№1 (16) 2010 Халел Досмұхамедов атындағы

 
204
Бұл сұраныс қызметтері келесі сұраныс қисығында көрініс табады. 
 
                          
 
Сурет 2. Сұраныстың сызықтық сызбасы. 
Сұраныс  қисығын  пайдалана  отырып,  жалпы  туристік  өнімді  жүзеге  асырудан  түскен  пайда 
көлемін анықтайды. Пайда туристік өнім бағасының, оның осы бағамен сатылған өнім санына көбейту 
арқылы  есептелінеді  Мысалы,  Испанияда  тур  1100$  тұрады  делік.  Сурет  2.-ден  көрсетілгендей  бұл 
бағамен 90  мың турист турды сатып алады, сонымен тур 1100$ бағамен жүзеге асқанда жалпы пайда: 
                            1100$×90мың адам=99 млн.$ 
Туристік саланың дамуы үшін туристік фирмаға 3 экономикалық көлемнің өзгеру қарқынын білу 
маңызды: баға, ұсыныс, пен сұраныс. Бұған сұраныстың икемділігі деген ұғым көмектеседі. 
Баға бойынша сұраныстың икемділігі бағаның 1%-ға өзгеруі, тауарға деген сұраныстың пайызы 
қаншаға өзгеретінін көрсетеді. Егер бұл көрсетілген сұраныстың пайызы 1%-дан көп болса. Онда баға 
бойынша  сұраныс  икемді  болады.  Егер  бұл көрсеткіш  1%-дан  аз  болса, онда  баға  бойынша  сұраныс 
икемсіз болады. Баға бойынша  сұраныстың икемділік коэффициенті келесі формуламен есептеледі. 
                               
                        
                                                             
       Ер-Сұраныстың икемділік коэффициенті, 
      Q-сатып алатын  тауар көлемінің пайыздық өсуі, 
      Р-  бағаның    пайыздық  төмендеуі.  Сурет  2.  –ге  келсек  бағаның  әртүрлі  деңгейіндегі  бағалық 
сұраныс икемділігін есептеуге болады. 
 
 1 және 0 индекстеріне  сатылған турлардың жаңа және нарықтық бағалары. Сұраныстың көлемін осы 
формула  арқылы  есептейді.  Бағаның  төмендеуіне  байланысты  тұтынушылар  саны  60мың  80  мыңға 
дейін өсті делік. Сонда: 
 
 
 
 
 
 
 
Икемділік -2,329 тең , егер баға 10%-ға төмендесе Испанияға турларға сұраныс 23,29%-ға  (-10%× -
2,329%)  өсер еді. 
Сұраныс  икемділігі  әртүрлі  баға  кезінде  әртүрлі  сұраныс  қисығында    әртүрлі  болады. 
Икемділіктің  абсолютті  көлемі  баға  жоғары  болған  кезде    төмен,  ал  төмен  баға  кезінде  жоғары 
болады. 
                Q/Q                      (Q1-Q0)/Q0 
Ep=                        = 
                 P/P                       (P1-P0)/P0 
Тур құны 
$ 
1500 
1000 
500 
Туристік 
қызметтен 
түскен 
пайда 
Сұраныс мың 
адам 
60       80       100        120        140 
Q/Q 
P/P 
Ep= 
               (Q1-Q0)/Q0                 (60 мың адам-80 мың адам)/ 80 мың адам 
Ep=                                      =                                                                                        =  - 
2.329 
                   (P1-P0)                                        (1400$-1200$)/1200 $ 

 
205
 
 
                             
Сурет 3. Сұраныс қисығы мен икемділігі. 
                                                               
