1 Қазақстан аумағындағы тас ғасырынақатысты археологиялық ескерткіштеріашылуы
Орынбор экспедициясыныңұйымдастырылуы мен қызметі
жүктеу/скачать 274,78 Kb.
|
| 54.Орынбор экспедициясыныңұйымдастырылуы мен қызметі.
Қырғыз – қайсақ экспедициясы. Басқарған-Кириллов. 2700 адамнан тұрды. Мақсаты-табиғат байлықтарын игеру, жер бетініңкартасын жасау, Ор бекінісін тұрғызу, флотилия ұйымдастыру. Кейін Орынбор экспедициясы(басқарған Татищев) деп аталды. Татищев Орта Азияға бірінші рет сауда керуенін жөнелтті. 1738 ж.Орынборда қазақ сұлтандарының съезі. Шақырған-Орынбор комиссиясының басшысы, тарихшы Татищев. 60 Кіші жүз бен Орта жүзстаршындары Ресейге ант берді. 1740.Орта жүз билеушілері Абылай мен Әбілмәмбет Ресейге ант берді. Орта жүздің Ресейгеқосыла бастауы. 1748 ж.Нұралы Кіші жүздің ханы болды. Жаңабилеуші патша әкімшілігі бұл лауазымға ресмитүрде бірінші рет бекіткен қазақ ханы еді. Оғанжылына 600 сом жалақы тағайындалды. Орта жүздің Ресей қол астына өтуін бекітті. Осыдан соңРесей патшасы қазақ даласына еркiн енеотырып,біртіндеп отарлық саясатын жүргізеберді.Енді осы саясаттың мәніне Тоқталайық. Орынбор каласында өткен екi сьезде де әңгімеболған мәселе: қазақ жерi арқылы өтетін керуенжолдарының қауіпсіздігін қазақ сұлтандарынажуктеп, олардың уәделерiн алу. 1742 жылыОрынбор комиссиясынын бастығы болыпИ.И.Неплюев тағайындалады. Ресей империясының отарлық саясатын кіші жүздежүргізуде оның алатын орны бөлек. Ол қазақ жерінигеру және оны бағындыру саясатын нақты iсжүзінде асыруға көп күш жұмсаған адам. Ресей патшасының жарлығымен Неплюевке мынадайжумыстар тапсырылды: 1)Орынбор қаласынСақмар өзенінің Жайыққа кұяр сағасына көшіру; 2) Жайық Жағалауларына әскери бекіністер салу; 3) Сауда қатынасын дамыту. Орынбор Комиссиясыбұл мiндеттерді ойдағыдай орындап шықты. 1743 жылы сәуірдің 19-күн Орынбор қаласының негiзiқаланса, 1744 жылы Орынбор Комиссиясы, Орынбор губерниясы болып кайтадан құрылды. Оның бiрiншi Губернаторы болып И.И.Неплюевтағайындалды. Орынбор губернаторы Неплюев кызметiнiң басты мақсаты патшалы Ресейдiң отарлық саясатын іс жүзінде асыру үшін қазақжерiнде жақын арада шекаралық бекіністер салу болды. Ресейдің бұл бекіністерді салудағы мақсаты біртіндеп қазақ даласын зерттей отырып, өзiнiңотарлық саясатын ішке қарай енгізе түсу еді.Бекіністер салу арқылы қазақтар мен башқұрттарды бір-бірінен оқшаулау, өзенбойларындағы шабындықтарға қазақ малдарының жайылуына тыйым салу- патшалы Ресейдiнотарлық саясатының бiр торабы осындай. 1756 жылы қыркүйектің 2-күнi Елизавета патшаныңжарлығына : «Қазақтарға Жайық жағалауынамалдарын жаюға рұқсат етілмесін , қауіпсіздігімізүшiн шекара бойындағы қазақтар мен башқұрттар бір – біріне Катыстырылмауы керек», - делінген.Неплюев ең алдымен Орынбор шекарасын нығайтуiсiмен айналысты. 1742 жылы Жайық өзенініңзенiнiн жағасына Ильин бекiнiсi салынды, олОрынбордан 152 шақырым жерде орналасқан. Воздвижен, Таналық қамалдары және Жайыққалашығы күшейтілді. Әскери бекіністердiңаралығына әскери күзет бағаналары салынған, бағаналардың бір-бірінен қашықтығы 20 шақырымнан. Неплюевтің жобасымен Орынборшекарасында 28 әскери бекініс, 36 бағана, 3 қазақазақ станциясы салынды. Сонымен бірге қазақауылдарында жақын жерлерде де бекіністертұрғызылды. Жайық өзенінің оң жағалауындаРассыпная , Чита, Богатырев және Шильная бекіністері пайда болды. Жаңадан салынған әскерибекіністерге Ресейдің ішкі аудандарынан орысшаруаларын көшiрiп әкелiп орналастыра бастады.ХҮIII ғасырдың 30-жылдарында Кіші жүзқазақтары Ресейге қосылғаннан кейін оныңпатшасы Анна Ивановна өзінің қол астына енгенжаңа жерлерді игеру, халқын бағындыру үшiнқасындағы кеңесшілерімен бiрге дереу мемлекеттiкшаралар жасауға кіріседі. 1734 жылы мамырайының 18- і күні арнаулы нұскау шығарылып, Экспедиция ұйымдастыру белгiлендi. Аталмышнұскау жалпы 41 тармақтан тұрады. 1737 жылысәуір айының 14-і күні Орынбор экспедициясыныңбастығы И. К. Кириллов қайтыс болған соң, патшажарлығымен 1737 жылы мамыр айының 10-куні Орынбор экспедициясы Орынбор комиссиясыболып қайта құрылады, комиссия бастығына орысғалымы В.Н. Татищев тағайындалады.В.Н.Татищевтің алдында қойылған негiзгi мiндет, И.К.Кирилловтың бастаған iсiн жалғастыру. Жаңабастық алдымен Орынбор арқылы керуен саудасындамытуды колға алып, 1738 жылы қаланың Жайықөзені жағасынан Айырбас-сауда базарын салады. Кейіннен Татищев Ор жағасында салынған қаланың өте қолайлы екенін дәлелдеп, 1739 жылықаланың орнын ауыстыру туралы патшаға ұсынысжасайды. Бiрак патша оны колдамайды.ТатищевКiшi жүз қазақтарын бағындыру ісін жалғастыруғаміндетті еді. Оны жүзеге асыру үшін 1738 жылыОрынбор қаласында съезд шақырылады, оныңжұмысына қазақтың шонжарлары мен Әбілқайырхан қатысады. Кіші жүз ханы Әбілқайырдыңшақырылуының себебi, сол кезде жүрiп жатқанбашқұрт халқының көтерілісін Әбілқайыр қолдапкете ме деген қауіп болды. Осы съезде ӘбілқайырРесей патшасына екiншi рет ант бередi. Орта жүзден антқа Сәмеке хан қол қояды.Орынбор съезіне орта жүз сұлтандары Абылай мен Әбілмәмбет келмейді. Сөйтiп, Орынбор съезі арқылы Ресей патшасы өзінің шығыстағысаясатын нығайтып, Кіші жүз ханына дегенсенімін арттырады. Ал Орта жүз сұлтандарыныңсъезге келмеуі олардың Ресейге дегенкөзқарасының басқаша екенін көрсеткен.1739 жылы Орынбор комиссиясының бастығы болыпкнязь В.А.Урусов тағайындалады. Патшаныңмынадай жарлығы шығады: 1. Орынбор қаласынКрасная гора елді мекеніне көшiрiп, ал Ор өзенiсағасының жанынан тұрғызылған каланы Ор қамалы деп атау; 2. Жайык, Тобыл, өзендерініңжағасынан жаңадан әскери бекіністер салу; 3. Жанадан салынған Орынбор қаласына Қазан губерниясынан саудагерлер әкелу.Жаңа Орынборқаласы Самар өзенінің Жайыққа құяр жеріненсалынатын болды. Қаланы салуға дайындықжұмыстары жүріп жатты. Бірақ бұл кезде қаласалудан гөрі, Татищев аяқтамай кеткенжұмыстардың бірі орта жүз сұлтандарын көндіріпант алу – саяси-дипломатиялық жағынанмаңыздырақ болды. 1740 жылы ӘбілмәмбетОрынбордагы екiншi сьезге келедi. Съезге келгенОрта жүз сұлтандары өздерінің патшаға дегенсенімін білдіртіп адал қызмет ететіндеріне ант беріпорта жүздің Ресей қол астына өтуін бекітті. Осыдан соң Ресей патшасы Қазақ даласына еркiнене отырып,біртіндеп отарлық саясатын жүргізеберді.Енді осы саясаттың мәніне тоқталайық. Орынбор каласында өткен екi сьезде де әңгімеболған мәселе: қазақ жерi арқылы өтетін керуенжолдарының қауіпсіздігін қазақ сұлтандарынажуктеп, олардың уәделерiн алу. 1742 жылыОрынбор комиссиясынын бастығы болыпИ.И.Неплюев тағайындалады. Ресейимпериясының отарлық саясатын кіші жүздежүргізуде оның алатын орны бөлек. Ол қазақ жерінигеру және оны бағындыру саясатын нақты iсжүзінде асыруға көп күш жұмсаған адам. Ресейпатшасының жарлығымен Неплюевке мынадайжумыстар тапсырылды: 1) Орынбор қаласынСақмар өзенінің Жайыққа кұяр сағасына көшіру; 2) Жайық жағалауларына әскери бекіністер салу; 3) Сауда қатынасын дамыту. Орынбор комиссиясыбұл мiндеттерді ойдағыдай орындап шықты. 1743 жылы сәуірдің 19-күн Орынбор қаласының негiзiқаланса, 1744 жылы Орынбор комиссиясы, Орынбор губерниясы болып кайтадан құрылды. Оның бiрiншi губернаторы болып И.И.Неплюевтағайындалды. Орынбор губернаторы Неплюев кызметiнiң басты мақсаты патшалы Ресейдiң отарлық саясатын іс жүзінде асыру үшін қазақжерiнде жақын арада шекаралық бекіністер салу болды. Ресейдің бұл бекіністерді салудағы мақсаты біртіндеп қазақ даласын зерттей отырып, өзiнiңотарлық саясатын ішке қарай енгізе түсу еді.Бекіністер салу арқылы қазақтар мен башқұрттарды бір-бірінен оқшаулау, өзенбойларындағы шабындықтарға қазақ малдарының жайылуына тыйым салу- патшалы Ресейдiнотарлық саясатының бiр торабы осындай. 1756 жылы қыркүйектің 2-күнi Елизавета патшаныңжарлығына :«Қазақтарға Жайық жағалауынамалдарын жаюға рұқсат етілмесін ,қауіпсіздігімізүшiн шекара бойындағы қазақтар мен башқұрттар бір - біріне катыстырылмауы керек», - делінген.Неплюев ең алдымен Орынбор шекарасыннығайту iсiмен айналысты.1742 жылы Жайықөзенінің зенiнiн жағасына Ильин бекiнiсi салынды, ол Орынбордан 152 шақырым жерде орналасқан. Воздвижен, Таналық қамалдары және Жайыққалашығы күшейтілді. Әскери бекіністердiңаралығына әскери күзет бағаналары салынған, бағаналардың бір-бірінен қашықтығы 20 шақырымнан. Неплюевтің жобасымен Орынборшекарасында 28 әскери бекініс, 36 бағана, 3 қазақазақ станциясы салынды. Сонымен бірге қазақауылдарында жақын орта жүздің Ресей қол астынаөтуін бекітті. жүктеу/скачать 274,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|