1 Қазақстан аумағындағы тас ғасырынақатысты археологиялық ескерткіштеріашылуы
-сұрақ: 1739-1741 жж. жоңғар-қазақ соғысы. Абылай сұлтанның дипломатиялық өнері
жүктеу/скачать 274,78 Kb.
|
| 55-сұрақ: 1739-1741 жж. жоңғар-қазақ соғысы. Абылай сұлтанның дипломатиялық өнері.
Қазақ жоңғар қатынасы одан әрі шиеленісті Қантөгіс соғыстарға ұласып кейде бәсеңдеп уақытша бітімге келісіп 120 жылға созылды Бұл екі арадағы талас тартыстардың негізгі түйіні көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданған екі елдің шұрайлы жайлы жерлерге және Жетісу мен Сырдария өңірін басып өтетін керуен сауда жолдарындағы қалаларға таласуда болды 1635Жылы Моңғол мемлекетінің 2 - ге бөлінуінен Жоңғар мемлекеті құрылды. Басшысы Батур қоңтайшы болды (1635 -1653). Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес ХV ғ бастап басталды . ХVII ғасырдың I жартысында ойраттармен қазақтардың арасындағы әскери қақтығыстар жиілей түсті ХVI ғасырдың аяғында ойраттар басты басты төрт тайпалық одақтан құралды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарай өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғарғы ағысын бойлай қоныстанған дербеттер , қазіргі Дихуа қалласының төңірегіндегі хошоуыттар және Іле өзенінің жоғарғы жағындағы шоростар еді. Жан - жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710- 1711 ж.ж қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізеді. Олар 1717 ж. жазда Аягөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Жоңғарлар Ұлы жүзді қырып жойып, Орта жүз, Кіші жүз жерлеріне жетті Халық басы ауған жерге кетті, Ұлы жүзбен орта жүздің қазақтары Самарқан пен Ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз Хиуа мен Бұқараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөз маңына топтасты. Қазақтардың жадында «Қайың сауған ақ тышқан жылы» болып айрықша қалған 1723 жылғы жұт та өзіндік роль атқарды. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды Алқакөл сұлама» деп атады Қожаберген жыраудың «Елім – ай» деген қасіретті әні осы кезден қалған. Абылайдың хандық мемлекетіне, қайраткерлік, қолбасшылық, дипломатиялық қызметіне нақты баға берілген А. И. Левшиннің жазбалары – тарихи шындықты жан-жақты ашатын, құнды еңбек. Ол: «Абылай – тәжірибесі, ақыл-айласы жағынан болсын, қол астындағы халқының саны, күші жағынан болсын, сондай-ақ өзінің Ресей патшалығымен, Қытайдың боғдыханымен жүргізген тапқыр, шебер қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен биік еді», дейді. Абылай заманында шырматылып, түйінделген елдік мәселелер аз емес еді. Ел тағдырына төнген қасірет – жоңғарлардың басқыншылық соғысын тойтару ғана емес, көрші ірі мемлекеттер –Ресей мен Қытайдың отарлап, бодандыққа мойын ұсындыру саясатынан амалдап, айла-ақылмен құтылып, дербес ел ретінде тарих сахнасында Қазақ ордасының күш-қуатын таныту еді. Абылайдың 1730-31 жылдары алғаш ұрыстарға араласып, қалмақтың азулы да айбынды батыры Шарыш сияқты қолбасыларын жекпе-жекте жеңіп, жойқын ұрыстың тізгінін қолына батыл алып, ел ішіндегі берекелі бірлік орнатып, мықты әскери дайындық, ақылды да айлалы саясатқа сүйенуі өз жемісін бергені мәлім. Абылай ханның беделі күн өткен сайын арта түсті. Ол кезде Орта және Ұлы жүздің ханы Әбілмәмбет болса да, көптеген мәселені Абылай ханның өзі шешкен. Бұл жағдайдың өзі оның билігінің қаншалықты екенін көрсетеді. 1741 жылы Абылай хан жоңғар қолына тұтқынға түседі. Оны босату үшін қазақтар барлық жүзден өз күштерін жинайды. Кіші жүздің ханы Әбілқайыр, ұлы жүзден Төле би мен Орта жүздің ханы Әбілмәмбет Абылай ханды босатуға тырысты. 1743 жылдың соңында Абылай хан босатылады. Осы уақыт ішінде ол Жоңғария билеушісі Қалдан Серенмен ортақ тіл тауып, тіпті онымен дос бола бастайды. Осылайша қазақтар мен жоңғарлар арасындағы соғыс аяқталатын сияқты көрінуі мүмкін, бірақ 1745 жылы Қалдан Серен күтпеген жерден қайтыс болады. Жоңғарияның ішінде азаматтық соғыс басталады. Жоңғарияның билігіне Лама Доржы келеді, ал оның қарсыластары Даваци мен Әмірсана, Лама Доржыны тақтан құлату үшін Абылай ханнан көмек сұрайды. Абылай хан Давациді қолдап, Лама Доржының орнына Давацидің таққа отыруына көмектеседі. Бірақ Даваци таққа отыра алмады және оның орнына Әмірсана келді. Осылайша, жоңғарлардың ішкі қақтығыстарына араласып, біресе біреуін, біресе екіншісін қолдап, ол өзінің мәңгілік жауларын жеткілікті түрде басып тастайды. Бірақ Жоңғарияның артында Қытай тұрды. Қытайдың да көздегені Жоңғарияны жаулап алу еді. Жоңғардың жаңа билеушісі Әмірсана қытайларға қарсы тұру үшін қазақтардан көмек сұрайды. Абылай Хан, егер Қытай Жоңғарияны жойса, онда келесі мақсат Қазақ хандығы болатынын түсінгендіктен, Жоңғарияға көмектесуге келіседі. Бірақ Қытай қайткенмен де өз мақсатына жетіп, әлемдік картадан Жоңғарияны жойып тастайды. Нәтижесінде қазақтар, қытайлар және қырғыздар көз тіккен үлкен территория бос қалады. 1756 жылдың көктемі Қытай үлкен әскерімен қазақ жеріне екі аймақтан басып кіреді. Қытай әскері қазақ армиясынан көп болды. Сондықтан қазақтар қытайларға қарсы партизандық соғыс жүргізіп, қарсыластарына күтпеген соққы жасайды. Абылай ханның жоспары мынадай еді. Ұрыс қимылдары әлсін әрі жиі емес және қыс соңына дейін шыдау. Сонда Қытай әскері әлсіреп, оларда азық таусылып, кері қайтуға мәжбүр болады. Барлығы Абылай ойластырғандай орын алды. Бұл шайқастағы жеңіс болды, әдеттегідей соғыс емес. Абылай хан егер бәрі осылай жалғаса берсе, оларды Жоңғарияның тағдыры күтіп тұрғанын түсінеді. Сондықтан ол Қытаймен келіссөздер жүргізе бастады. Өзінің жеңілгенін мойындайды, Әмірсананы айыптап, жоңғарды қолдағаны үшін кешірім сұрайды. Сондай-ақ, егер жоңғарлар кенеттен қайта құрылса, ол қытайлардың жағында болуға уәде береді. Қытай Абылай ханға сеніп, Қазақстанның шығысын қазақтарға қалдырады. Осымен Қытай мен қазақтар арасында бейбітшілік орнауы керек еді. Бірақ, Қытай 1762-65 жылдары қазақ жеріне жорықтар жасады. Келісім-шартқа қарамастан, «біз бұл жерлерді жаулап алдық, сондықтан олар біздікі» дегендей қарсы шығуын тоқтатпады. Ал қазақтар бұған қарамастан Қазақстанның шығысында көшіп-қонуды жалғастырды және Қытай да жорықтарын тоқтатпады. Бұл жағдай мәңгілікке жалғаса алмады және 1767 жылы қазақтар мен қытайлар бітімге келеді. Шарт бойынша қазақтар көшіп-қонуды жалғастырды, бірақ енді олар жер үшін салық төледі. Осылайша, қандай жағдай орын алса да тарихи жерлер қазақтарда қалды. Абылай хан алдымен соғыстағы айласымен, содан кейін дипломатиялық жолмен қытайлардан қазақтың киелі жерін қорғап қалды. жүктеу/скачать 274,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|