3-ші  суретте  көрсетілгендей  сұраныс  қисығы  үш  бөлшекті  бөледі:  1-ден  икемділік  жоғары,  1-ге  тең, 
және  1-ден  кем.  Сұраныс  Ра  баға  деңгейінің  жоғары  болған  кезде  икемді,  Ра  баға  деңгейінен  төмен 
болғанда икемсіз болады. 
Бағаның  икемділігі  және  туристік  өнімнің  жүзеге  асырудан  түскен  жалпы  пайда  тікелей 
бағынышты болады. 
Сұраныстың  икемділігі  болған  кезде  бағаның  түсуі  өзімен  бірге  сұраныстың  көбеюіне,  сату 
көлемінің  көбеюіне  алып  келеді,  яғни  жоғары  пайда  түседі.  Егер  баға  көтерілсе,  жалпы  пайда 
төмендер еді. 
Жоғары айтылғаннан нәтиже шығарар болсақ. Біріншіден, сұраныстың икемділігін тек бағамен 
сұраныс көлемінің өзгерісінен көре аламыз. Екіншіден, баға өсімі пайдалы болмайды, сұраныс икемді 
болған  жағдайда  да.  Мысалы,  Ресейде  басқа  көптеген  елдердегідей  сұраныс  баға  бойынша  икемді 
емес, себебі статистика бойынша туристік қызметке деген бағалар жылдам өседі, ал сұраныс төмендеп 
үлгермейді. 
          Тауарлар 3 түрге бөлінеді: 
1.  Төменгі  сатыдағы  тауарлар  –  бұл төменгі  физикалық  өмір  сүруді қамтамасыз  ететін  өндірістік 
тауарлар. 
2.  Орташа сападағы тауарлар – бірегей өндірістік және сатылу тауарлары.  
3.  Жоғары сапалы тауарлар – бұл раритет тауарлар және сәнді тауарлар.  
Туризм жақсы сападағы тауар болып табылады, бірақ оның кейбір сегменттері төменгі сапалы 
тауарлар,  сондықтан  жанұяның  кірісі  өссе,  саяхаттауы      көбейеді.  Сонымен  қатар    жанұя  саяхат 
барысында  бұрынғыдай  кемпингте  емес  қымбат  отельде  орналасады,  жер  үсті  траспортын 
пайдаланбай ұшақпен ұшады.  
           Жалпы  туризм  табыс  бойынша  икемді  болып  табылады.  Ол  міндетті  емес  шығындармен 
байланысты.  Сондықтан  тұтынушылардың  пайдасының  өзгеру  әсеріне  тәуелді  болады.  Туризм  –  бұл 
шығынның бір түрі. Табыс төмендесе төмендейді, жоғарласа жоғарлайды. Мысалы, Швецияда жылдық 
демалыс  –  бұл  жанұялық  күнтізбенің  айырылмас  бөлігі.  Егер  жанұяның  кірісі  төмендесе,  шведтер 
басқа  қажетті  заттарды  алмасада,  емделу  мақсатында  саяхаттауды  ештеңеге  айырбастамайды. 
Туристік сұранысты пайда бойынша икемсіз деп айтуға толық негіз жоқ. 
 
Әр  тұтынушы  өзіне  басқа  тұтынушылардың  қызығушылығы  мен  әсерлерін  басынан  өткереді. 
Сатып алушылар іс- әрекетінің қоршаған адамдарға  әсер етудің  3 формасы бөлінеді. 
1.  Көпшілікке қосылу әсері; 
2.  Ерекшелену әсері; 
3.  Жоғары тұтыну әсері немесе Веблен әсері; 
         Маңызды  орынды  көпшілікке  қосылу  алады,  онда  тұтынушы  көпшілік  нені  сатып  алса,  соны 
сатып  алуға  тырысады.  Дағдарыстан  кейінгі  жағдайда  бұл  әсер  ішкі  туризмнің  дамуына  көмектеседі. 
Туризм бүгінгі өмірдің айрылмас бөлігі, ал шетелдік туристік сапарларға көбінің қолы  жетпейді. 
 
