1. дәріс Ойлау мәдениетінің пайда болуы. Философияның пәні мен әдісі
жүктеу/скачать 460,45 Kb.
|
Ойлау мəдениеті Ойлау-emirsaba.org
| «Онтология» термині грек тілінде екі сөз тіркесінен тұрады: онтос – болмыс, логос – ілім. Демек, онтология грек тілінен аударғанда болмыс туралы ілім дегенді білдіреді. Философияда бұл термин ХҮІІ ғасырдан бастап қолданылады, бірақ оның сол кезге дейінгі де тарихы бар. Екі жарым мың жыл бойы философтар әлемдегі адамның орны туралы ой толғап келеді, соның нәтижесінде философияда осындай ерекше сала қалыптасты.
Болмыстық тұрғыдан кең түрде қарағанда, сана- адамның ішкі жан дүниесі, адам белсенділігінің психикалық деңгейі. Ал оны нақтылай келсек, ол, әрине, адамның ой толғаулары. Бірақ ол онымен бітпейді. Ойлау, рационалдық таным – сананың өзегі болғанымен, оған адамның сезім толқындары да кіреді: адам қуанады, ренжиді, ашуланады, шаттанады, сүйеді және жек көреді т.с.с. Егерде біз кең түрде адамның психикасын алатын болсақ, оған санамен қатар бейсаналықта кіреді. З.Фрейдтің уақытында ашқан бұл жаңалығының қазіргі өмірдегі маңызы зор. Сонымен қатар санағ тең емес адамның ырқы да бар. Кейбір жағдайларда адам санаға сыймайты, оған қарсы нәрселрді жасауы мүмкін. Ф.Ницще уақытында айтқандай, нағыз адам толқынмен бірге емес, оған қарсы жүзеді. Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана, ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін, әдебиет, философия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың балмасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да сананы болмыстан жоғары қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді мойындамаған. Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық қабілеттілік жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі. Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу сызықты» болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар байқалмайтын сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі. Сана белгілі бір дәрежеге – сана – сезімге айналады. Сана – сезім өзін — өзі сезініп, ұғыну арқылы жететін сананың ең жоғарғы сатысы. Сана – сезім дегеніміз – адамның өзін — өзі ойлай алатын, сезе білетін, әрекентенетін субъект ретінде тұсіне бастауы. Адамның сана сезімі қанша таптық, топтық, қоғамдық сана – сезімдерге тығыз байланысты. Ойлау жəне тіл. Тіл дегеніміз – сөздік белгілердің жүйесі. Ал белгі – шындық пен болмысты білдіретін бөлшек. Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткіземіз. Ақыл-ой жетістігі болып табылатын, ақиқат, өмірдің бейнелуін қамтамасыз ететін ең жоғарғы таным-түйсік адамға ғана тән және ол-сөйлеу актісімен тікелей байланысты форма. Яғни адамдар бұл бейнелерді қалыптастыруда тілді пайдаланады, бір-бірімен қарым-қатынасқа тіл арқылы түседі, бейненің бар болмасын суреттеу үшін, бір-біріне жеткізу үшін тілдік блоктарды түзеді. Тілсіз ойлаудың болмайтындығы, әрбір ой тіл арқылы ғана көрінетіндігін, яғни сөйлеуді ойлаудан бөліп алудың мүмкін еместігін түсінеді. Ф. де Соссюр ойды тілдің семантикасымен теңдестіре отырып, тілді қағазбен былайша салыстырады: «Ой дегеніміз, сол қағаздың бет жағы, ал дыбыс – астыңғы жағы, егер қағаздың бет жағын, астыңғы жағын бүлдірмей кесіп алуға болмайтыны сияқты, тілде де дыбыстан, дыбысты ойдан бөліп алуға болмайды. Мұны тек абстракциялық түрде ажыратуға болады»-дейді. Тіл мен ойлау бір-бірімен тығыз байланыста болады дегенде, тілдегі категорияларының өз ара байланысы, арақатысы ескеріледі. Мысалы, тілдегі сөз логикалық категория – ұғыммен тығыз байланыста болса, сөйлем байымдаумен (суждение) тығыз байланыста болады. Сөз бен ұғым бірлікте, өзара тығызбайланыстаболадыдегенненбұлекеуібір-бірімен тепе-теңекендегентүсініктумауғатиісті. Олардыңарасындағыайырмашылықтарымыналар: кейбірұғымдаржекесөздерменемес, сөздердіңтіркестеріменайтылады; фразеологиялықсөзтіркестерініңқұрамындағыкейбірұғымдаржекесөздерменемес, сөздердіңтіркестеріменайтылады; фразеологиялықсөзтіркестерініңқұрамындағыкейбірсөздерұғымдыөздігіненемес, тек тұрақтысөзтіркестерініңқұрамындақолданылғандағанабілдіреалады. Бірнешемағынаныбілдіретінбірсөздіңөзіәлденешеұғымдыбілдіруімүмкін. Сөзкейдеұғымдығанаемес, байымдауды да білдіруімүмкін. Мүндайжағдайдасөзсөйлемретіндеқызметатқарады. Бұлайтылғандардыңбәрі де сөз бен ұғымның тепе-теңемес, бірақөзара байланыстыекендігінкөрсетеді. Ойлаудыңтілментығызбірліктеболатынынойлауформаларыныңбірі – байымдаудыңсөйлемменбайланысынан да көругеболады. Тілдіңтілболуыүшінеңқажетті фактор – ойлау, пайымдауекенібелгілі. Адамның ми қабатындажинақталған ой тіларқылысыртқашығады, сөйлеуарқылынешемәртеайтылса да белгілібірсөйлеужүйесінебағынбаса, түсініксізболады. Ойтілгеәсеретеді, тілсөзгеәсеретеді, сөзденсөйлеупайдаболады. Тіл мен ойлаудыңөзарабайланысытуралымәсележалпытілбілімініңғанаемес, соныменбірге философия мен логиканыңжәнепсихологияныңеңкүрделімәселелерініңбіріболыпсаналады. Дыбыстықтіл де, абстрактіойлауда-адамғатәнқұбылыстар. Осы бірліктентіл мен ойлаудыңжалпыерекшелігікөрінеді. Ой тіларқылыайтылғанмазмұнныңнегізінқұрайды. Ой арқылы, адаммиыныңсәулелендірушіәрекетіарқылытілдікединицаларобъективтідүниеніңзаттары мен жәнеқұбылыстарыменбайланысқатүседі,мұнсызадамдардыңбір-біріментіларқылықатынасжасауымүмкінболмағанболареді. Адамның ой тіларқылытілдегісөздержәнеолардыңтіркесіарқылыайтылыды да, материалдықформағаенді. Ойлаудыңтуыпжасалуындатілдіңроліайрықшазор. жүктеу/скачать 460,45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|