№1 (16) 2010 Халел Досмұхамедов атындағы

 
199
Вальдмюллером  /16/  бурно  разлагаются  водой  при  комнатной  температуре,  выделяя  окись  азота. 
Отсюда можно представить какова должна быть устойчивость нитрозилов Pd (IV).  
  
 Таблица 6 
 ИК – частота валентного колебания 
 NO в нитрозилах палладия 
 
Соединение 
Частота 
NO, см 
-1 
 
Литература 
 
 Рd Cl 
2
 (NO)
2 
 
Рd NO
 
Cl
 
 
 
 K
2
 / Pd (NO) (NO
2
)
4
 NO
3
 / · 2H 
2
O 
  
 
1833, 1818 
 
1764,1712 
 
1720 
 
46 
 
47 
 
9а 
 
Литература: 
1.  Назарова Л.А., Черняев И.И., Колесникова А.Н. Журнал «Неорган. химии» , 1965 г., т.10, с. 
2828.  
 а) ж.неорг. химии,1967 г.,т.12, с 277. 
2.  Черняев И.И. Известие Института платины, 1931 г., вып.8, с. 56. 
3.  Черняев И.И., Бабаева А.В. Известие Института платины, 1936, вып.13, с. 99. 
4.  Черняев И.И., Геннинг Л.Ю. Известие Института платины, 1933, вып.11, с. 45. 
5.  Назарова Л.А., Черняев И.И. и др. Журнал «Неорган. химии», 1966, т.11, с. 2503. 
6.  Черняев И.И., Муравейская Г.С.,Кораблина Л.С. Журнал «Неорган. химии», 1965, т.10, с. 300 
 а). ж. Неорган. химии», 1966, т.11, с. 1365 
 б) ж. Неорган. химии», 1965, т.10, с. 1950 
7. Levitus R., Raskovan J.J.,Inorg. Nucl. Chem., 1963. , т.25, с. 1534. 
8. Стеценко А.И., Дхара С.Ч., Киселева В.М. ж. Прикл. Химии, 1969, т.42, с. 687. 
9.Griffith W.P., Lewis J., Wilkinson G. 
 J. Chem.Soc. 1959, c. 1775 
 a) J. Chem.Soc. 1961, c. 775 
 б) J. Chem.Soc. 1958, c. 3993 
10. Назарова Л.А., Черняев И.И., Колесникова А.Н., Морозова А.С. 
 Ж. «Неорган. химии», 1966, т.11, с. 2503 
11. Гельман А.Д., Максимова З.П. Известие Института платины, 1945, вып.18, с. 61. 
12. Бабаева А.В., Евстафьева О.Н., Харитонов Ю.Я. Журнал «Неорган. химии», 1962, т.7, с. 34 
13. Стеценко А.И., Иванникова Н.В., Киселева В.М. Журнал «Неорган. химии», 1971, т.16, с. 
1637. 
14. Гринберг А.А. Введение в химию комплексных соединении. Изд. Химии, М.-Л., 1966, с.96. 
15. Стеценко А.И, Тихонова Л.С., Прокофьев Н.А. 
Доклад. АН СССР, 1971, т.198, с. 350. 
16. Manchot W., Waldmuller . Ber., 1926, 59,9 
17. Smidt J., Jira R., chem..Ber; 1960,93,162. 
18. Коттон Ф., Уилкинсон Дж. Современная неорг. Химия. Изд. Мир, М. 1969. 
19. Желиговская Н.Н., Черняев И.И. Химия комплексных соединении. Изд. Высшая школа, М. 
1966. 
20. Басоло Ф. Пирсон Р. Механизмы неорганических реакции. Изд. Мир. М.1971, с. 362.  
 
Түйіндеме  
Бұл жұмыста платиналық металдар нитрозилдеріне шолу жасалынған. 
 
Summary  
Concise information about nitrozyles platinum metals is qiven in this work. 
 
 

 
200
ӘОК 553.982.2.(574) 
АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ МҰНАЙ ӨНЕРКӘСІБІ  
 
Т.Б. Жалелова, География және оқыту әдістемесі кафедрасы  
 
Атырау  облысы  Қазақстан  Республикасының  батысында,  Каспий  теңізінің  солтүстік  және 
солтүстік  –  шығыс  жағалауы  мен  Жайықтың  сағалық  бойын  қамтиды.  Географиялық  тұрғыдан 
облыстың солтүстік – батыс жағы Еуропада, ал бүкіл шығыс жағы Азияда, негізінен шөлейттік аймақта 
жатыр.  Батысында  (солтүстік  –  батысында)  Ресейдің  Астрахан  облысымен,  солтүстігінде  және 
солтүстік  –  шығысында  Батыс  Қазақстан,  шығысында  Ақтөбе,  оңтүстік  шығысында  Маңғыстау 
облыстары мен шектеседі. Облыс негізі 1938 жылы қаланды (1992 жылға дейін Гурьев болып аталды). 
Жайық  өзені  бойында  және  1640  жылы  құрылған.  Атыраудан  Астанаға  дейін  –  1810км.  Облыста  7 
аудан,  2  қала,  188  селолық  елді  мекен,  10  поселке  бар.Облыстың  жер  көлемі  118,6  мың  км², 
халқының  саны  2006  жылдың  1  желтоқсанында  479 984  мың  адамды  құраса,  2008  жылдың  1 
маусымында  494,7 мың  адамды құрады. Облыстағы  орташа  халық  саны  (1км²  аумағына)  4,0  адамды 
құрайды.  Облыстың  әкімшілік  –  аумақтық  бөлінісі  7  әкімшілік  ауданнан  (Жылой,  Индер,  Исатай, 
Құрманғазы,  Қызылқоға,  Мақат,  Махамбет)  құрылған.  Әкімшілік  орталығы  –  Атырау  қаласы.  Атырау 
облысы  негізінен ойпатты  жазық  болып  келеді.  Рельф  аумағы  –  көлбеулене  келген,  білінбей  Каспий 
теңізінің  жағалауынан  жоғары  көтерілген.  Каспий  ойпатының  көп  бөлігі  құм  және  сордан  (Нарын, 
Тайсойған,  Қарақұм)  құралған.  Мұнай  мен  газға  бай  кен  орындары  бар  (Жайық  –  Ембі  ауданындағы 
мұнай  кәсіпшілігі).  Қазақстан  Республикасының  2006  жылдың  басында  мемлекеттік  баланста  214 
мұнай кен орындары тіркелген, оның ішінде Атырау облысы үлесіне 88 кен орындары бар. Алынатын 
жалпы  ел  бойынша  мұнай  өндірісі  категориясы  қорын  4,0  млрд.  тоннаға  бағалайды,  оның  ішінде 
облысқа  2,5  млрд.  тонна  келеді.  Облыс  түрлі  пайдалы  қазбалар  қорларына  бай,  олар:  құрылыс 
өндірісінің  шикізаттары  (қор  52,7  млн.  тоннаға  бағаланады);  калий  тұзы  (697  млн.  тонна);  құрылыс 
тасы  (41,2  млн.м.куб);  гипс  (21,0  млн.  тонна);  ас  тұзы  (687,0  млн.  тонна);  құм  –  қиыршық  қоспасы 
(12,0 млн.м.куб); әктас (1,9 млн.м.куб); бор (95,2 млн. тонна); бешофит (50,0 мың. тонна); минералды 
сулардың  қайнар  көздері,  натрий  диоксиді,  калций  хлориді,  магний  хлориді,  магний  сульфаты, 
олардың  қорлары  898  млн.куб.метрді  құрайды.  Жайық  –  Каспий  балық  өнеркәсібі  Қазақстан 
Республикасының  ішкі  су  қорлары  арасында  жетекші  орынға  ие.  Балық  саласының  дамуына  бекіре 
тектес  бағалы  балық  түрлерінің  Жайық  және  Каспий  теңізінде  болуы,  уылдырық  пен  балықты 
дүниежүзілік рынокқк шығара алады. «Атыраубалық» АҚ ірі уылдырық өндірудің арқасында көптеген 
елдерге  экспортталады.  Каспий  теңізінің  жақын  орналасуы  өндіріс  салаларының,  яғни  балық 
шаруашылығы, балық өндіріс өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды. 
Климаты  қуаң  континенттік,  жазы  ыстық,  қуаң  болса,  қысы  қарсыз  (не  жұқа  қарлы),  қара  суықты 
келеді. Қаңтардың орташа температурасы – 8, - 11ºС, шілде +24, +25ºС. Жауын – шашынның жылдық 
мөлшері 100 – 200мм. Облыс аумағында ірі өзен – Жайық (жалпы өзен ұзындығы - 2534км, Қазақстан 
жеріндегі ұзындығы – 1084км), Ембі (712км), Сағыз (511км), Ойыл (800км). Облыстағы ірі көлдің бірі – 
Индер  (110,5  км²).  Негізінен  шөлдік  –  далалық  өсімдіктер  деп  аталған  өсімдік  түрлерінен  ғана 
қалыптасқан.  Облыс  аумағының  жартысынан  астамы  құмдар  өзен  жағалауында  ивалық  өсімдіктер 
басым [1]. 
 Атырау өңірі өзінің орасан зор табиғи байлығы - балығымен танымал. Жайық – Каспий балық 
өнеркәсібі  республиканың  ішкі  су  қорлары  арасында  жетекші  орынға  ие.  Облыс  су  қорларын 
мекендейтін 60 түрлі  балықтың  30–ға жуығының  кәсіптік маңызы  бар.  Атырау облысында  мұнай  мен 
газдың  аса  мол  кен  орындары  мен  Каспий  –  Жайық  алқаптарының  балық  қоры  негізінде  ондаған 
жылдар  бойы  мұнай  өндіріп,  оны  өңдейтін,  химия  және  балық  өнеркәсібі  салалары  қалыптасқан. 
Облыс  аймағында  қазба  байлықтардың  алуан  түрлері  баршылық,  солардың  ішінде  Ембі  мұнайлы  – 
газды ауданы қорының молдығы жағынан айырықша орын алады. Индер ауданындағы табиғи тұздар 
мен  құрылыс  материалдарының  айрықша  мол  кен  көздері  әлі  күнге  дейін  жете  зерттелмей  келеді. 
Мұнда қоры бекітілген 647 млн. тонна борат пен тас тұзы, 21 млрд. тонна гипс, 100 млн. тонна бор, 
сол  сияқты  жол  құрлысына  пайдалануға  жарамды  қиыршықты  мұнай  –  битум  кен  жыныстары  мол. 
Табиғи  қорларының  сипаты  мен  халық  шаруашылығын  мамандандыру  бейімділігіне  қарай  облыстың 
аумағын  үш  ауданға  бөлуге  болады.  Бұлар:  Жайықтың  төменгі  ағысының  бойы  мен  сағасы,  оңтүстік 
Жем  алабы  мен  Тайсойған.  Жайықтың  төменгі  ағысы  мен  сағасында  мұнай  өңдеу,  химия,  машина 
жасау, балық аулау және өңдеу өнеркәсібі шоғырланған, бұл өңірдегі ауыл шаруашылықтары ірі қара 
мал  өсірумен,  суармалы  егістікпен  айналысады.  Оңтүстік  Жем  алабы  негізінен  мұнай  өндіру,  оны 
тасмалдаумен, етті – жүнді қой өсірумен шұғылданады. Ал Тайсойған атырабының жайылымдарында 
қой, жылқы, түйе түліктерін өсіру дамыған. Облыс жерінде судың тапшылығы, көлік қатынасының әлі 
де болса да мешеулігі оны әлеуметтік – экономикалық жағынан өркендетуде қолбайлау болып отыр. 
Облыстың жалпы қоғамдық өндірісінде өнеркәсіптің үлес салмағы мұнайдан - 58,8%, табиғи газдан – 

