билет  1. Қазақ ұлттық басылымдарының дамуы («Айқап» журналы, «Қазақ»

Қазақ газеті — 1913—1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған 

қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. № 1 номері 1913 жылы 2 

ақпанда шыққан. 

1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Бастырушысы 

— «Азамат» серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің көшбасында 

Мұстафа Оразайұлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Газет рәміздік-

бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл — қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның 

түндігі батыстан ашылып, есігіне «Қазақ» деп жазылды. Мұны түсіндірген 

ұлт зиялылары «қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, „Қазақ“ газеті 

қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын» 

деп жазды. «Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы — Ахмет 

Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М. Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті 

Жанұзақ Жәнібекұлы басқарды. Басылымда А. Байтұрсынұлы, Ә. Бөкейхан, 

М. Дулатұлы, М. Шоқай, М. Тынышбайұлы, Ш. Құдайбердіұлы, Ғ. Қараш, Р. 

Мәрсеков, Ж. Тілеулин, Ғ. Мұсағалиев, М. Жұмабаев, Х. Болғанбаев, Х. 

Ғаббасов, Ж. Ақпаев, Ж. Сейдалин, С. Торайғыров, А. Мәметов, С. 

Дөнентайұлы, Х. Досмұхамедұлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланып 

тұрды. 

XX ғасыр басында аталған газет оқығандардың, діндарлардың, шәкірттердің, 

қарапайым сауаты бар адамдардың, тұтастай жалпы ұлттың ықыласпен 

оқитын басылымына айналды. Бұдан кейін пайда болған барша елшіл газет-

журналдар осы «Қазақтың» шекпенінен шықты. 

 

2) ¥лы Отан соғысы аяқталғаннан кейін еліміздің экономикалық жағдайы өте 

қиын болды. Жау қолында болған қалалар мен селолардың тек қирандылары 

ғана жатты. Кеңес Одағы байлығының үштен бірі жойылып кетті. 1710 қала, 

70 мыңнан астам деревнялар мен селолар, көптеген зауыттар мен 

фабрикалар, шахталар, мыңцаған шақырым теміржолдар және т.б. істен 

шығып қалды. Соңғы тарихи деректер бойынша, Кеңес Одағынан соғыста 30 

млн-ға жуық адам қаза болды Бұл елдеп адам ресурстарының тапшыл-ығына 

алып келді. Осынау қиындықтарға қарамастан қысқа мерзім ішінде халық 

шаруашылығын қалпына келтіру керек болды. Қазақстан халқы халық 

шаруашылығын қайта қалпына келтіру ісіне белсене араласты. Ондаған 

қалалар мен аудандарға туысқандық көмек жасады. Мыңдаған қазақстандық 

жұмысшылар мен мамандар Ленинград пен Сталинградта, Брянск пен 

Донбаста, Солтүстік Кавказда, Украинада, Белоруссияда және Кеңес 

Одағының басқа да аудандарында аянбай еңбек етті. Ал Қазақстанда ел 

экономикасын бейбіт өмірге қайта бейімдеу шаралары жүргізілді. Әсіресе 

өнеркәсіпті дамытуға ерекше көңіл бөлінді. Болат өндіру, цемент, қара және 

түсті металл өндірісі жабдықтарын шығару, кемір және тау-кен 

кәсіпорындарын дамыту жақсы жолға қойылды. Өйткені Қазақстанда ауыр 

өнеркәсіпті дамыту басты назарда болып, негізгі күш осы салаға жұмсалды. 

Бүған елдің қорғаныс күшін арттыру бағыты қосылды. Қазақстан Кеңес 

Одағының әскери-енеркәсіптік кешенінің ірі ошағына айналды. Қазақ 

жерінде әскери өндірістің, Семейде атом полигонының, басқа да әскери 

нысандардың құрылымдық жүйесі жасалды. Ақтөбе темір балқыту, Теміртау 

металлургиялық зауыттарының жаңа қуатты бөлімдері іске қосылды. 

Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты алғашқы өнімін берді. Балқаш мыс 

балқыту зауыты өнім шығаруды үлғайтты. Ембі бассейінінде - Қаратон мен 

Мұнайлыда жаңа кәсіпорындар іске қосылып, 1950 жылы мунай өндіру 

соғыс-қа дейінп кезеңмен салыстырғанда 52%-ға өсті. Қаратау тау-кен химия 

ком-бинаты құрылысының бірінші кезегі аяқталды. 1954-1958 жылдары 

Қазақстан бойынша Өскемен, Актөбе, Шымкент, Қарағанды, Семей, т.б. ірі 

қалаларда 730 өнеркәсіп орны мен цехтар құрылып, іске кірісті. Жеңіл 

өнеркәсіп саласында 65 кәсіпорын ел игілігі үшін жұмыс істеді. Бірәқ бұл 

Қазақстан экономикасындағы «Б» тобының артта қалуын білдіретін еді. 

Байланыс саласында Мойынты-Шу, Жамбыл-Шолақтау теміржолдары 

салынды. 1958 жылы Қазақстан аумағындағы барлық жолдар желісін бір 

жүйеге келтірген «Қазақ теміржолы» құрылды. Алматы қаласында автомат-

ты телефон станциясы іске қосылды. 1960 жылы Қазақстан электр қуатын 

1945 жылмен салыстырғанда 10,5 есеге көп өңдірді. Ауыл шаруашылығында 

колхоздарды ірілендіру ісі қолға алынды. Ол өндірістік күші аз және ұсақ 

шаруашылықтарды қосу арқылы жүзеге асырылды. Бүл колхоздардың санын 

1945-1952 жылдары 3 есеге қысқартып, 2047-ге дейін темендетті. Бұл кезеңде 

мал басы өсіп, суармалы егістік көлемі 16%-ға ұлғайды. 1946 жылы Қазақ 

КСР Ғылым Академиясы ашылды, оның ұйымдастырушысы әрі тұңғыш 

президенті Қ. Сәтпаев болды. 1950 жылдың соңында Қазақ КСР-ның Ғылым 

Академиясы жүйесінде 19 ғылы-ми-зерттеу институты жұмыс істеді. 

Соғыстан кейінгі жылдарда, бір өкініштісі, зиялы қауымға қарсы сталиндік 

қуғын-сүргін саясатының жаңа толқыны басталды. Ленинград пен Мәскеуде 

«Ленинград ісі", «Дәрігерлер ісі», ал Қазақстанда «Бекмаханов ісі» 

ұйымдастырылды. Е.Бекмаханов талантты тарихшылардың бірі еді. Соғыс 

жылдарында белгілі ғалымдармен, тарихшылармен бірге ғылыми 

шығармашылық жұмыспен белсенді айналысты. Мысалы, соғыс жылдары А. 

Кучкин, А. Панкратова, Б. Греков, Н. Дружи-нин сынды белгілі ғалымдар 

енген авторлық ұжымның құрамында «Қазақ КСР тарихын» жазуға қатысты. 

Бұл аса құнды еңбек 1943 жылы жарық көрді. 1947 жылы Е. Бекмаханов 

«XIX ғасырдың 2о10 жылдарындағы Қазақстан» атты іргелі ғылыми 

монографиясын дайындады. Алайда еліміздің идеология саласын басқарып 

отырған адамдар Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық кетеріліске 

қатысты ғалымның көзқарасы ұлтшыл әрі саяси зиянды деп бағалады. Сол 

себепті 1952 жылы Е. Бекмаханов 25 жылға сотталып, тек И. Сталин 

өлгеннен кеиін ғана, 1954 жылы көктемде ақталды. Саяси айып тағылып, 

ғалымдар қатарында А. Жұбанов, Қ. Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Қ. 

Мұхамедханов, жазушы Ю. Домбровский және т.б. қудаланды. Қ. Сәтбаев 

пен М. Әуезов саяси қысымның нәтижесінде еріксіз Қазақстаннан Мәскеуге 

кетуге мәжбүр болды. 1949 жылдың 29 тамызы Қазақ жері үшін ең қасіретті 

күндердің бірі ретінде тарихқа енді. Өйткені Семей полигонында ядролық 

бомбаға алғашқы сынақ жасалды. Семей полигонында 1964 жылға дейін 

ашық атмосферада атом бомбасына 113 сынақ еткізілді. 1964 жылдан бастап 

жер асты сынақ-тары өткізіле бастады. И. Сталин өлгеннен кейін (наурыз 

1953 ж) Коммунистік партияның ОК-нің бірінші хатшысы болып Н. Хрущев 

сайланды Осы кезде Қазақстан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы 

қызметінен Ж. Шаяхметов босатылып, оның орнына П. Понамеренко, екінші 

хатшылыққа Л. Брежнев, ал Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы 

болып Д. Қонаев сайланды.  

Н. Хрущев билікке келгеннен кейін қоғам өмірін демократияландыру ба-

ғытында әрекет жасады. 1956 жылы ақпанда партияның XX съезі өтіп, онда 

жеке басқа табынудың зардаптарын жою туралы мәселе қаралды. Бұл съезде 

сталинизм қылмыстары әшкереленіп, оның қуғын-сүргін саясаты адамзатқа 

қарсы жасалған қылмыс деп бағаланды. Соған сәйкес Қазақстанда Т. 

Рысқұлов, С. Асфендияров, С. Сейфуллин, Б. Майлин, Н. Нұрмақов сынды 

қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар ақталды. Бірақ Алаш қайраткерлері 

ақталмай қалды. Бұл Кеңес Одағындағы тоталитарлық әміршіл-әкімшіл 

жүйенің әлі де болса ез күшінде екенін білдірді. 1954 жылы 23 ақпан мен 2 

наурыз аралығында Компартия ОК пленумы болып, онда «Елде астық 

өндіруді ұлғайту мен тың және тыңайған жерлерді игеру» жөңінде қаулы 

қабылданды. Бұл КСРО-да нан тапшылығын жою үшін жасалды. Астық 

мәселесін шешудің теориялық түрғыда екі бағыты болды: 1.  Интенсивтік 

бағыт - экономиканы реттеудің нарыктық қатынасына көшу. Бірақ та бұл 

социализм идеологиясына қайшы келетін еді. Егер Кеңес Одағында тың 

игеруге дейін астық өндіруде гектарына 1 центнерден қосса, онда бұл өнім 

бұкіл игерілген тың жерлердің енімімен пара-пар болар еді. 2.  Экстенсивтік 

бағыт - астық өнімін жаңа жерлерді жырту, тың жерлерді игеру арқылы 

арттыру жолы. Азық-түлік мәселесін шешуде Кеңес үкіметі осы екінші 

жолды таңдады. Кеңес Одағы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар тың және 

тыңайған жерлер жыртылды. Оның 6,5 млн гектары, яғни 50%-ы 

Қазақстанда. Осылайша жаппай тың және тыңайған жерлерді игеру 

қозғалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары бір жыл ішінде Қазақ өлкесінде 

жаңа 337 совхоз құрылды. Жаңадан құрылған совхоздардың атауларының өзі 

кеп жайтты аңғартып тұрса керек: «Мәскеу», «Ленинград», «Киев», 

«Ростов», «Одесса», «Кан-темировец», «Тамановец» совхоздары құрылды. 

Олар Ақмола, Кекшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан 

облыстарында құрылды. 1954-1955 жылдары бүкіл Кеңес Одағы бойынша 

29,7 млн га тың және тыңайған жер, оның ішінде Қазақстан бойынша 18 млн 

га, яғни 66,6% жер жыртылды. Тың және тыңайған жерді игеру нәтижесінде 

Кеңес Одағында жан басына шақ-канда 2 мың кг астық өндіру мүмкін болды. 

Ал дүниежүзілік тәжірибеде жан басына 1 мың кг астық жеткілікті болатын. 

Тың игерудің непзп қорытындысы - ол сол уақыттан осы кезге дейін Қазақ-

стан халқын нанмен қамтамасыз ету мәселесінің шешілуі. Сонымен бірге 

Қазақстан сырт елдерге экспортқа астық шығаратын елге айналды. Тың және 

тыңайған жерлерді игерудің зардаптары да болды. 1960 жыл-дарға қарай 

Қазақстанның тың өлкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына ұшырады. 1954-

1962 жылдар аралығында тың игеру үшін Қазақстанға КСРО-ның тек 

еуропалық бөлігінен 2 млн адам әкелінді. Республикада қазақ халқының үлесі 

30%-ға дейін төмендеп, ұлттық тіл, салт-дәстүр мен халық-тың әлеуметтік 

институттарының жойылып кету қаупі туды. 1962 жылы Н. Хрущевтің 

бастамасымен солтүстік облыстар тың өлкесіне біріктіріліп, Ақмола қаласы 

Целиноград деп өзгертілді. Егіншілік мәселесінен басқа мал шаруашылығын 

нығайту жолдары да қарастырылды. Елуінші жылдардың соңында 

Қазақстанда 36,4 млн-нан ас-там мал басы болды. Сонымен «Хрущев 

онжылдығы» (1953-1964 жылдары) бір жағынан, XX съездегі «Жеке басқа 

табыну мен оның зардаптарын жою туралы» қаулы қабылдау арқылы саяси 

өмірді демократияландыру саясатымен ерекшеленсе, екінші жағынан, 

валюнтаристік және субъективтік шешімдер арқылы экономиканы 

экстенсивті жолмен дамыту әрекетімен тарихта қалды. 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: