1. Цели и задачи Обеспечение жителей Бродокалмакского сельского поселения услугами мку «Бродокалмакский сдк»
ШОЛУДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ МЕН ПІШІНДЕРІ
жүктеу/скачать 0,58 Mb.
|
мәдениет
| ШОЛУДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ МЕН ПІШІНДЕРІ
Шолу мынадай түрлерге: саяси шолу, экономикалық шолу, телевизиялық шолу, мəдени шолу, спорттық шолу, кітап шолуы т.б. бөлінеді. Жанр ретінде баспасөзге шолудың өзі тақырыптық баспасөзге шолу жəне жалпы БАҚқа шолу болып бөлінеді. Шолу жанр, оның тақырыбы жекежеке алынады, əлеуметтік мəні бар оқиға болып табылады, оның тұсаукесерін журналист толығымен ұсынады. Журналистке болған оқиғаның тікелей куəгері болудың қажеті жоқ, ол суретті өз куəгерлерінің жазбаларынан немесе құжаттарынан қайта жасай алады. Кейбір зерттеушілер (мысалы, А.Тертычный) «Шолудың екі тобын ажыратады ақпараттық жəне сараптамалық. Алайда, ақпараттың бірінде де «бағалау, рецептура, болжам элементтерінің» [1,72 б], яғни сараптамаға тəн белгілердің болуына жол беріледі. Осылайша, біздің ойымызша, сараптамалық жанрларға сəйкестікті анықтау дұрысырақ. Жанр қалыптастыратын ерекшеліктер ретінде мыналарды атаймыз: зерттеу объектісі ретіндегі проблемалық тұтасындағы жеке жағдай; нақты жағдайды талдау негізінде ағымдағы шындықтың даму заңдылықтарын анықтау; дерек мəтіннің негізі ретінде, оны түсіндіру үшін негіз ретінде; жеке өзі байқаған деректерді «қайталама» пайдалану деректерімен ұштастыру; сипатталған деректерді жалпылау нəтижесінде туындайтын авторлық ойлар; айқын немесе анық көрсетілмеген тізбек: тезис аргумент демонстрация қорытынды »[2,149150б]. Шолудың негізгі түрлерінің ішкі мазмұны мынадай мəселелерді қамтиды: Ішкі ел ішіндегі өмірдегі оқиғалар туралы. Халықаралық халықаралық өмір туралы; уақыт бойынша: күнделікті, апта сайын, айлық, жылдық, сонымен қатар: ақпараттық, проблемалық. Тақырып бойынша: Саяси; Экономикалық; Спорттық; Ауылшаруашылығы; Мəдени т.б. Шолудың белгілі бір кіші түрлері – баспасөзге шолу жəне хаттарға шолу[3,75б]. Әлеуметтанулық түйіндеме ретінде соңғы жылдары қазақ баспасөзінде саяси өмірдің белсенділігіне жəне социологиялық зерттеулердің дамуына байланысты пайда болған жаңа жанр. Социологиялық жиынтық кезкелген социологиялық зерттеулердің нəтижелерінің қысқаша мазмұнын қамтиды. Мұндай жарияланымның сараптамалық сипаты журналистің шындықты талдауды ұсынатын материалдарға жүгінуімен жəне журналист əртүрлі əлеуметтанулық зерттеулердегі деректерді салыстырып, оларға түсінік бере алатындығымен анықталады. Қысқаша мазмұнда газет, радио мен телевидение оқырманы мен тыңдаушыларының ақпараттық күтулеріне бейімделген ғылыми зерттеулердің нəтижелерін, оларды алу тəсілдерін көрсетпестен жəне талқыламастан тұрады. Танымал ғылыми жанрдың түрін еске түсіре отырып, түйіндеменің ықпал ету функциясы бар: саяси күштердің тепетеңдігін сипаттай отырып, бұқаралық оқырманды көпшіліктің қалауымен жиі анықталатын өз таңдауын жасауға итермелейді. Шолу əдісі журналистика жанры ғана емес əдіс ретінде ол барлық жарияланымдарда қолданылады. Жанр ретіндегі түсініктеме ХХ ғасырдың басындағы шолу сияқты қысқаша сараптамалық хабарламадан ерекшеленді. Шолуда жаңа құбылысқа реакция бар, проблемалар белсенді түрде баяндалады, табылған объектінің өзара байланыстары ашылады. Шолу (қысқа формаларды қоспағанда) бұл бір негізгі мəселе туралы дəлелді пікірлер құрылымы. Шолуда бірқатар типтік құрылымдық элементтер бар: • түсініктеме берілген оқиға туралы хабарлама жəне түсініктеме тапсырмасының мəтіні; • осы оқиғаға байланысты туындаған сұрақтарды тұжырымдау; • деректер мен ойларды, мəліметтерді түсіндіретін мəлімдеме; • автордың көрсетілген оқиғаға қатынасын көрсететін тезистердің тұжырымы [4,34б]. Шолуда жазылатын оқиға, құбылысқа қатысты қойылған сұрақтардың сапасы, олардың маңыздылығы, проблемалық жəне дəлдігі ерекше рөл атқарады. Олар дəлелдердің сапасына жəне жалпы тұжырымның дұрыстығына əсер етеді. Нақты тұжырым болмаса, автордың ойлар тізбегі аудиторияның назарына ілінбеуі мүмкін. Пікірдің сəттілігі көбінесе оның қаншалықты дұрыс жасалғанына байланысты. Оқырманға нақты талқыланып жатқан нəрсені, шолушның өз позициясы үшін қандай дəлелдер келтіретінін, қандай шешімдер ұсынатынын түсінуге мүмкіндік беру керек. Соңғы онжылдықта ақпараттық жанрлармен қатар, сараптамалық жанрлар ақпараттық кеңістіктегі журналистік сөйлеулердің басты орнын ала бастады. Негізінен тек сараптамалық жанрлар бар БАҚтар пайда болды. Кітапқа шолу бұл шығарылатын немесе сатылатын кітаптарды сипаттау, талдау жəне бағалау. Жанрдың міндеті əдеби жаңалықтар туралы қазіргі заманғы ақпараттарды жеткізу, бағалау, қалың оқырман назарын аудару. Кітапқа шолу, негізінен, оны оқырманға табуға бағытталған. Жанрдың ерекшеліктері кітапта үш негізгі функцияның ақпараттық, рухани жəне эстетикалық функциялардың орындалуын анықтайды. Кітапқа шолудағы ақпараттық функцияның өзіндік ерекшелігі оқырманға ұсынылатын ақпараттың қоғамдық өмірдегі оқиғаға немесе құбылысқа қатысты емес, нақты кітапқа, туындыға, өз кезегінде ғылыми, публицистикалық немесе көркем əдебиетке қатысы бар шығармаға қатысты екендігінде көрінеді. Жеке əдеби жанр (роман, роман, детективтік əңгіме, ғылыми фантастика, қиял, шытырман оқиға, қысқа əңгіме жəне т.б.). Сондықтан, шолушы көбінесе қайталанатын деректермен жұмыс жасайды, мысалы, бағалану, қайта қарау, беделді дереккөздерге сілтемелер түрінде, мысалы, қарастырылған жұмыстың рецензенттеріне сілтемелер беріледі. Кітапқа шолудың мазмұны туындыны ескере отырып, туындыны тануға, түсіндіруге жəне бағалауға бағытталған сараптамалық ақпаратқа негізделген. Бұл, біздің ойымызша, кітапты шолудың əсер ету функциясын бөлуге мүмкіндік береді. Мұны туындының идеясына баса назар аударатын, оның авторының пікірімен келісетін немесе басқа, қарамақарсы пікір білдіретін немесе шығарманың идеялық жағын «қабаттасатын» бақылаушының пікірлерінде немесе автордың жұмыстың неғұрлым айқын жəне қызықты ерекшеліктерін атап, сол арқылы назарын аударатынынан байқауға болады. Кітап шолулары бұқаралық ақпарат құралдарында экспрессивті жəне эмоционалды түрде ұсынылады, олар көбінесе материалды көрсетудің визуалды əдістерін пайдаланады, сондықтан мұндай мəтіндер оқырманның эстетикалық қажеттіліктеріне сəйкес келеді. Осыған сүйене отырып, біз «кітапқа шолу» жанрының эстетикалық функциясын атап өттік. Кітапқа шолу мəтінімен жұмыс жасай отырып, автор ең алдымен кітаптың пайдалы тұстарына сипаттама жасайды. Әдеби туындыны шолушы ақпаратты адресатқа жеткізіп қана қоймайды, сонымен бірге оны басқа автордың шығармашылығымен толық танысуға деген ұмтылысын оятуға тырысады. Бұл кітапты шолуды жарнамалық мəтіннің бір түріне жатқызуға болатындығына негіз береді. Зерттеушілер анықтаған жарнамалық мəтіндердің ерекшелігі (Ю.В. Рождественский, О.А. Сычев, Г.С. Бакенова, Ж.И. Кочетова) біз «кітапқа шолу» жанрының келесі «жарнамалық» белгілерін ажыратуға болады деп санаймыз: экстралингвистикалық факторлардың таралуы, мəтіннің белгілену ерекшелігі, прагматикалық бағыт, мəтінді құрудың танымдық шарттары, семиотикалық табиғаты, бейнесі, əсер ету күрделілігі. Көрсетілген сипаттамалардың əрқайсысы кітапты шолуда ерекше көрінеді, бұл кітап шолуын кезкелген басқа өнімнің немесе қызметтің жарнамасынан ажыратуға жəне оны жеке жанр ретінде бөлуге мүмкіндік береді. Зерттелетін жанрдың белгілі бір түрлерін анықтау, біздің ойымызша, келесі типологиялық өлшемдер бойынша мүмкін: 1) шолудың жанрлық ерекшелігі; 2) бақыланатын жұмысты (немесе бірнеше жұмысты) талдау тереңдігі; 3) сауалнаманың құрылымдық сипаттамалары; 4) шолушының коммуникативті ниеті[4,56б]. Кітап жанрына сəйкес кітап шолуларының келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады: детективтік хикаяларға шолу, көркем əдебиетке шолу, балалар əдебиетіне шолу, деректі əдебиетке шолу, биографиялық əдебиетке шолу, естеліктерге шолу, тарихи əдебиетке шолу, ғылыми əдебиетке шолу, кəсіби əдебиетке шолу жəне т.б. жəне осы классификацияның əртүрлі кітап шолуларының стилі көбіне стилистикалық жəне функционалдылықты өзіне алады қарастырылатын шығарма жанрының белгілері. Кітап шолуларын кеңейтілген, стандартты жəне қысылған деп бөлуге болады. Егжейтегжейлі шолулардың ерекшелігі қарастырылып жатқан жұмыс сюжетінің қысқартылуымен дерлік толық экспозиция құрылады жəне жеке пікірлер, авторлық құқыққа қатысты пікірлер жəне автордың жағдайын талдау. Стандартты шолуларда, осы классификациядағы ең көп таралған жанр ретінде, қарастырылған жұмыстың мазмұны туралы қысқаша, бірақ қысқа берілген жəне рецензенттің позициясы қысқаша баяндалған. Қысқартылған кітап шолулары бұл сюжеттің тек сюжеті мен шарықтау шегіне əсер ететін қызықты сипаттамалары беріледі. Кітап шолуы кезкелген мəтін сияқты, екі құрылымда ғаламдық жəне егжейтегжейлі берілген. Дүниежүзілік құрылымда бір дəрежеде немесе басқаша түрде екі инвариантты, бірақ ақпараттық тұрғыдан өзгеретін екі компонент бар шолушыны шолынатын кітаптың мазмұнымен жəне ақпараттықконструктивті, қарастырылып отырған объектіге шолушы мен оны бағалауды көрсететін ақпараттықконструктивті жағы қамтылады. Екі компоненттің əрқайсысы егжейтегжейлі көріністің құрылымдық элементтерін қамтиды. Егжейтегжейлі көріністің құрылымы толығымен өзгермелі, оны ғаламдық көріністің құрылымымен салыстыра отырып стандарттауға болмайды, анық тұжырымдалған, сараптамалық жанрға сəйкес келетін екі тұрақты компонентпен шектелген, дəлірек айтсақ оның негізгі мақсаттары мазмұнын ұсыну, шығарманы бағалау, оқырман назарын өзіне аудару. БАҚ-қа шолу . Бұл жанр рецензия жанрына өте ұқсас, өйткені ол шолу түрі. Алайда оның зерттеу нысаны анағұрлым тар бұлар газетжурналдар. Бұл жанрдың керемет тарихы бар. Ол əрдайым басқа баспасөз органдарымен қайшылықты болған газеттерде болды, бұл əсіресе партиялық баспасөзге, оның идеологиялық қарсыластары мен қарсыластарына қарсы шыққан. «НьюРейн» газетін өңдейтін К.Маркс пен Ф.Энгельс баспасөз шолуын ұдайы буржуазиялық баспасөзге қарсы күрес құралы ретінде қолданды. Сонымен қатар, баспасөзге шолу жергілікті партия баспасөзін, əсіресе Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында бағыттау үшін қолданылды. Ол кезде көптеген облыстық газеттерде білікті журналистік кадрлар жетіспейтін, ал шолулардың міндеті ең жақсы басылымдардың жағымды мысалдарын қолдана отырып, баспасөз қызметкерлерінің журналистік шеберліктерін арттыру жəне жергілікті баспасөздің типтік қателіктері мен кемшіліктеріне талдау жасау болатын. Баспасөз шолулары содан кейін журналистика бойынша оқу құралдарын алмастырды жəне жас газет адамдарының кəсібилігін арттыруға қызмет етті. Мұның бəрі басқарушылық ретінде жанрдың тағдырын анықтады. Партияның келесі шешімдерінде жергілікті газеттердің мазмұнын, оларды талдау негізінде зерделеу қажеттілігі анықталды. Журналистиканың жанры ретіндегі БАҚқа шолу шолудың бір түрі. Сонымен қатар нақты өмірді бейнелейтін туындыларды талдайды жəне бағалайды. Бірақ бұл енді жеке əдеби немесе кино өндірісі емес, бүкіл БАҚқа газет, журнал немесе теледидар мен радио компаниясының қызметі мен шыққан матеиалдарына шолу жасалады. Кеңестік жылдары партиялық бақылау жəне газетжурнал редакцияларын басқару нысаны ретінде қолданылған баспасөзге шолу өз мағынасын əлі де жоғалтпай келеді. Енді олар оған əртүрлі лауазымдардағы басқа бұқаралық ақпарат құралдарымен қайшылықты құрал ретінде жүгінеді. Кейде газетте мұндай шолудың пайда болу себебі басылған органда немесе теледидар экранында сəтсіз, қате жұмыстың пайда болуы. Көбінесе газеттер түрлі теледидар бағдарламаларына немесе бүкіл телекомпаниялар мен телеарналардың қызметіне арналған теледидарлық шолуларды жариялайды. Мұндай шолулар көрермендерге де, теледидар журналистеріне де арналған. Олардың кейбіреулері, мысалы, «Известия» газетіндегі И.Петровскаяның апта сайынғы өткір сыни теледидарлық шолулары бірқатар телевизиялық бағдарламалардың қалыптасуына жəне оларды дайындауға қатысқан журналистерге айтарлықтай əсер етті. Бұқаралық ақпарат құралдарына шолуды дайындау үшін олардың қызығушылықтарының шеңберін, мазмұнының, дизайнының жəне редакциялық саясатының ерекшеліктерін анықтайтын газет, журнал немесе телебағдарламаның тұрақты жəне жеткілікті ұзақ мерзімді мониторингі қажет. Мұнсыз, тіпті бақыланатын жарияланымның сөзіне жедел полемикалық шолужауап дайындау қиын. БАҚқа шолу – сараптамалық жанрлардың белсенді түрі. Оның өзіндік ерекшеліктері бар мəтіннің мақсаты, шындықты көрсету жəне ақпарат алу əдістері əрқилы. Журналистиканың осы жанрына жүгінген шолушының мақсаты оқырманға белгілі бір аймақта жəне белгілі бір уақыт кезеңінде пайда болатын жəне туындаған деректер, оқиғалар мен жағдайлардың бүкіл кешені туралы түсінік беру. Мəтіннің мақсатына қарай əртүрлі формалар таңдалады ақпараттық немесе сараптамалық шолу. Біріншісі тек бақыланатын аймақтың шекарасында болған деректер мен оқиғалар туралы есеп береді. Сараптамалық шолудың авторы тек есеп беру ақпараттарымен шектеліп қалмайды, оны талдап, белгілі бір тұжырымдар жасайды. Ол өмірді бейнелеудің белгілі бір əдісін қолданады оны жоғарыдан ашатын оқиғалардың панорамасын байқағандай, айналдыру арқылы. Тапсырмасына сəйкес ол жанрдың əр түріне жүгінеді, жалпы шолуды жасайды немесе оның жекелеген жақтарын панорамадан бөліп көрсетеді. Содан кейін газетке саяси, халықаралық, экономикалық, коммерциялық, спорттық немесе əскери шолу шығады. Жиналған ақпарат қай уақытқа жататынына байланысты, шолу апта сайын, ай сайын, тоқсан сайын шығып тұрады. Шолуды дайындау үшін оның авторы күндізгі немесе стандартты емес шолушы ақпарат жинаудың əртүрлі əдістерін қолдануы керек. Ең азы бақылау, үнемі құжаттар, ресми материалдар жəне статистикалық мəліметтерді зерттеу арқылы қол жеткізеді. Автор саясаткерлермен, экономистермен, мамандармен, əкімшілік басшыларымен жəне басқа да шенеуніктермен кездеседі, олардан қажетті ақпаратты алуға тырысады жəне олардың пікіріне қызығушылық танытады. Әдетте бұл өте көлемді ақпарат, материалдардың түрі мен мақсаты бойынша əртүрлі есептер, баяндамалар, баспасөздегі жарияланымдар, əртүрлі департаменттер басшыларының сөйлеген сөздері, компаниялар, фирмалар, кəсіпорындар, ұйымдар қызметінің нəтижелері жəне т.б. Мұның бəрін оқып, салыстырып, салыстырып, жанжақты талдап, ең бастысы қорытынды жасауы керек. Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1 Тертычный А.А. Жанры периодической печати. – М., 2000. 2 Корконосенко. С. Г. Основы журналистики: учебник для вузов /. С. Г. Корконосенко . М:. Аспектпресс, 2002276 с 3 Ким М.Н. Жанры современной журналистики. – СПб., 2004. 4 Стюфляева М.И. Образные ресурсы публицистики. – М., 1982. жүктеу/скачать 0,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|