Ерекшелену  әсері, бұл тұтынушылардың  арасында ерешеленгісі келетін туристерге арналған. 
Ол барлығы сатып алып жатырған туристік өнімді ешқашан сатып алмайды.  
Веблен  әсері-  бұл  жоғарылық  әсері.  Бірегей  тауарларға    адамдардың  бір  тобы  қызығушылық 
танытады.  Олар  басқалардың  қызығушылығын  арттыру  үшін,    көңіл  аудару  үшін  бір  тауарды  сатып 
алады. Туризмде мысал ретінде туристік нарықта ең қымбат жаңа турлар нарықта орын үшін күреседі. 
Баға мен сұраныс бұл кезде бағынышты болады. 
Туристік  индустрияда  туристік  қызметтерді  өте  аз  тұтынушы  адамдар  бар.  Олардың  ақшасы 
мен  уақыты  да  шектеулі.  Олар  әлеуметтік  қатар  өкілдері.  Олардың  сұраныстары  американдық 
Ра 
Ер>1 
Ер<1 
А 
Qa 
Cұраныс Q 
Баға Р 

 
206
экономист  және  әлеуметтанушы  Вебленмен  зерттелді.  Жоғары  тұтынушылық  әсері  бұл  тиімді  баға 
емес, танымалдыққа, пайдалылыққа емес, көрініске негізделеді. Егер бағаның өсуі оларға сапаның өсуі 
болып есептелсе, онда баға өсуі мен сұраныс та, тұтыну да өседі. Веблен әсері өте қымбат қонақ үй, 
курорттық  аймақтарда  жұмыс  жасайды.  Қымбат  баға  нәтижесінде  оларға  кепілдік  беріледі.  Бұндай 
қымбат орындарда олар өздері сияқты әлеуметтік қатар азаматтарымен араласады. [3] 
Сұраныс  ұсыныстың  әсерінде  болады    және  онымен  шектеледі.  Туристік  нарық  ұсыныспен 
сұраныстың алмасуы, туристік өнімнің туристер ақшасына алмасуын көрсетеді. Бұл алмасу кезінде бір 
жағынан  өндірушінің  және  тұтынушының  қызығушылығы  қанағаттандырылады,  ал  екінші  жағынан- 
өндірісті  кеңейтуге  мүмкіндік  жасалады.  Бұл  процесс  туристік  өнімнің  бағасына  бағынышты  болады. 
Сұраныс ұсыныстан көп болса баға өседі, ұсыныс сұраныстан көп болса баға төмендейді. Егер сұраныс 
деңгейінің  «жоғары»  және  «төмен»  маусымдарын  анықтаса,  яғни  орта  көлемін  тапсақ  мәселе 
жеңілдейді. 
Тұтынушылардың  қызығушылығын  жоғары  қанағаттандыру    және  жыл  бойы  құрал 
жабдықтары  мен  материалды  базасын  қолдану  белгілі  іс-әрекеттерді  іске  асыруды  талап  етеді.  Бұл 
жағдайда 2 мүмкін стратегия жүзеге асады: 
1.Көп  мақсатта  қолдану.  Бұл  стратегия  әртүрлі  аспектілердің  алмасуын  қамтиды,  яғни 
«жоғары» маусымдылықта туристерді тартады және саяхатқа деген «төмен» маусым кезінде туристік 
сұранысты  ұстап  тұрады.  Аймақ  ресурстары  көп  функцианалды  болған  сайын  оның  тиімді  жұмыс  
жасауы және оның жыл бойы қолданылуын қамтамасыз етеді. Туристік маусымның ұзартылуы туристік 
фирманың  жұмысына тиімді  әсер  болады:  біріншіден, материалды техникалық  базаның толық  жұмыс 
жасауы,  туристік  фирманың  іс-әрекет  негізінің  пайда  алып  келуі;  екіншіден  тұрғындардың  толық  
жұмысбастылығы қамтылып, жұмыссыздық жойылады; үшіншіден, басқа салалардың негізгі қорларын 
пайдалану  деңгейін  көтереді:  транспорт,  тамақтану,  коммуналды-  тұрмыстық  шаруашылық; 
төртіншіден, 
табиғи 
ресурстарды 
рационалды 
пайдалану 
фестивальдар, 
карнавалдар, 
конференциялар,  конгресстер,  спорттық  іс-шаралар  «төмен»  маусымда  ұйымдастырылады  бұл  да 
көпмақсатты стратегияда қолданылады. 
2.Бағаның дифференциациялануы. Бұл стратегия «төмен» маусым кезінде жаңа нарық құрып, 
бағаны  түсіріп  «жоғары»  маусым  кезінде  туристердің  көңілін  аулап    маусымаралық  сұранысты 
көбейтуге негізделеді. 
Туристік өнімді  жылжыту үшін жарнамалық компаниялар жетілдірілген маркетинг құрып, қалыптасқан 
сұраныс  схемасын өзгерте алады. [5] 
Маусымаралықта  сұранысты  көбейту  маңыздылығы  туристік  индустрияда  міндетті  шығындар 
ауыспалы  шығындардан  көптігімен  түсіндіріледі.  Тиімді  бағаға  қызығып  туристік  сапарға 
маусымаралық  мезгілде  шығатын  туристердің  арқасында  «жоғары»  маусым  кезеңінде  сұраныстың 
төмендеуі мүмкін. Маусымаралық сұраныс көпмақсатты пайдалану стратегиясымен бір қалыпта ұстаса, 
сұранысқа  әсер  етпейді.  Сондықтан  жыл  бойы  сұраныс  өседі.  Бұл  қарастырылған  стратегияларда 
сұраныстың    «төмен»  және  «жоғары»  маусымдарын    теңестіруге  мерзімді  демалыс  пен  демалу 
схемасы, жұмысбастылық тенденциясы көмектеседі. 
Сұранысты  теңестіру  стратегиясынан  басқа  ішкі  экономикалық  факторларға  көңіл  аударған 
жөн: 
1.  Соңғы  10  жылдықта  жұмыс  аптасының  қысқаруы  болмай  қалды,  әлемдік  экономикада 
бәсекелестік  күрес  күшейді.  Нәтижесінде  жұмыс  уақыты  икемді  болып,  жұмысбастылық  пен 
зейнеткерлік қамту кепілсіз; 
2.  Жұмыс  жүктемесі  өсіп,  демалуға  деген  уақыт  азайып,  өмір  сапасы  төмендеді.  Компанияларға 
өздерінің жұмыс  шығындарын  азайтуға  тура  келеді,  ал кезекті  демалыс пен  зейнеткерлік  бұл 
қымбат болып саналады; 
3.  Технологияның жоғары деңгейі жұмыс берушіні өзінің қызметкерлеріне тәуелсіз етеді, сонымен 
жұмысшыларға  тиімсіз  жағдайда  өзінің  жұмыс  орнын  сақтап  қалу  үшін  көп  жұмыс  жасауына 
тура келеді. 
Кезекті  демалыс  уақытын  дамыту  тенденциясы  туралы  зерттеу  туризмге  барлық  әлемдік 
шығындардың  73  %-ы    келетінін  көрсетеді.  Сұраныс  төмендеуі  мүмкін,  бірақ  кезекті  демалыстың 
қысқаруы үлкен қарқынмен дамиды. Болашақта кезекті еңбек демалысының   3-4 күндік демалыстарға 
бөлінуі күтіледі. Бірақ адамдарға демалысқа көп уақыт керек. Үш күндік демалыстың көбеюі,  кезекті 
еңбек  демалысының  әр  түрлі  маусымға  бөлінуі  туристік  сұраныс  динамикасын  өзгертеді.Сондықтан 
туристік қызметті тұтынушыларға  пайда алып келеді. Олардың пайдасы жоғары, бірақ бос уақыттары 
аз болады. Туристік агенттіктер жаңа маркетингтік стратегия жасап, туристік бағыттарға жаңа турлар 
ұйымдастыруға тура келеді. [4] 
 
Қорытындылай  келе болашақта  туристік нарықта  болатын  өзгерістер  қазақстандық  туризмнің 
дамуына  мүмкіндік  бере  ме,  әлде  бұл  өзгерістер  ықпалына  шыдай  алмай  артта  қалып  қоя  ма  оны 

 
207
қазіргі жағдайда анық айту мүмкін емес екенін айтқым келеді. Оны уақыт көрсетеді. Бірақ біздің еліміз 
үшін туристік нарық заңдары мен стратегияларын толық меңгеру өзінің жемісін бермек. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.  Боголюбов  В.С.  Экономика  туризма:  учеб.пособие  для  студнтов  высш.  учеб.  заведений  –М.: 
Издательский центр «Академия»,2008. 
2.  Дурович А.П. Организация туризма : учеб.пособие. Мн: Новое знание, 2006. 
3.  Ильина  Е.Н.  Туроперейтинг:  организация  деятельности:  Учебник.-  М.:  Финансы  и 
статистика,2007.  
4.  Квартальнов В.А. Туризм: учебник.-2-е изд., перераб.-М.: Финансы и статистика,2007. 
5.  Лойко  О.Т.Сервисная  деятельность:  учеб.пособие  для  вузов-М.:  Издательский  центр 
«Академия»,2008. 
 
РEЗЮМЕ 
В  статье  изложено    экономические  законы  применяемые  в  сфере  туризма.  Туризм,  как  и 
другие  сферы  экономики  зависет  от  факторов  экономики  как  спрос,  предложения,  стоимость 
продукта. В этой статье  даны определения этим понятиям и приведены яркие примеры. 
 
SUMMARY 
 
The  economical  laws  applying  in  tourism  sphere  are  stated  in  the    article.  Tourism  as  the  other 
economical spheres depends on economical factors as a demand, a proposal, a value. 
 
УДК 539. 12. 04  
АССОЦИАЦИЯ МЕЖДОУЗЕЛЬНЫХ АТОМОВ ГАЛОГЕНА В КРИСТАЛЛАХ KCl  
В ПОЛЕ ПРИМЕСИ ЛЕГКИХ КАТИОНОВ-ГОМОЛОГОВ 
 
Шункеев
 
К.Ш., д.ф-м.н., профессор 
Бижанова К.Б., аспирант 
Бекова Г.Т., Аймаханова А.А., магистранты 
 
Введение 
В  настоящее  время  процессы  радиационного  дефектообразования  в  щелочногалоидных 
кристаллах (ЩГК) принято интерпретировать как безызлучательную релаксацию автолокализованных 
экситонов в анионной подрешетке ведущую к рождению междоузельных атомов галоида (
Н-центров) 
и электронов, локализованных в поле анионной вакансии (
F-центров) [1]. 
Для  ЩГК 
F-центры  стабильны  по  крайней  мере  до  450500  К,  а  Н-центры  уже  выше  50  К 
становятся  подвижными  и  активно  взаимодействуют  между  собой  и  с  другими  радиационными 
дефектами  решетки.  Поэтому  эффективность  радиационного  дефектообразования  в  ЩГК  при 
температурах, когда 
Н-центры подвижны (Т>50 К), определяется эффективностью их стабилизации.  
В  чистых  ЩГК,  когда  отсутствуют  мелкие  ловушки  для  стабилизации 
Н-центров,  главными 
комплементарными  радиационными  дефектами  к 
F-центрам  являются 

3
X
-центры,  которые 
образуются при взаимодействии двух 
Н-центров -
 
0
2
a
X

: 
 
   
 









i
i
aca
a
a
X
M
X
X
X
0
3
0
2
0
2
. (1) 
В  результате  данной  реакции  в  решетке  образуется  линейный  трехгалоидный  центр 
 
0
3
aca
X

, 
занимающий один катионный (
с) и два анионных (а) узла решетки [1], и дающий полосы поглощения 
в области 5,3 эВ в кристалле KCl. 
Реакция  (1)  может  осуществляться  с  большей  эффективностью,  если  ассоциация 
Н-центров 
будет  происходить  около  катионов  меньшего  радиуса,  чем  основной  катион  (KCl-Li,  KBr-Li  KCl-Na,  и 
т.д.) или в случае, если заранее созданы дивакансии (


c
a


) (например, пластической деформацией) 
и на их базе происходит перестройка кристаллической решетки с образованием 
 
0
3
aca
X

-центров. 
Следует  отметить,  что  когда  ассоциация  двух 
Н  –  центров  происходит  в  поле  катионных 
дефектов  (


i
c
M
...

),  созданных  при  непосредственном  распаде  анионных  экситонов,  могут 

 
208
образовываться 
 
0
3
aca
X

  -  центры  как  пространственно  разделенные  с  междоузельными  диполями 
(


i
i
X
M
), так и коррелированные с парой междоузельников-
 



i
i
aca
X
M
X
0
3
 [1, 2]. 
 
Ассоциация междоузельного галогена в поле лития (Li) в KCl 
 
В  кристаллах  KCl  установлено,  что  полоса  поглощения  с  максимумом  4,95  эВ  термически 
разрушается в диапазоне температур 200-270 К, когда становятся подвижными одиночные катионные 
вакансии (

c
 ), интерпретирована как обусловленная 





i
i
aca
Cl
K
Cl
0
3
 - центрами, а полоса поглощения 
с максимумом 5,3 эВ максимально разрушающаяся при 400 К, приписана 


0
3
aca
Cl

- центрам [1-3].  
В  кристаллах  KCl-Li  при  температурах  выше  температуры  делокализации 
Н-центров  их 
ассоциация определяет природу и эффективность устойчивого радиационного дефектообразования в 
решетке. Например, температура разрушения 
Н
А
(Li)-центров в кристаллах KCl-Li и KBr-Li около 220 К. 
От присутствия примесей может изменяться как структура ди 
Н-образований, так и эффективность их 
радиационного создания.  
В  связи  с  этим,  методом  абсорбционной  спектроскопии  проводили  исследования  механизмов 
образования 
 
0
3
aca
X

- центров в поле легкого примесного катиона в кристаллах KCl-Li. 
При облучении рентгеновскими лучами кристалла KCl-Li при 80 К, кроме полос поглощения 
F-
центров (2,26 эВ) и 
Н
А
(Li)-центров (3,5 эВ и 4,2 эВ), возникает полоса поглощения с максимумом 5,2 
эВ в области спектра 

3
Cl -центров (рис. 1).  
Исследование  при  80  К  спектров  поглощения  кристалла  KCl-Li  сразу  после  Х-облучения 
(кривая 1) и после F-подсветки (2 а), а также после термического отжига 
А
Cl
3
-центра (4 а, 5 а и 2 а 
рис. 1) показало, что поведение полос поглощения при 5,1 эВ (

3
Cl
-область) и 6,4 эВ (

i
Cl -область) 
скоррелировано.  
После  F,  F'-подсветки  обесцвечиваются  все  полосы  поглощения  радиационных  дефектов, 
однако,  наиболее  существенно  обесцвечиваются  спектры  поглощения  радиационных  дефектов  в 
области 

3
Cl -центров  (рис.1,  а).  После  прекращения  оптической  стимуляции  путем  импульсных 
отжигов  термически  отжигались  спектры  поглощения  оставшиеся  радиационных  дефектов.  После 
нагрева  до  310  К  термически  отжигаются  спектры  поглощения  с  максимумами  при  3,5  и  4,2  эВ,  а 
также  6,4  эВ.  Этот  эффект  интерпретируется  тем,  что  при  температурах  210-240  К  происходит 
термическое  разрушение 
I
А
(Li)-
  и  Н
А
(Li)-  центров  (кривая  3,  рис.  1).  При  этом  за  счет  термического 
разрушения 
Н
А
(Li)-  центров  возрастает  спектр  поглощения 
А
Cl
3
  -центров,  по  видимому,  за  счет 
ассоциации 
Н,  Н
А
(Li)-  центров.  При  дальнейшем  нагреве  кристалла  KCl-Li  термический  отжигаются 
А
Cl
3
-центры  (360  К)
  и 
3
Cl -центры  (400  К)  с  одновременным  разрушением  F(2,29  эВ)  –  центров  (см. 
кривые 4 и 5, также на вставке в).  
На рис. 1 (б) приведены кривые нарастания числа 
Н
А
(Li)- и 

3
Cl -центров  кристалла KCl-Li при 
80  К  после  рентгеновского  облучения  из  которого  следует,  что  наблюдается  сверхлинейный  рост 
числа 

3
Cl   -центров  по  отношению  к  числу  Н
А
(Li)-центров. Аналогичная зависимость получена и при 
облучении  кристалла  KCl-Li  при  200  К.  Особенно  убедительным  подтверждением  является  факт 
последующего за насыщением 
Н
А
(Li)-центров небольшого спада их числа при продолжающемся росте 
числа 

3
X -центров  (см.  рис.  1,  б).  Эти  экспериментальные  результаты  являются  подтверждением 
осуществления  ассоциативного  механизма  создания  катионных  дефектов  согласно  реакции  (3)  в 
кристалле KCl-Li. Аналогичная квадратичная зависимость увеличения числа 

z
Cl
3
-центров от числа 
Н
z
-
центров была обнаружена для KCl-Sr в [4-6].  
В KCl-Li, кроме 

3
Cl -центров (полосы поглощения при 5,3 эВ), взамен (

3
Cl )
аса
 


i
i
Cl
K
-центров в 
чистом KCl  (полоса поглощения  при  4,9 эВ),  вплоть  до  300  К эффективно  создаются  дисперсионные 
центры  с  полосой  5,1 эВ.  По-видимому,  эти  центры  имеют  структуру  (

3
Cl )


i
i
Cl
Li
-  и  образуются  при 
взаимодействии подвижных 
Н-центров с Н
А
(Li)-центрами. При этом диполи 


i
i
Cl
Li
 
возникают  

 
209
2
3
4
5
6
3
2
1
5
4
3
2
1
0,5
1,0
Е, эВ
d
F
80K
KCl-LiCl
а)
5
6
0.1
0.2
d
3
2
1
в)
d
d
2
6
10
t, час
0.2
0.4
14
Cl
3A
б)
Н
А





i
i
aca
Cl
Li
Cl
3
 
Li
H
A
Н
А
 
Рис.  1.  Спектры  поглощения  кристалла  KCl-Li  при  80  К  после  рентгеновского  облучения  в 
течение 4 часов 
а) 1 – сразу после облучения;  
 2 – после последующей F-подсветки при 80 К,  
 3, 4, 5 – после последующего нагрева до 310, 360 и 400 К, соответственно 
На вставке:  
б)  Кривые  нарастания  числа 
Н
А
(Li

)-  и 

3
Cl -центров  в  кристалле  KCl-Li  от  времени  Х-
облучения при 80 К 
в) 1 – поглощение, уходящее при F-подсветке (разность кр. 1 и 2 (а)), 2, 3 – поглощение, 
уходящее при нагреве 310360 К и 360400 К, соответственно. 
непосредственно  в  ходе  реакции,  которую,  учитывая  структуру 
Н
А
(Li)-центров  в  KCl,  можно 
представить следующим образом: 
 














i
i
aca
a
i
ac
Cl
Li
Cl
Cl
Li
Cl
3
2
2
. (2) 
Этот  процесс  аналогичен  ассоциации 
Н-центров  в  чистом  кристалле  (см.  реакцию  (1)),  но 
энергетически  более  выгоден так  как ион  лития  уже  до  реакции  частично  вытолкнут  из  катионного 
узла  решетки  (Li
 
в 
Н
А
(Li)-центре  занимает  нецентральное  положение  т.е.  смещен  в  соседнее 
тетраэдрическое междоузлие по направлению <111> [11]). 
При  осуществлении  реакции  (2)  следует  ожидать  в  кристалле  KCl  появления  полосы 
поглощения  в  районе  спектра  при  6,4  эВ,  где  должен  находиться  спектр  поглощения 
I-подобного 
центра, т. е. междоузельного иона хлора (

i
Cl ), входящего в состав (

3
Cl )
aca
 


i
i
Cl
Li
. С целью изучения 
этого  вопроса  были  измерены  при  80  К  спектры  возбужденного  поглощения  кристалла  KCl-Li  до  6,8 
эВ.  
Действительно,  в  спектре  поглощения  кристалла  KCl-Li  после  рентгеновского  облучения  при 
80 К,  кроме  известных  полос  поглощения  радиационных  дефектов  (
F-, 

3
Cl -,  Н
А
(Li)-центров) 
зарегистрирована новая полоса поглощения с максимумом при 6,4 эВ (рис. 1, а). 
В кристалле KCl-Li структура 
Н
А
(Li) - центра согласно экспериментальным данным электронно-
парамагнитного  резонанса  (ЭПР)  по  ориентации  резко  отличается  от  других 
Н
А
  –  центров. 
Направление  ориентации 
Н
А
(Li)  –  центра  в  решетке  KCl-Li  ближе  к  оси  [100],  чем  [110]  из-за 
существенного  различия  размеров  (в  2  раза)  калия  и  лития.  Известно,  что  литий  в  кристалле KCl-Li 
занимает  не  центральное  положение  в  катионном  узле  решетки,  а  смещен  в  направлении  [111]  в 
междоузлие [7,8]. 
По данным ЭПР ось 
Н
А
(Li) - центра в кристалле KCl-Li отклонена от направления [100] на 26 
[7,8], в то время как 
Н– центр т. е. 
0
2
)
(
a
Cl

 молекула в регулярном решетке имеет ориентацию [110]. 

 
210
Таким  образом,  полученные  экспериментальные  результаты  путем  реализации  комплексной 
методики  свидетельствуют  о  том,  что 
А
Cl
3
-центры  в  KCl-Li  имеют  структуру 
aca
Cl )
(
3



i
i
Cl
Li
,  согласно 
реакции (2) при взаимодействии двух 
Н-центров около Li

. В соответствии с этим 
aca
Cl )
(
3

)


i
i
Cl
Li
-центр 
характеризуется наличием двух полос поглощения с максимумами 5,1 эВ и 6,35 эВ. 
В  кристаллах  KCl-Sr  нами  обнаружены  полосы  поглощения  при  5,6  эВ  и  6,4  эВ,  которые 
симбатно  отжигаюся  при  375  К,  по-видимому,  соответствует  центру  типа 

  





i
aca
c
Cl
Cl
Sr
0
3
,  где 
присутствуют 
Cl
3 
- молекула и междоузельный ион хлора 



i
Cl
.  
Таким  образом,  изложенные  экспериментальные  факты  привели  к  заключению,  что 

A
Cl
3
-
центры в кристалле KCl-Li (полосы поглощения при 5,1 эВ и 6,35 эВ) и 

Z
Cl
3
-центры в кристалле KCl-Sr 
(полосы  поглощения  5,6  эВ  и  6,4  эВ),  образующиеся  при  взаимодействии  подвижных 
Н-центров  с 
Н
A
(Li

)- и 
Н
z
(Sr

)-центрами имеют структуру 





i
i
aca
Cl
Li
Cl
3
 
и 







i
c
aca
Cl
Sr
Cl
)
(
0
3
, соответственно. 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: