№1 дәріс Тақырыбы: Экскурсияның негізгі функциялары мен белгілері Дәріс мақсаты
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Экскурсия Лекция
| Сырмақ-
киізден сырып, оюлап жасалған төсеніш. Оны жасауда атадан балаға таралып, дәстүр болып келе жатқан өзінің ерекше салты бар. Сырмақты түрлі - түсті киізден ойып, өрнек салып та, сондай - ақ шымқай ақ киіздің бетіне ақ, кызыл, сары маталардан ою бастырып та тігеді.Сырмак һщсау үшін алдымен ою өрнек салынған үлгісі дайындалады, сондай-ак олар жүка, әрі тығыз басылуы керек. Бір - біріне беттестіріліп, үстіне дайындалған ою үлгілерін салып суретін киізге түсіреді. Үй түрмысында сырмақ текеметтей емес, түтынуға төзімді мықты болады. Сырмақтың оюларын, үстіыен басыи тіккепнен кейін ақ киіздің үстінен ак жіппен, кара киіздің үстінен қара жіппен жөрмеп тігеді. Осы әдіспен тіккен сырмақ шымыр, катты болады. Қазақ халқы шеберлерінін қолынан шыққан сырмақтардың бояулары бір - бірімен үйлесімді, оюлары Жатық, әсіресе ақ пен қара оюлардың қосылар жеріне қызыл жиек жүргізу мәнері ерекше көз тартады. Сырмақ жасау өыерінде "кошқар мүйіз" ою -өрнегі көп колданылады, олар өте дәлдікпсн орналасып, бір бірімеи жалғасып, үласып жатады. Сырып тігудің екі түрі болады, біріншісі - жеке жіптің өзімен әрлі - берлі тік шаншып тігу, екіншісі қос жіппен сырып тігу. Текемет- бетіне түрлі - түсті киіз басылған киіз, үй жиһазы оның күзем жүннен басылған талдырма бетіне ақтай немесе қызылға, көкке, қараға не 5асқа түске боялған жүнді әр түрлі өрнектеп тартады. Текемет басылатын жүнді де алдымен киіз басылатын жүн сияқты көпсітеді. Текеметті де киіз басқандай әдіспен басады. Алғашқы жартылай басқан түрі "талдырма" деп аталады. Бүл әлі толық басылып, қатаймаған кезі. Оны оюлы түр салуға ыегіз ретінде кептіріп, қүрғатып дайындайды. Текемет мықты болу үшін жартылай Засылған екі киізді беттестіріп білектейді. Ою - өрнек егізгі талдырмаға салынады. Текеметтің бірнеше түрі болады. Олардың ішінде шашақты текеметті қымбат матамен безендіріп жасайды. Мүндай текеметті халық жоғары бағалаған . Ірге киіз - керегенің төменгі жағынан топырақ - шац, жел кірмес үшін кпізүйдің іргесіне үстайтын киіз. Ірге киіздің шеті көтерілмес үшін ірге бау мен белдеу арқаньша байланады. Түс киіз сәндік үшін төсектің түсына үстайтын үй жиһаздарының бірі. Оны жасау үшін нығыз басылған, жүқа киіз тацдалып алынады. Түскиізді Зезендіріп, әшекейлеу үшін түсті барқыттар, жібек, шүға т.б. маталардан бетіне ою-өрнектер тігіледі. Қазақстанның әр жерлерінде жергілікті калыптасқан дәстүр бойынша оюды әр түрлі формада жасайды. Мысалы, Еатыс Қазақстанда түскиіздің орта шетніндегі жасыл мақпал үстіне қызыл шүғадан ойылып, түтас өрнек жапсырса, ал Солтүстік облыста осы күнге дейін түскиізді матадан оюлап тігу дәстүрі сақталып келеді. Әдетте шетін сары жіппен жиектеп, кестелеп тігеді. Ал екі жағы мен басына жалпақтау I етіп, көк шүға мен мақпал үстайды. Оған қатарлап, ортанғы үлгіге карағанда уактау, сол тектес кызыл шүғадан ою түсіреді. Түс киіздің өн бойына екі сызык тартылып тігіледі. Түс киіз жасаудың турлі жолдары мен көптеген түрлері бар. Әрбір шебер осы бір халық арасыыа кең тараған бағалы жиһазды дайындауға өздерінің барлық шеберліктеріп аямай жүмсап келеді. Тулақ. Тулақ дегеніміз - тайдың терісін шикідсй керіп кептірген гөсеніш. Сондықтан оиы тай тері деп те атайды. Тулақ жасау үшіп, жаңа сойылған тайдың терісін шелінен, көк етінен арылтып, тазалап алады. Егер тері өте майлы болса, аққүс (күйдірілген әк тас, ащы сортаң топырақ, түзды көлдін сазы) жағып майын алады. Терінің майын алу үшін қүстың саңғырығын да жағады. Содан кейін теріні тегіс жерге, немесе тактайға керіп, шегелеп тастайды. Әбден кепкен тері катайып көнге айналады. Теріні куп көзінен таса, көлеңкеде, кептірген абзал. Кепкен терінің үстіне бөстек,Көрпе жержастық салып төсеніш ретінде пайдаланады. Жүн сабағында | тулақты төсеніш ретінде пайдаланады. Егер сабайтын жүн көп болса оған көрші - қолаңды көмекке шақырады. Жүнді сабап болған сон, көмектескеп адамдарға шашу тамақ береді. Оны "тулак шашу" деп атайды. Сабауды түзу өскен жаңғылдан немесе қабықталған тал мен мойылдан әзірлейді. Жүн сабағында жылдам жүру үшін сабауды қозға төсеп алады. Жүнді тулақтыц устіне жайьш, екі - үш адам отырады да, қос қолдарына сабау үстап, екі колды кезек жүмсап сабайды. Сабалатын жүннің сапасына орай жүн сабаудың көсіп сабау, есіп сабау, екшеп сабау, көпсітіп сабау, каржып сабау, кос қолдап сабау деп аталатын түрлері бар. Ши - далалы жерде өсетін көп жылдык өсімдік. Бойы бір, бір жарым метрге дейін жетеді. Бір түбірден өрбіп, топтасып өседі. Осы шиден тоқылған киіз үйдің бұйымын да ши деп атайды. Ши тарту, ши пісіп жетілген кезде адамдар ши тартуға шығады. Бұл өтс нәзік жұмыс. Өйткені ши жіңішке (жуандығы 4-5 миллиметрдей) болғандықтан оны сындырып алмай, ең үшындағы үлпілдек сабағынан үстап, еппен тарту керек. Жері қатты, тақыр жердің шилерін тарту өте қиынға түседі. Сондықтан шиді жаңбырдан соң тартқан қолайлы. Ши тартушылар әдетте бала - шағаларын, туыстарын қоса сртеді. Себебі төрт қанатты бір үйдің шиін току үшін (үзындығы 12-15 метрдей) бір центнердей ши жүлу керек. Ши аршу керекті ши тартылып, жиналып қойылған соң ол алдымен аршылады. Яғни шидің түйіршік бастары біркелкі етілш қырқылып, сыртындағы жүқа қабыршақтары сыдырылады. Бүл жауапты жүмыстардың бірі. Жалаңаш қолмен істеген адамдардың көбілеріне ши кіріп жарақаттану жиі болғандықтан, оны аршу жас балалардан гөрі ересек адамдардың ісі. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|