№1 дәріс Тақырыбы: Экскурсияның негізгі функциялары мен белгілері Дәріс мақсаты

түракты мекенжайлардың каіі - қайсысынан да қоғамның түрмыс ыңғайына, 
рухани болмысына, талғам -таразысына сай қалыптасқан дәстүрлі өнердің 
үйлесімі болатыны белгілі. Өзін табиғаттың дара перзентіндей сезінген ата - 
бабамыздың ой - өрісі кең, түйсігі үшқыр, талғамы биік сезімі нәзік болғаны 
оның тек ою - өрнекке ғана емес, баспананын есік терезе, босаға, табалдырык, 
шаңырак сиякты Кұрамдас бөлшектеріне киелі мәы беріп, отбасының 
салауаттылығымен байланыстыра белгіленгенін де ацғара аламыз.Қазақ 
халқының киіз үйді жасандыруда және безндіруде мүлтіксіздікке жеткені 
баршаға мәлім. Ал тас қашау, ағаш өңдеу темір рссату, мәнерлеп қыш қүю, 
кырма, мәнермен өрнектеу сияқты тәсілдердің өздеріне көптен бері белгілі. 
Қазаққа тән киіз үйдің ішкі жасауын орналастыру тәртібі үрпактан үрпаққа 
алмасып келгендіктен біркелкі реттелгені мәлім. Қалыптасқан тәртіп 
бойынша, киіз үйдегі кіреберістегі сол жақ босағада әдетте ер түрман, 
күсбегілікке қажет саймандар ілінетін. Одан әрірек киім іліпетіп адалбақан, 
Жас жұбайларға арнап шымылдық үстаған төсекағаш койылатын. Төрде 
жүкаяқтарға, кебежелерге қойылатын әбдірелердің, қаршындардыц (жүккап) 
үстіне екі - үш катар етіп көрпе - төсек жиналатын болған. 
Үйдің оң жақ қанаты ежелден келе жатқан салт бойынша бос қалдырылатын. 
Онда қарттар жайғастырылатын. Отбасында біреу қайтыс болса, арнайы үй тігу 
мүмкін болмаған жағдайда өлікті де осы жаққа қойып, ОН жаққтан 
шығаратын. Қант - шай, үсак - түйек дәм сакталатын кебеже, ыдыс - аяқ қоятып 
асадал (шкаф), кымыз ашытатын саба, керегеге ілінетін вяққап, теркеш 
(кесекап), тағы басқа бүйым - тайым да осы оң жақ босағаға жакын 
орналастырылатын. 
Киіз үйдің ортасында үш аяқты темір ошаққа қазан асылып, от жағылатын 
болғандықтан, төрге төселетін текеметтің кілемнің үстіне айнала КӨрпеше 
салынып, ортаға дастарқан жайылатын. Жаз айларында, әсіресе калірлі конақ 
күтетін кезде, үйдің ортасына жайылатын алаша. кілем, гекеметтердің үстіне 
жозы койылып, айналасына төселген көрпешелерге конақтардьщ жайғасып 
отыруына ыңғайластырған төсеніш ретінде әр жерден ішіне жүн, қыл салып, 
арнайы тоқылған кілем жолағымен немесе мәуітімен тысталған 
жержастықтар тасталатын. Дәм жозыға жайылғаы дастаркан үстіне берілетін. 
Қазакқа тән түрғын үйлердің ішкі жасауы жергілікті елдің күнкөрінісіпе, 
түрмысыпа байланысты арагідік кездесетін 
брекшеліктері болмаса, қазақстанның барлық аймактарына бірегей 
шыптаскан күбылыс. 

Өткен ғасырларда қазақстанда болған жатжүрттык саяхатшылардың, 
шыгыстанушы, тарихшы - этнографтардың көшпелі қазақтардың үйіне кіріп 
лпенде ең алдымен көзге түсетіні төрдін қақ ортасына бір - бірімен 
тіркестіре екі - үш, тіптен төрт қатар етіп жиналған жүк (көрпс -- төсек) 
.пыныпа коңіл аударған. 
Ескі түсінік бойынша, дала жүртына байлык пен молшылықтыц бірден -бір іспетті болған жүкті 
(көрпе - төсекті) әсемдеп, нақышына келтіре, реттеп жинауға ерекше мән берілген. 
Орнына келген аса бір керемет, үйлесімді істі көргенде қазақтың "кыздың жинаған жүгіндей 
екен"деп таңдайын соғатын теңеуі де, бәлкім, сол заманнан қалған шығар. 
Жүкті әрлеп жинаудың да қалыптасқан реті бар. Қазакстанныц оңтүстігі мен Сыр бойыыда ол 
үшін ең алдымен жалиы парқы бір шамалы, ағаштан 
ылған, ортүрлі бояулармен толықтырылған шекпенмен темір накыштарымен әшекейленген 
жүкаяктарға мейлінеше бірегей әсемделген, бір колдан шыққан әбдірелер қойылатын да, үстіне жүк 
жиналатын болған. Ал тікелсй киіз үйдің ішінде жүкаяққа түрлі үй жиһаздардың, киім - кешекті 
кежім алашаға орап, кыл арканмен мәнерлсп буған тең, әбдірс қойылады екен. Әбдіреге төсек 
астына арнайы жайылатын, шеті малдың қылынан түрлі ғүске боялған шашақтармен көмкерілген 
сырдақ немесе қағілез стіп басылған жүқа текемет бүктесіні, жібектен, масатыдан, кырмызыдан, 
сәтсннен тігілген көрпелер, ақ жібекпен, сүрыппен тысталған екі кісілік жастық немесе бір кісілік 
көпшіктер жиналатын да онсыз да бау - шумен безендіріген, түс киіз, кілем ілінген үй ішін жайнатып 
жіберетін болған. 
Арқада көшіп - қонған елдің жағдайында жүктің астында жүкаяқ қою міндетті болмағап. 
Сүйектеліп, неше түрлі ою - өрнекпен безендірілген кебежелердің үстіне әбдіре, каршын қойылатын 
да, көрпе - төсек жиыалатын. ббдіре - сандықтардың ою бастырылған ақ киізбен қапталатыны үй 
ішіне врекше корік беріп, адамның жан дүниесін баурап алатындықтан, мәңгілік естеқалады екен. 
Киіз 
- көшпелі және жартылай көшпелі түрмыс жағдайында мал шаруашылығы өыімдерін өндеу, 
оның ішінде жүннен алуан түрлі бүйымдар жасау белгілі бір өнерді, шеберлікті қажет етті. Қазак 
халкының омірінде мізбасу кәсібініц маңызы зор болды. 
Қазактардың киізге мұқтаждығы әркашан орасан зор болды. Өйткені ол киіз үндің жабынына 
ғана емес, ішкі жасауына да қолданылды. 
Таза жүннен басылған киіз халык түрмысында өзінің табиғатымен, өміршеңдігімен, қадір - қасиетін 
асырған, коп пайдаланылатын заттың бірі.
Киіздің пайдалану тарихы қанша үзак болса, киіз басу тарихы да сонша үзак-Мысалы, әйелдер 
қой, ешкі, түйе жүнінеы жіп иірген, ол жіптен өрмек тоқьш, вденге төсейтін алаша, зат салатын қап, 
қоржын тіккен, киіз үйдің түрлі бау, баскұрларын дайындаған. Сондай - ак халық қой жүнінен киіз 
басып, көп максаттарға пайдаланған - еденге төсеген, киіз үйдің туырлығын, үзігін,түндігін, ер - 
түрманға қажетті тоқым, жабу жасаған. кейде киізден қалпақ тіккен, бетіне түрлі ою - өрнек салып, 
текеметке айналдырған. 
Әдетте киіз басу кәсібі қазақтарда маусымдық сипатта өтетін еді. Ол койды қырқудан басталады 
да, қырқылған жүннің барлығын өңдеп болғанға лейін созылады. Жүні таза болу үшін кырқар 
алдында койды ағьш суда 3-4 реттоғытады. 

Қазақ халқының өмірінде қойдың жүнін өңдеудің маңызы болды. Қазақтар көктемгі койдың 
жабағы жүнін күпінің ішіне салған, жіп иіріп кілем токыған, арқан ескен, тағы басқа бүйымдар 
жасаған. Киіз басу кәсібі ең бір қажет және маңызды кәсіптің бірі болған. Сондыктан киіз басу 
Жүмысына үлкен - кіші, кәрі - жас демей, шамасы келгендер түгелдей катысатын. 
Алдымен жүнді ешкі терісінен жасалған тулақка салып, сабаумен сабайтын. Бүл жүмысқа 
әдетте жастар қатысқан. Жүн сабаудың максаты -жүппің шуашын, оған жабысқан киыршык тастар 
мен шөп шаламды кетіріп, күнді үлпілдетіп түту болып табылады. Жүн сабалып болған соң киіздің 
көлеміне қарай шиді жаяды да, оның үстіне жүнді салып шабақтайды. Бүдан Кейін жүннін үстіне 
ыстық су сеуіп, шиді орайды, бірнеше жерден арқанмен байлап, екі жакқа ерсілі - карсылы 
домалатып тартады. Шидіц сыртына жүннің кылшықтары шыққанда шиді жазып, киізді бөлек 
алады да, адамдар қатар-қатар отырып білекпен әбден дайын болғанша басады. 
Киізден түрмыс қажетін өтейтін алуан түрлі бүйымдар, мүліктер, жабдықтар жасау, киім - 
кешек, төсеніш жасау, үй жабу, ат әбзелдері Ішпек, тоқым, қом - шом, жабу, қомша, оң, ішкілі, 
тағы басқа заттар жасап пайдалаыу тым ертеден бері бар. Ал бүгін мүндай кажеткс пайдаланатын 
кпіздер мемлекеттік өндірістен шығарады. 

жүктеу/скачать 1,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: