Жоғары нерв қызметінің типтері-темпераменттің табиғи негізі

жолмен, атап айтқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиатры 
Кречмерден, қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П.Ф.Лесгафт) басқаша 
организмді біртұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызметіне ерекше назар аударды.
Нерв жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің үш
негізгі 
белгісінің 
(күші, 
тепе-теңдігі, 
қозғалғыштығы) 
жиынтығынан
құрастырылады.
И. П. Павлов шартты рефлекстер әдісі арқылы жоғары нерв қызметінің және 
нерв процестерінің негізгі қасиеттері - козу мен тежелудің заңдылықтарын ашты. 
Нерв процестерінің негізгі қасиеттері: 1) күші, 2) тепетеңдігі, 3) қозғалғыштығы.
Нерв процестерінің
күшіне
- нерв жүйесі мен нерв клеткаларының жұмыс 
қабілеттілігін яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштерге тӛзімді келсе, әлсізі 
мұндайға шамасы келмей, «морт сынып» жатады.
Нерв процестерінің 
тепе-теңдігі
- бұл козу мен тежелудің ӛзара 
саймасайлығын кӛрсетеді. Бұл процестер кейде бір-бірімен тепе-тең болып, кейде 
тең келмей, біреуі екіншісінен күшті болып отырады.
Нерв процестерінің 
қозғалғыштығы
- бір процестің екінші процеспен алмасу 
шапшаңдығы. Бұл, мидың кездейсоқ және қолайсыз ӛзгерістерге бейімделуіне 
мүмкіндік береді.
Осы қасиеттердің түрліше араласып, қосылуы жоғары нерв қызметінің түрлі 
типтерін сипаттайды. Осылардың ішінде тӛрт типі жиі ұшырасады. Бұлардың 
үшеуін И. П. Павлов 
күшті 
типке, біреуін - 
әлсіз 
типке жатқызады.
1.Күшті, тең емес (ұстамсыз) тип қозу процесінің күштілігі мен тежелудің 
әлсіздігімен сипатталады.
2.Күшті тепе-тең (қозу процесі тежелу процесімен сайма-сай болады), 
қозғалғыш тип.
3.Күшті тепе-тең, инертті (сырттай тыныш) тип.
4.Әлсіз тип қозу және тежелу процестерінің баяулығымен, олардың әлсіз 
қозғалысымен (инертті) сипатталады.
И.П. Павлов ашқан нерв жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің
физиологиялық негіздерін жақсы түсіндіреді. И.П.Павлов сангвиниктерді – ширақ, 
нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі тең, қозғалғыш адам; холериктерді – 
ұстамсыз, нерв жүйесі күшті, қозуы мен тежелуінен басым; флегматиктерді нерв
жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең болғанмен, қозғалысы баяу
адамдар десе; меланхоликтерді – нерв жүйесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады.
И.П.Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, ӛшпелі типтердің
кездесетіндігін айтты.
Соңғы жылдары кӛрнекті орыс психологы Б.М.Тепловтың (1896-1965) 
лабораториясында нерв жүйесінің типтері одан ары зерттеле түсті. Егер, 
И.П.Павлов ӛзінің тәжірибесін жануарға жасаған болса, Б.М.Тепловпен оның
шәкірттері осындай экспериментті адамдарға жасады.

И.П.Павловтың нерв жүйесінің типтері туралы ілімі бойынша әр түрлі 
темперамент ӛкілдері былайша сипатталады. Мәселен, нерв жүйесі күшті, бірі
екіншісіне тең келмейтін адамдар кӛбінесе ұйытқымалы, қимыл қозғалысқа
шапшаң келеді. Олар – ұстамсыз, күйіп-пісуге ылғи да дайын тұратын күйгелек
адамдар. Істі бұрқыратып істегенмен, олардың кейде қолын бір сілтеп сылқ
түсетін кездері де болады. Бұлар – холерик темпераментінің ӛкілдері.
Сангвиник темпераментінің ӛкілі, Павловтың айтуынша, қуатты, тұрлаулы, 
ширақ тип ойнақы, еті тірі бірақ кез-келген істі бастап тастап жүре береді. Ол
жұмысқа қабілетті, беріліп істейді, басқа адамдармен тез тіл табыса біледі,
ұжым арасында ӛзін кӛңілді ұстайды, былайша айтқанда, ақ кӛңіл, қызу істің
адамы. Оның осал жері - іс жоқ кезде сылбыр күйге түсіп кетеді, енді бірде
жеңіл мінезділікке салынады.
Нерв қызметі қасиеттерінің тұрақсыздығы. Нерв қызметінің типі адаммен 
бірге туады және оның түгелдей ӛзгеріске ұшырауы неғайбыл. Дегенмен И. П. 
Павлов нерв қызметі типтерінің жекеленген қасиеттерін ӛзгертуге болатындығын 
тәжірибе жүзінде дәлелдеген. Мәселен, козу процесі тежелуінен басым, күшті 
ұстамсыз тип машықтанып, жаттығу арқылы езінің тежелу процесі күшін біршама 
арттырып, оны қозу процесімен теңестіргені байқалған. Осыдан И.П. Павлов күшті 
қозғыш типтерді жаттықтыру арқылы тежелу процесінің күшін арттырып, бір-
бірімен теңестіруге болады,- деген қорытындыға келеді.

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: