Жақтың
қатысына қарай
| |
Ерін мен езудің қатысына қарай
| |
жуан(твердые): а, о, ы, ұ, э, (у), (и)
|
жіңішке (мягкие): ә, ө, і, ү, е, (у), (и)
|
ашық (широкие): а,ә, о, ө,
е, э
|
қысаң (узкие):
ы, і, ү, ұ,
и, у
|
еріндік(губные): о,ө, ү, ұ, у
|
езулік(негубные):
а, ә, е, э, ы, і, и
|
Дауыссыз дыбыстар
б, в, г, ғ, д, ж, з, й, м, н, ң, р, л, к, қ, п, т, с, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, (у)
| | |
Салдыр мен үннің қатысына қарай
| | |
үнді (сонорные):
м, н, ң, р, л, й, у
|
ұяң (звонкие):
б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
|
қатаң (глухие):
к, қ, п, т, с, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ
|
Буын үндестігі
|
Дыбыс үндестігі
| | |
жазушыларға,әншілерді
|
ілгерінді ықпал(прогрессивная ассимиляция)
|
кейінді ықпал(регрессивная ассимиляция)
|
тоғыспалы ықпал (прогрессивно-регрессивная ассимиляция)
| |
Қонысбек (Қоныспек),
ашса (ашша)
|
тарақ (тарағы),
мектеп (мектебі),
білезік (білезігі),
Жанпейіс (Жампейіс),
жұмысшы (жұмышшы)
|
Досжан – (Дошшан),
Жанқожа – (Жаңғожа)
| Қазақ тілінде тек дауысты дыбыс буын құрай алады, ал дауыссыз дыбыстар өз беттерімен буын құрай алмайды, тек дауысты дыбыстармен тізбектеліп келгенде ғана буын құралады. Сөздің құрамында неше дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Қазақ тілінде тек дауысты дыбыс буын құрай алады, ал дауыссыз дыбыстар өз беттерімен буын құрай алмайды, тек дауысты дыбыстармен тізбектеліп келгенде ғана буын құралады. Сөздің құрамында неше дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Қазақ тілінде буынның үш түрі бар: Ашық буын (открытый слог) бір ғана дауысты дыбыстан тұрады не дауыссыз дыбыстан басталып, дауыстыға бітеді. Мысалы: ба-ла, а-на, а-ға. Тұйық буын (полузакрытый слог) дауысты дыбыстан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы: ал, ар, өрт. Бітеу буын (закрытый слог) дауыссыздан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы: күн, дәп-тер, мек-теп. Қазақ тілінде дыбыстар сөз ішінде, сөз бен қосымша арасында, сөз бен сөздің арасында бір-бірімен үндесіп, үйлесіп айтылады. Түбір сөздің жуан не жіңішке болуына қарай қосымша да жуан не жіңішке болады және сөздің соңғы дыбысына қарай үйлесіп жалғанады. Сөздің бастан-аяқ үндесіп, үйлесіп, біркелкі әуезбен айтылуы үндестік заңы деп аталады. Үндестік заңының екі түрі бар: 1) буын үндестігі; 2) дыбыс үндестігі. Буын үндестігі – түбір сөздің соңғы буынының жуан не жіңішке болуына қарай қосымшаның да жуан не жіңішке түрде жалғануы. Мысалы, бала+лар, үйрек+ті, құдірет+ті, кітап+қа, т.б. Буын құрауға негіз болатын дауысты дыбыстар болғандықтан, буын үндестігі дауысты дыбыстар арқылы орындалады. Буын үндестігі сингармонизм деп те аталады. Сингармонизм – грек тілінен енген термин. Sуn «бірге» және һаrmoni «байланысу», «үндесу» деген мағынаны білдіреді.
Достарыңызбен бөлісу: |
