1. «Қазақстан тарихы» пәнінің мақсат-міндеті, кезеңделуі, дереккөздері, тарихнамасы. «Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы»
Отандық және әлемдік тарихи әдебиеттегі 1916 жылғы көтерілістіке берілген баға
жүктеу/скачать 181,36 Kb.
|
Казакстан тарих ГОС
- Бұл бет үшін навигация:
- 66. Қазақстан мәдениеті (XVIII – ХХ ғ. басы)
| 65.Отандық және әлемдік тарихи әдебиеттегі 1916 жылғы көтерілістіке берілген баға.
Осыдан тура 104 жыл бұрын Ресей патшасының қазақтарды Бірінші дүниежүзілік соғыс майданына қара жұмысқа алу туралы шығарған жарлығы қазақ даласында ұлт-азаттық көтеріліске ұласты. Тарихшы Шәмек Тілеубаев патша әскері асқан қатыгездікпен басып-жаншыған көтеріліс қазақтардың жерінің тұтастығы мен ұлттың бірегейлігін сақтауға, өз-өзін басқаруға деген ұмтылысын көрсетті дейді. 1916 жылы 25 маусымда Ресей патшасының Түркістан өлкесі мен ішінара Сібірдің 19-дан 43 жасқа дейінгі ер-азаматтарын майданның қара жұмысына алу туралы жарлығы шықты. Жерінен айырылып, патша әкімшілігінің жергілікті жердегі озбырлығынан жапа шеккен қазақ халқы осы жарлықтан кейін қарулы көтеріліске шықты. Патша өкіметі көтерілісті күшпен басып-жаншыды, қазақ-қырғыз халқы ашаршылыққа ұшырады. Жетісу бойын індет жайлады. Азаттыққа бергеғн сұхбатында Жетісу өңіріндегі ұлт азаттық көтерілісті зерттеген тарихшы, "1916: ұлттық бірегейлікті сақтау жолындағы күрес", т.б. зерттеулердің авторы Шәмек Тілеубаев тарихи оқиғалардың қалай өрбігені жайлы баяндады. Шәмек Тілеубаев: Советтік кезеңдегі зерттеулерде 1916 жылғы көтеріліске, тіпті оның арғы жағындағы көптеген көтерілістерге таптық тұрғыдан сипат берілді. Ал көтерілістің жетекшілері негізінен ауқатты топтың өкілдері еді. "Олар өзінің әлеуметтік мүддесін сақтау үшін ғана көтеріліске жетекшілік еткен" деген сияқты пікірлер айтылды. Совет тарихнамасы 1916 жылғы көтеріліске 1917 жылғы қазан төңкерісінің қазақ даласындағы "алғашқы қарлығашы" дегенді де таңып келді. Шын мәнінде 1916 жылғы көтерілістің төңкеріске де, совет өкіметінің орнауына да қатысы жоқ. Қазіргі зерттеулерде бұл көтерілістің аясын кеңейтіп, жалпы ұлттық көтеріліс деңгейінде қарастырылып жүр. 66. Қазақстан мәдениеті (XVIII – ХХ ғ. басы) Абайдан басталған қазақ мәдениетіндегі тың сарын XX ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты. Қазақ мәдениеті XX ғасырды әрі үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық және демократиялық прогресс Азия орталығына да жете бастады. Ұлттық идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған революциялық және реформалық қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қазақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді. Өзіне туысқан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени қайтадан жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. XX ғасырдың басында қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып Дулатов қазақ халқының манифесі — «Оян, қазақ!» өлеңін жариялады. Ол түңғыш рет халықты ашық күреске шақырған ұран тастады: «Қазақстаннан болған социал-демократтарға бір ауыз сөз айтамын: Еуропаның пролетариясы үшін қанды жас төгуіңіз пайдалы, бірақ өз халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, орыстың қара халқының күнелтуі ауыр, сонда да алды ашық. Қазақ халқы алты миллиондық бір ұлы тайпа бола тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз азып-тозып кетер». (Оян, қазақ! 10-бет). Міржақып саяси мәселелермен қоса өз шығармасында қазақ мәдениетін тұйықтан шығаратын жолдар іздейді. Ең алдымен мәдени тоқыраудың себебін М. Дулатов бодандықтан көреді.[1] Екі ғасырдың арасында қазақ мәдениетінде пайда болған бір құбылыс кейін өріс алған маргиналдықтың көбеюі. Бұл жерде әңгіме ұлттық мәдениеттен алыстап, үстемдік етіп отырған жат өркениетке қызмет еткендер туралы болып тұр. Болыстар мен тілмаштар, әкімшіліктің маңайындағы неше түрлі пысықтар көптеген жағдайларда «мәңгүрттік» қасиеттерге ие болып, ұлттық мәдениеттен қол үзе бастады. Тарих аумағынан қарағанда тым қысқа уақыт аралығында (70 жыл — бір адамның ғұмыры) қазақтың ұлттық мәдениеті Кеңес өкіметі кезінде сан қырлы құбылыстарды өз басынан өткізді. 1916 жылдан басталған күрес келесі жылы мақсаттарына жеткендей болды. Өздерін «демократтар» санаған Уақытша үкімет өкілдері сөз жүзінде езілген халықтарға азаттық береміз деді. Қазақ ғұламасы Ә. Бөкейханов революция жасала сала «Жаңарған Ресейдің ерікті азаматтары — қазақтарға» деген өз үндеуін жариялады. Жалпы алғанда, қазақтың ұлттық мәдениетін XX ғасыр талаптарына сәйкес қайта құруда «Алаш» партиясының рөлі ерекше болды. Революцияның бастапқы кезіндегі маңызды мәселенің бірі ұлттық-мәдени автономияға қатысты еді. Ресей революциялық қозғалысының кадеттік, социалистік және коммунистік бағыттарының көсемдері бұл идеяға қарсы шықты. В.И. Ленин болсын, Ф. Керенский болсын территориялық федерацияны желеу етіп, бірорталыққа бағынған Ресейдің империялық мәнін сақтап қалуға тырысты. Большевиктер оған қоса өздерінің атышулы «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» ұранын басшылыққа алып, ұлттық мүддені шетке шығарып тастады. 1917 жылғы маусым айындағы басылымында «Қазақ» газеті осы мәселені тікелей қойды. Автономияның қазақтарға ауадай қажет екендігін айтып, оның үш негізі бар екендігіне оқырман назары аударылды (территория, мәдениет және ұлттық ерекшеліктер). 1917 жылдың 21—26 шілдесінде Орынбор қаласында Бірінші бүкіл-қазақтық құрылтай өтті. Оның шешімдері бойынша «Алаш» партиясының бағдарламасы жарияланды. жүктеу/скачать 181,36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|