зерттеулер жүргізгім келеді. Әдебиеттер 1 Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. – Алматы, 1990. 2 Қазақстан – өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы. Қазақстан «Қызыл кітап» беттерінен. – Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2006. – 128 б. 3 «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы. Бас. ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. – 720 б. №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 109 СЕРІКБАЙ Гүлнұр, Үш тілде оқытатын мамандандырылған сыныптары бар дарынды балаларға арналған «Мұрагер» мектебінің 7 «Б» сынып оқушысы, Қызылорда қаласы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы Жетекшісі: МАДЕЛЬХАНОВА Айгерім Хұсайынқызы, Үш тілде оқытатын мамандандырылған сыныптары бар дарынды балаларға арналған «Мұрагер» мектебінің «Физика» пәнінің мұғалімі, Қызылорда қаласы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы Ғылыми жетекші: МАХМУТОВ Б.Б., Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің доценті, химия ғылымдарының кандидаты, Қызылорда қаласы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы ФИЗИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРҒА НЕГІЗДЕЛГЕН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР Аңдатпа. Бізді қоршап тұрған дүниеде толып жатқан қызықты сырлар жатыр. Бізді табиғатта жүріп жатқан түрлі физикалық құбылыстар да қызықтырады. Жүздеген, мыңдаған «қалай?», «кім?», «неліктен?» деген сұрақтар алдымыздан шығады. Көптеген сұраққа жауапты оқулықтардан, радио мен телевизиядан берілген хабарлардан табуға болады. Солардың бірі есебінде мен сіздерге, оқулықтарыңызға қосымша осы жобамды ұсынып отырмын. Ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты. Мақал мен мәтелдерде айтылмайтын, сөз болмайтын өмір саласы жоқ. Ол өмір күресінде, жасау жолында туған адам баласының қарым-қатынас, әдет-ғұрып, салт-сана, тәлім-тәрбие, бір сөзбен айтқанда, тұтас адамгершілік қағидаларының дастаны тәрізді: оларды сусындап оқысаң, өмірде ұшырайтын оқиғалардың бәріне де лайықты жауап табасың. Ғылыми зерттеудің болжамы. Белгілі бір тақырыпты өткен кезде, мысал ретінде қажетті мақалды келтіре отырып, оның тәрбиелік және физикалық мәніне түсінік береді. Мақал-мәтелдерде табиғат құбылыстары, құбылыстар арасындағы өзара байланыс өте айқын беріледі. Ол пәнді дұрыс түсінуге мүмкіндік берумен қатар, саналы тәрбиелеудің бір жолы болып табылар еді №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 110 Зеттеудің маңыздылығы. Мақал-мәтел адам баласының тұрмыс-тіршілігіне терең еніп, халықтың өмірін, еңбек әрекетін, оның табиғат құбылыстарымен қарым- қатынасын дөп басып, шынайы көрсетіп отырған. Мақал-мәтелдердің ескірмес, тот баспас қасиеті оның бейнелеу, теңеу, суреттеу ерекшеліктеріне жете көңіл бөлетіндігінде. Сондықтан да олардың зор дидактикалық және тәрбиелік мәні бар. Бұл қазақ халқының өзін қоршаған ортаға немқұрайлы қарамай, аса бір зерделі түрде байқампаз болғандығын аңғартса керек. Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Ғылыми жұмыстың нәтижесі бізге психологиялық және қабылдау деңгейіне қарай өз бетінше пән бойынша мәліметтерді алып, білімімізді толықтыруға үлес қосады. Кіріспе. Физикалық құбылыстарға байланысты мақал-мәтелдер бізге физикалық заңдар мен құбылыстардың мағынасын тереңірек түсінуге көмектеседі, күнделікті білім алып жүрген оқулықтарымыздың әрбір жолында көптеген сырлар жатқанын білеміз. Қызықты сырлардың құпия жолдарын ашуға, оларды көз алдымызда елестетуімізге, дүние тану жолында тағы бір қадам жасауымызға осы мақал-мәтелдерді қолдануымызға болады. Мақал-мәтел адам баласының тұрмыс-тіршілігіне терең еніп, халықтың өмірін, еңбек әрекетін, оның табиғат құбылыстарымен қарым-қатынасын дөп басып шынайы көрсетіп отырған. Мақал-мәтелдердің ескірмес, тот баспас қасиеті оның бейнелеу, теңеу, суреттеу ерекшеліктеріне жете көңіл бөлетіндігінде. Сондықтан да олардың зор дидактикалық және тәрбиелік мәні бар. Бұл қазақ халқының өзін қоршаған ортаға немқұрайлы қарамай, аса бір зерделі түрде байқампаз болғандығын аңғартса керек. Белгілі бір тақырыпты өткен кезде, мысал ретінде қажетті мақалды келтіре отырып, оның тәрбиелік және физикалық мәніне түсінік береді. Мақал-мәтелдерде табиғат құбылыстары, құбылыстар арасындағы өзара байланыс өте айқын беріледі. Ол пәнді дұрыс түсінуге мүмкіндік берумен қатар, саналы тәрбиелеудің бір жолы болып табылар еді. Мақал-мәтел – халық даналығының айғағы. Енді белгілі бір тақырыпқа байланыты мақал-мәтелдерді қалай қолданғанымды бір-екі мысалдар арқылы түсіндіре кетейін. Жетінші сыныпта «Үйкеліс» тақырыбын өткен кезде мынадай мақал- мәтелдерге талдау жасадым. «Саусақ бірікпей – ине ілікпейді». Мақалдың тәрбиелік мәні, әрбір алға қойылған іс-әрекеттің ойдағыдай, табысты орындалуы үшін бірліктің, ынтымақтастықтың қажеттілігі туралы болса, ал физикалық тұрғыдан, шын мәнінде ине қолға ілігу үшін саусақ пен ине арасындағы үйкеліс біршама болуы керек, ал ол үшін біз саусақтарды біріктіру арқылы инемен тиісу ауданын арттырамыз. Тағы бір мақал. «Найза салу – ерліктен, ат жауыры – терліктен». Тәрбиелік мәні, елді қорғау, жауға тойтарыс беру, нар тәуекел жасау, біреуге шынайы жақсылық жасау тек нағыз ердің ісі – ерліктің белгісі екендігі, ал тапсырылған міндетке немқұрайды қарап, жауапкершілікпен орындамау ортақ іске кесірін тигізетіндігі меңзеледі. Ал, физикалық мәнін былай түсіндіруге болады. Ат жауырының пайда болуы, ол аттың арқасына ердің қапталы батып, үйкелуінен. Осы үйкелісті болдырмау үшін және де терді сіңіру үшін қойдың жабағы жүнінен жасалып, тоқымның астына терлік жасалады. Егер терлік дұрыс салынбаса, ат жауыры осыдан болады. Демек, терлікті дайындауда оны атқа дұрыс жабу да үлкен өнер болып табылады. Сол сияқты «Етікті нәл сақтайды, жігітті әл сақтайды», «Тар киім тез тозады», «Құрғақ қасық аузыңды жыртар, өтпес пышақ жүйкеңді құртар» деген мақал- №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 111 мәтелдерді талдап, түсіндірдім. Ал, қозғалыс жылдамдығына байланысты «Шапқан озар, жатқан қалар», «Қимылдаған қыр асар», «Ит жүгіріп тазы болмас, аттыға жаяу жолдас болмас», «Жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас», «Таз таранғанша той тарқайды», «Шабан үйрек бұрын ұшады», «Еріншектің ертеңі таусылмайды» деген мақал-мәтелдерді қолдануға болады. Ал 8 сыныпта «Кебу және конденсация» тақырыбын өткенде мынадай мақал- мәтелдерден мысал келтіріп, талдадым. «Ауызы күйген үрлеп ішеді». Мақалдың тәрбиелік мәні, жіберген қатеңді екінші рет болдырмауға, ол қатеңнен тиесілі қорытынды жасай білуге меңзесе, физикалық тұрғыдан ыстық нәрсені үрлесек, содан кебу процесі тездетіліп, нәтижеде оның температурасының төмендейтіндігін ұғуға болады. Бұл физикада оқып-үйренілген кебу құбылысына әбден үйлесіп жатады. Ал «Дән себілмей астық өнбейді, дария буланбай шық түспейді» мақалының тәрбиелік мәні, өмірдегі барлық құбылыстар өзара себеп-салдарлы байланыста болатындығы туралы болса, физикалық тұрғыдан шықтың түсуі дұрыс бейнеленген. Расында да, жер бетіндегі судың температурасының артуынан ол буланып (кебу), ал температура төмендегенде су тамшыларының суынып, конденсациялануынан (ішкі энергия кемуінен) шық пайда болатындығын физикадан оқып-үйренеміз. Сол сияқты мына мақал-мәтелдерді талдап-талқыладым. «Быламық бетінен суиды, көже түбінен суиды», «Күн шыққан соң суарған суды күн жұтады. Күн батқан соң суарған суды жер жұтады». Енді мен төменде 7-8 сыныптарда физиканы өткен кезде қолдануға болатын мақал-мәтелдердің тақырыпқа сай тізімін беріп отырмын. Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні мен физикалық мәні бірдей мағыналы. Мақал-мәтел қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне терең еніп, еңбек әрекеті мен табиғат құбылыстарының байланысын көрсетеді. № Тақырыптың мазмұны Талдауға арналған мақал-мәтелдер 7 сынып 1 Физикалық шамалар. Физикалық шамаларды өлшеу «Қарыстан сүйем жуық», «Жеті рет өлшеп, бір рет кес», «Гауһарды мысқылдап өлшейді», «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды», «Мың қосшыға бір басшы», «Қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір ақ», «Бір жеңнен қол шығарар, бір жағадан бас шығарар», «Біріккен жүз, бытыраңқы мыңды алады». 2 Заттың құрылысы «Сынған кесені жамауға болмайды», «Отқа түссе тасқа да сызат түседі», «Ағаш қазанның түбі күйер». 3 Диффузия. Дене температурасы «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді», «Жұпарды жасырғанмен иісі білінеді». 4 Заттың үш күйі «Ақымаққа үйрету суға жазу жазғанмен бірдей», «Бос қап тік тұрмас», «Су сайды сағалайды», «Көктемгі мұздың қалыңына сенбе», «Құлан қырда, құндыз суда», «Қатты қаңтар болмай, су теңіз болмайды», №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 112 Тау кезеңсіз болмас, өлке өзенсіз болмас». 5 Механикалық қозғалыс. Жылдамдық. Жылдамдық бірліктері «Қан сонарда шығады, бүркітші аңға», «Шапқан озар, жатқан қалар», «Қимылдаған қыр асар», «Ит жүгіріп тазы болмас, аттыға жаяу жолдас болмас», «Жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас», «Таз таранғанша той тарқайды», «Сасқан үйрек артымен сүңгір», «Шабан үйрек бұрын ұшады», «Еріншектің ертеңі таусылмайды», «Қылышын сүйретіп қыс келер», «Жер бауырлап жылжып, жылан да шығады», «Балалы қоян қаша алмас», «Өткен күнді қуып жетпессің». 6 Инерция «Аяқ сүрінсе, басқа салмақ түсер», «Қоянды аяғы, қасқырды ауызы асырайды; түлкіні құйрығы қорғайды», «Сабы бос шотпен отын жарма, сабырсыз доспен жауға барма», «Асау атты таға тоқтатады», «Қисайған жүк жолда қалар», «Жебенің бәрі межеге жетпес». 7 Күш «Жел болмаса шөптің басы қимылдамайды», «Дауыл шайқалтпас дарақ жоқ», «Жел еспей, бұлт көшпес», «Тамшы тау бұзады», «Ат тартпаса арба қозғалмайды», «Көтере алмас шоқпарды беліңе қыстырма». 8 Күш моменті «Биік ағаш бұрын құлайды», «Тарының дәні де таразының табағын төңкеріп тастайды», «Таяқтың ені, ұшы бар», «Терек қисайған жағына жығылады». 9 Қысым «Тоқпағы күшті болса, киіз қазық жерге кіреді», «Пышақтың жүзіне қарап, қыры жұмыс істейді». 10 Үйкеліс күші «Тар киім тез тозады», «Құрғақ қасық ауыз жыртады», «Табаның тайғақ болса, тағаңды мықтап қақ», «Майламасаң дөңгелек те айналмайды», «Саусақ бірікпей, ине ілікпейді», «Өтпес пышақ жүйкеңді құртар», «Найза салу – ерліктен, ат жауыры – терліктен», «Етікті нәл сақтайды, жігітті әл сақтайды». 11 Ауырлық күші «Тауың биік болса, тасың алысқа түсер», «Жер тегіс болса, су сылдырап ақпас болар еді», «Балшыққа кесек атпа, бетіңе шашырайды», «Аспанға қарсы түкірме, бетіңе түсер». №№1-12(92-103), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2015 ISSN 2307-0250 Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 113 12 Деформация «Жуан созылғанша , жіңішке үзіледі», «Кебу ағаш иілмейді», «Тісің барда тас шайна», «Жіңішке жерден жіп үзілер», «Тасты таспен сындырар болар», «Амалын тапқан – тас тесер», «Түзу ағаш үйге тіреу, тура жігіт елге тіреу», «Болат егеуге көнсе де, иілуге көнбейді». 8 сынып 1 Жылулық қозғалыс. Ішкі энергияны өзгерту тәсілдері «Қазан отпен қызады, адам әрекетпен қызады», «Жылымық болмай қар кетпес», «Отпен ойнаған өртенер», «Қол жұмылмай – жылынбайды», «Ауызы күйген үрлеп ішер», «Үй ішінен үй тіксең, одан да жылы болады», «Терек қисайған жағына жығылады». 2 Жылу өткізгіштік «Тонның жылуы терісінен емес – жүнінен», «Астарлы шапан тоңдырмас, үш өрім жіп үзілмес», «Көсеу ұзын болса, қол күймейді», «Тоғыз қабат торқадан тоқтышағымның терісі артық», «Жаз жабуыңы тастама, қыста өзің білесің». 3 Конвекция. Сәуле шығару «Көктеректің жапырағы желсіз де сыбдырайды», «Түндіксіз үйден түтін түзу шықпайды», «Инедей тесіктен түйедей суық кіреді». 4 Заттың жылулық қасиеті «Қол жұмылмай – жылынбайды», «Темірді қызға кезде соқ», «Темірі қысқа кес, ағашты ұзын кес», «Тау мен тасты су бұзады, адамзатты сөз бұзады», «Отқа салса, темір де балқиды», «Үркер батты, жер қатты», «Ескі мұз ерігіш», «Тандырды ыстығында жап». 5 Меншікті жылу сыйымдылық «Нан піскеше, күлше күйеді». 6 Отын энергиясы. Энергияның сақталу және айналу заңы «Отты үрлеген жағады, шындықты іздеген табады», «Теректің жануында мін жоқ, бірақ жылуында мән жоқ», «Азықсыз адам алысқа бармайды», «Ас адамның қуаты, ат адамның қанаты», «Осал деме көмірді, бұрқылдатар темірді», «Отты түртсең өшіресің, көршіңді түртсең көшіресің». жүктеу/скачать 4,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|