 
201
10,6%.  Мұнай  мен  газ  кешені  облыс  экономикасының  тарихи  қалыптасуында,  сондай–ақ  оның  бүгіні 
мен  келешегіне  де  жетекші  рөл  атқарады.  Мұнайдың  негізгі  қоры  Теңіз  кен  орны  мен  Каспий  теңізі 
қайраңының  үлесіне  тиеді,  ал  қазір  Қазақстан  бойынша  қорлар  мен  ресурстардың  80%  құрайды. 
Облыс  аумағында  екі  ірі  мұнай  кәсіпорны  «Қазақойл  –  Ембі»  ААҚ,  «Теңізшевройл» БК  жұмыс  істейді 
және  8  жеке,  бірлескен  мұнай  компаниялары  бар.  Мұнай  –  газ  саласы  экономиканың  басқа 
салаларының дамуына мүмкіндік бере отырып, мультипликативті нәтижені қамтиды. [2].  
«Қазақойл  –  Ембі»  ашық  акционерлік  қоғамы.  Ембі  кәсіпорындарының  өнеркәсіпке 
қосылу  1911 жылы  Доссор  кәсіпорнынан  басталды.  1999  жылы  «Теңізмұнайгаз»  бен  «Ембімұнайгаз» 
ашық  акционерлік  қоғамдары  бірігіп,  «Қазақойл  –  Ембі»  ашық  акционерлік  қоғамы  болып  қайта 
құрылды.  Аталмыш  қоғам  республикадағы  ең  ірі  мұнай  компанияларының  бірі.  Құрамындағы 
бөлімшелердің  алтауы  негізінен  мұнай  өндіретін  басқармалар.  Олар:  Жайықмұнай,  Доссормұнай, 
Мақатмұнай, Қайнармұнай, Құлсарымұнай, Прорвамұнай мұнай – газ өндіру басқармалары. Ал қалған 
бөлімшелер  тікелей  өндірісті  қамтамасыз  ету  мақсатында  жұмыс  жасайды.  Бұған  қоса  Акционерлік 
қоғамның  100% жарғылық  қорымен  бірнеше  жауапкершілігі шектеулі  серіктестіктер  құрылған.  Олар: 
Жайықмұнай,  Доссормұнай,  Мақатмұнай,  Қайнармұнай,  Прорвамұнай  мұнай  –  газ  өндіру 
басқармалары.  Ал  қалған  бөлімшелер  тікелей  өндірісті  қамтамасыз  ету  мақсатында  жұмыс  жасайды. 
Бұған  қоса  Акционерлік  қоғамның  100%  жарғылық  қорымен  бірнеше  жауапкершілігі  шектеулі 
серіктестіктер  құрылған.  Олар  өмірдің  әр  саласына  өндіріске,  құрылысқа,  сауда  т.б.  бейімделген. 
Мұнай  саласындағы  негізгі  қызмет  мұнай  іздеу,  барлау  жұмыстарынан  басталады.  Осы  орайда 
Қазақойл  –  Ембі  ААҚ  біршама  сәтті  жұмыстар  жасады.  «Қазақойл»  мұнай  компаниясының 
басшылығымен  Жаңа  Қаратон  кенті  дүниге  келіп,  420  орындық  мектеп,  тұрғын  үйлер  бой  көтеруде. 
Қала мен облыстың көркеюіне былтырғы мәдениетті қолдау жылында көп үлес қосылды. Биыл АҚ өз 
мүмкіндіктері  есебінен  ауыл шаруашылығана  да  көңіл  бұра  бастады  және  де  мұнайшы  балаларының 
жазғы демалысы үшін осы санаторий жанынан лагерь ұйымдастырылды.  
«Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорны. 1993 жылдың 6 сәуірінде Каспий теңізінің солтүстік 
– шығыс жағалауында орналасқан әлемдегі алып кен алаңдарының бірі саналатын Теңіз кенішін игеру 
мақсатында  «Теңізшевройл»  (ТШО)  біріккен  кәсіпорны  құрылды.  Бағалау  бойынша  Теңіз 
қойнауындағы  мұнай  қоры  750  миллионнан  1  миллиард  125  млн.  тоннаға  дейін  құрайды. 
Коллектордағы  алғашқы  мұнайдың  қорларының  жалпы  көлемі  шамамен  3  млрд.  133  млн.  тонна  деп 
бағалануда.  Контур  шекарасында  коллектордың  ең  көп  дегендегі  ұзындығы  21  километр  де,  ені 
19километр. Күні бүгін ТШО серіктестері қатарына тиісті үлестерімен - «Шеврон Оверсиз Петролеум» 
(50%), «Қазақойл» Қазақстан ұлттық компаниясы (20%), «Эксон – Мобил» (25%) және ЛУКарко (5%) 
компаниялары  кіреді.  1993  жылы  не  бәрі  1млн.  300  мың  тонна  мұнай  өндіруден  бастаған  кәсіпорын 
көрсеткіші  2000  жылы  10,5  млн.  тоннаға  жетті.  «Теңізшевройл»  мұнай  өнеркәсібі  технологиясы  мен 
еңбекті  ұйымдастырудың  ең  озық  жетістіктерін  өндіріске  енгізу  арқылы  дамып  келеді.  Күні  бүгін 
кәсіпорында  өндіріс  қуатын  таяудағы  4  жылда  17  млн.  тоннаға  жеткізуге  және  мұнай  өндірудің 
жобалық қуатын жылына 30 млн. тоннадан асыруға мүмкіндік беретін екінші кезең зауыты құрлысына 
дайындық  жұмыстары  жүруде.  Шикі  мұнайдың  айтарлықтай  көлемін  тасмалдауда  теміржол 
маршуттары,  теңіз  транспорты,  мұнай  құбыры  магистралдары  пайдаланылып  келеді.  2001  жылдың 
наурыз  айында  Каспий  Тұрба  Құбыры  Консорциумы  салынған  Теңіз  мұнайының  Қара  Теңіз 
терминалына  тіке  айдайтын  ұзындығы  1500км.  Жаңа  экспорттық  Теңіз  –  Новороссийск  тұрбақұбыры 
іске  қосылды.  «Теңізшевройл»  Атырау  облысының  әлеуметтік  саласын  дамытуда  елеулі  роль 
атқарады.  ТШО  1998  жылы  Теңіз  кенішіне  жақын  орналасқан  аудандардың  әлеуметтік,  мәдени, 
тұрмыстық объектілері жүйесін  дамытуды  көздеген  50  млн.  доллар  қаржысы  бар  Атырау  Бонус  қоры 
бағдарламасын  аяқтады.  Күні  бүгін  Атыраудағы  ТШО  –  ның  «Достық»  мөлтек  ауданы  құрылысының 
бірінші кезеңі аяқталды, тоғыз отбасы жаңа үйлерде тұрып жатыр. Ал екінші кезеңі 2002 жылдың орта 
шенінде  аяқталады  деп  күтілуде.  «Теңізшевройл»  бірлескен  кәсіпорны  мәдениет  мекемелеріне, 
балалар  үйіне,  мектеп  –  интернаттар  мен  қарттар  үйлеріне,  ауруханаларға,  мүгедектер  қоғамы  мен 
Жылой  ауданы  мен  Атырау  қаласындағы  аз  қамтылған  отбасыларға  тұрақты  қолдау  көрсетіп  келеді 
[3].  
«Қазақстанкаспийшельф»  ашық  акционерлік  қоғамы.  ҚКШ  ААҚ  ресми  ашылу  уақыты 
1993 жылдың 13 ақпаны болып табылады. Каспий теңізінің қазақстандық секторында мұнайға барлау 
жұмыстарының  аса  қажеттілігіне  байланысты  Қазақстан  үкіметінің  арнаулы  қаулысымен, 
«Қазақстанкаспийшельф»  компаниясы  құрылған  болатын.  Алғашында  бұл  компанияның  алдында 
Каспий  теңізінің  қазақстандық  секторында,  өзге  де  аумақтық  су  алаптарында  барлау  жұмыстарын 
жүргізу және мұнай мен  кендерін  өндіріп  алу мақсаты  қойылды.  Аталған  мақсатты жүзеге  асырудың 
алғашқы  жобасы  1993  жылдың  3  желтоқсанында  қол  қойылған  Каспий  теңізі  бойынша  Консорциум 
құру  туралы  келісім  –  шартқа  сәйкес,  Консорциум  құрамына  Италия,  Ұлыбритания,  Норвегия,  АҚШ, 
Нидерланды,  Франция  кіреді.  Бұл  компаниялардың  операторы  болып  «Қазақстанкаспийшельф» 
тағайындалды.  1994  –  1997  жылдар  аралығында  Халықаралық  Консорциум  Каспий  теңізінің 

 
202
қазақстандық  секторындағы  атырауды  геофизикалық  тұрғыдан  зерттеу  Бағдарламасын  толығымен 
орындап  шықты. 1997  жылдың  қараша  айында  зерттелген  аймақтардың  солтүстік бөлігінің  өнімдерін 
бөлісу  туралы  Келісім  –  шарт  жасау  мүмкіндігі  жүзеге  асты  және  сөз  болып  отырған  аймақты 
келешекте зерттеудің басты – басты бағыттары анықталды. Келісім шартты жүзеге асыру мақсатында 
1998 жылы жоғарыда аталған компаниялар құрамында арнаулы құрылым құрылды. ҚКШ 1996 – 1998 
жылдар  аралығында  зерттелген  аймақтың  сейсмикалық  мәліметтерді  архивтеу  шараларын  жүзеге 
асырды.  1999  жылдан  бастап  «Қазақойл»  Ұлттық  мұнай  компаниясының  мұнай  операцияларын 
жүргізудегі жетекшілік рөлінің артуына байланысты отандық мұнай компаниялары арасында олардың 
өзіндік  функцияларын  қайтадан  бөлу  шаралары  жүзеге  асырылды.  1998  жылы,  Түркіменстан 
үкіметімен  жасасқан  келісімшарқа  сәйкес,  ҚКШ  Каспий  теңізінің  түркімендік  секторында  аймақтық 
іздеудің сейсмобарлаулық зертттеулерін жүргізді. 1999 жылдың орта шенінде ҚКШ қазақстандық және 
жапондық  ұлттық  мұнай  компаниялары,  яғнм  «Қазақойл»  мен  «JNOC»  компаниялары  құрған 
операциялық құрылым жариялаған тендерді ұтып алды, сөйтіп Каспий теңізінің атырауының солтүстік 
–  шығыс  жағалаулық  белдемінде  және  Бозащы  түбегінің  Қайдақ  сорында  2D  сейсмобарлау 
жұмыстарын жүргізуге кірісті. ҚКШ қала мен облыстың әкімшілігіне, қоғамның жекеленген мүшелеріне 
тұрақты көмек көрсетіп отырады.  
АДЖИП ҚКО ОКИОК (2001 жылдан бері АДЖИП ҚКО) құрылған күннен бастап Қазақстанның 
стратегиялық  маңызды  2  облысында  –  Атырау  және  Маңғыстау  өңірінде  орналасқан  бұрғылау 
жұмыстарына  қолдау жасайтын  Баутино жабдықтау  базасында  өз  міндеттерін  жүзеге  асырып  жатыр. 
Қазақстан  Республикасы  үкіметімен  арада  қол  қойылған  Өнім  Бөлісу  Келісімінің  аясында  Солтүстік 
Батыс Каспий теңізінде барлау жұмыстарының 6 жылдық бағдарламасын жүзеге асыру – ОКИОК-тың 
басты  мақсаты  болып  табылады.  Бұл  компания  өзінің  мердігерлері  –  Аджип,  Шелл,  Статойл, 
Тотальфина  Эльф,  Эксон  Мобил,  Би  –  Джи  Интернешнл,  Би  –  Пи  /  Амоко,  Инпекс  және  Филлипс 
Петролеум атынан барлау жұмыстарын жүргізеді [4]. 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.  Атырау энциклопедиясы. Алматы., 2000. 25-36 бб. 
2.  «Атырау табиғатының бүгіні мен болашағы» «Асем – Систем», 2004ж 
3.  А.Д.Добровольский, А.Н.Косарев, О.К.Лентьев «Каспийское море», 1969ж 
4.  «Тәуелсіздікті нұрландырған Атырау» «Өлке» 2001ж. 
 
Резюме 
 
В  этой  статье  говорится  о  природных  ресурсах  Атырауской  области  и  о  месте  нефти  и  газа 
промышленности области. 
Summary 
 
This article is about natural resourus of Atyrau region and oil and gas industrial places. 
 
 
 
ӘОК 338.48 
 
ТУРИСТІК НАРЫҚТАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАР. 
 
Таскалиева Г.Б., Стажер-оқытушы  
 
Туристік  нарық-  бұл  әлемдік  шарушылық    байланыстар  жүйесі,  онда  туристік–экскурсиялық 
қызмет  ақшаға  айналады  және  керісінше  ақша  туристік-экскурсиялық  қызметке  айналады.  Басқа 
сөзбен  айтқанда,  туристік  нарық-  туристік  өнімді  тұтынушылар  мен  өндірушілер  арасындағы 
экономикалық қарым-  қатынастар  көрінісі. Егер  тұтынушы  мен  өндірушілердің  қызығушылықтары  бір 
жерде тоғысса, туристік өнімді сату-сатып алу процессі жүзеге асады. 
Туристік нарықтың маңызды қызметтері: 
1.  Туристік өнімге қойылатын тұтыну  және жүзеге асыру құнын қою; 
2.  Туристік өнімді тұтынушыға (туристке) жеткізу процессін ұйымдастыру; 
3.  Еңбекті материалды қамтамасыз ету; 
Барлық  классикалық  ғылым  маңызды  нарық  заңы  -құн  заңынан  шығады.  Ол  туристік 
нарықтада жұмыс жасайды. Бұл заң бойынша тауар өндірісі, тауар айырбастау кезінде нарықтық баға 
жатырғанын көрсетеді. Оның көлемі қоғамның қажетті еңбек шығындарын көрсетеді. 
Құн  заңы  әр  туристік  фирманың  жеке  еңбек  шығындарымен  ресурстарын  қалыптастырады. 
Сонымен қатар туристік өнімге жеке құн анықталады. Бірақ нарық бұл жеке құндарды емес, қоғамға 
қажетті  еңбек  шығындары  негізінде  жатырған  қоғамдық  және  нарықтық  құнды  мойындайды.  

 
203
Қоғамдағы  қажетті  еңбек  шығындарынан  басқа,  құндарға  басқа  да  факторлар  әсер  етеді.  Құн  заңы 
келесі үш негізгі қызметті жүзеге асырады:  
1.  Қалыптастыру  қызметі.  Құн  заңы  туризмде  өндірушілерді,  еңбекті,  ресурстарды,  капиталды 
үнемдеуге,  өндіріс  тиімділігін  көтеруге,  жеке  құнды  төмендетуге,  нарықта  бірегей  нарықтық 
баға қоюға негіз болады. 
2.  Бөлу қызметі.  Құн заңы нарықтық бағалар механизмі арқылы туристік тауарлар мен қызметтер 
өндірушілерді  өз  капиталдарымен  ресурстарын  нарықта    пайдасы  көп  сферасына  бағыттауға 
итереді.  Бұл  заңның  бұл  функциясы  арқылы  кейбір  ресейлік  фирмалардың  соңғы  кездері 
қымбат бірақ тұтынушылардың сұранысы бар экзотикалық туризмді ұйымдастыруға көңіл бөліп 
жүргендігімен    түсіндіруге  болады.  Бұл  нарықта  бәсекелестік  көп  емес.  Сондықтан  фирмалар 
жоғары баға қойып, көп пайда табуы әбден мүмкін. 
3.  Өндірушілерді  дифференциациялау  қызметі.    Нарықтық  баға  механизмі  өнім  шығарушы 
өндірушілердің біріне пайда алып келсе, келесісіне шығын алып келеді.[1] 
Туристік  өнімді  тұтынушылар  іс  –  әрекеті  ұсыныс  пен  сұраныс  заңы  негізінде  анықтанылады. 
Бұл заң ұсыныс пен баға арасындағы тікелей бағыныштылықты және керісінше сұраныс пен бағаның 
арасында бағыныштылықты құрайды.  
Туристік  өнімге  нарықтық  бағаның  өсуі  сұраныс  көлемін  азайтады,  ал  нарықтық  бағаның 
төмендеуі туристік өнімге сұраныс көлемін арттырады. Сонымен қатар туристік тауарға және қызметке 
ұсыныс көлемі баға өскен кезде өседі, төмендеген кезде түседі. 
Бірінші  бағыт  бүгінгі  дағдарыс  кезінде  өте  дұрыс.  Себебі  барлық  тауарларға  баға  көтеріледі, 
әсіресе  бірінші  орында  тамаққа  және  бірінші  қажеттіліктегі  тауарларға  шығын  шығады.  Ал  туризмге 
біздің  азаматтарымыздың  сұранысы  соңғы  орынға түсті. Екінші  бағытта  дұрыс.  Себебі туристік  өнімді 
өндірушілерді  жоғары  пайда  қызықтырады.  Кейбір  фирмалар  бірегей  нарықта  жұмыс  жасайды. 
Мысалы,  Курил  аралдарында  туризмнің  әр  түрлі  түрлері  ойлап  табылып  жатыр:  қызығушылық 
каньонинг  (сарқырама  мен  каньондарды  спорт  қайықтарымен  өту),  жанартаулардың  шыңына  шығу; 
тауға  шығу,  балық  аулау  (алыс  кіре  алмайтын  зоналардан,  тау  өзендері  мен  сирек  кездесетін 
балықтары  бар  көлдерден),  Кунашир  және  Итуруп  аралдарындағы  сауықтыру  туризмі.  Бұл  турларға 
ұқсас турлар болса да, нақ осы типті турлар тек ресейде ғана емес, бүкіл жер жүзінде жоқ. Сондықтан 
туроператорлар  бұл  сапарларға  өте  жоғары  бағаны  қояды.  Басқа  фирмалар  өздерінің  мүмкіндіктері 
бойынша    жоғары  пайда  табу  үшін  осы  нарыққа  кіруге  тырысады,  сондықтан  осы  турларды    өзінің 
туристеріне ұсынады. 
Сұраныс пен ұсыныстың бағаға бағыныштылығын келесі графиктен көруге болады:   
  

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: