1-дәріс. Тақырыбы: Фонетика туралы жалпы түсінік. Фонетиканың салалары. Қазақ фонетикасының зерттелуі 1
жүктеу/скачать 100,31 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4 дәріс. Фонема- әріп- дыбыс арақатынасы
3-дәріс. Фонетика және фонология мәселелері және оны оқыту
Фонетика және фонология
Фонетика және фонология - бұл екі термин, олардың арасындағы айырмашылықты түсіну керек. Фонетика дыбыстардың шығарылуын зерттеумен айналысатынын білу маңызды. Екінші жағынан, фонология дыбыстардың сипаттамаларын және олардың өзгеруін зерттеумен айналысады. Бұл фонетика мен фонологияның негізгі айырмашылығы. Фонетика да, фонология да лингвистика деп аталатын тілді ғылыми зерттеуге жататындығын есте ұстаған жөн. Тіл білімі фонология, морфология, синтаксис және семантика сияқты төрт негізгі бөлікке бөлінеді. Фонетика фонологияға енеді, өйткені екеуі де дыбысқа қатысты. Фонетика дегеніміз не? Фонетика дыбыс шығару органдарымен айналысады. Дыбыс шығару мүшелері - ауыз, тіл, жұлдыру, мұрын, ерін және таңдай. Бұл органдардан немесе аузындағы бөліктерден әр түрлі дыбыстар шығады. Бұл дыбыстар ішек, палата, церебральды, стентальды және лабиалды деп аталады. Гуттуральдар жұтқыншақтан шығарылады, алақандары таңдайдан, дәндер таңдайдың төбесінен, тістерден стентальды заттар, еріннен лабиалдар шығарылады. Алайда, IPA, Халықаралық фонетикалық алфавитті қарасаңыз, дауыссыз дыбыстардың (өкпе) дыбыстық шығу тегі немесе артикуляциясы үшін жіктеу әлдеқайда кең. Олар билабиалды (ерін), лабораториялық-стоматикалық (еріндер мен тістер), стоматологиялық (тістер), альвеолярлы (альвеолярлы жоталар), поствальвейоларлық, ретрофлекс (тіл артқа бұралған), пальатальды (таңдай: қатты таңдай), велалар (т.б. велум: жұмсақ таңдай), көкірек, жұтқыншақ (жұтқыншақ), глотальды (вокальды аккордтар). Фонология дегеніміз не? Фонология, екінші жағынан, климаттың өзгеруі, нәсіл, басқа тілдердің әсері және т.б. сияқты әртүрлі факторларға байланысты дыбыстар мен олардың өзгеруімен айналысады. Дифтонизация, пальатализация, метатез, анафитсис, апокоп, синкоп, дауысты бұзу, гаплология, ассимиляция, диссимиляция және т.б. сияқты әртүрлі дыбыстық өзгерістер болады. Фонологияның тілдерді немесе лингвистиканы зерттеуде маңызды рөл атқаратындығы қызықты. Бұл фонологияның жол ашатындығына немесе морфологияның немесе сөзжасамның негізін қалайтындығына байланысты. Екінші жағынан, фонетика фонологияның жиынтығы деп айтуға болады. Бұл фонологияның фонетикаға негізделгендігімен байланысты. Демек, фонетика дыбыстардың пайда болуын түсінуде өте маңызды рөл атқарады. Филолог екі немесе одан да көп тілдерді және олардың сипаттамаларын салыстырған кезде фонетикаға да, фонологияға да үлкен мән береді. Лингвист дыбыстық немесе фонетикалық өзгерістердің әртүрлі себептерін қабылдайды. № 4 дәріс. Фонема- әріп- дыбыс арақатынасы Қазақ тілінің фонетикалық жүйесінде, сонымен, мағыналық бірліктерді (сөзді, қосымшаларды) ажырататын 28 дыбыс (фонема) болса, осылардың әрқайсын бас-басына таңбалайтын 28 әріп бар: а, ә, б, г, ғ, д, е, ж, з, й, (и), к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ш, ы, і. Алайда қазіргі әліпбиде (алфавитте) әріптің саны 42: а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ы, і, ь, ъ, э, ю, я. Мұндай сәйкессіздікті әркім әрқалай түсінеді, әліпбидегі әріптер тілдік дыбыстардың графикалық таңбасы болғандықтан, ондағы әріптердің бәрі дыбысты білдіреді деп, дыбыс пен әріпті тепе-тең көреді. Осындай түсініктің салдарынан қазақ тілінде 38 (ь, ъ , ю, я әріптерін есептемегенде) дыбыс бар деп жаңсақ көрсетеді. Алайда әліпбидегі әріптердің құрамына қарасақ, қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне қатысы жоқ, сондықтан қазақтың төл сөздерінде немесе дыбыстық жақтан игеріліп, тілімізге, әбден сіңісті болып кеткен кірме сөздерде мүлде қолданылмайтын в, ё, и, г, ц, щ, э, ю, я, ь, ъ, х, һ, ф әріптері бар екені байқалады. Бұлар – тіл мамандарының “қалауымен” емес, тоталитарлық режимді ұстанған идиологиялық қысымының салдарынан әліпбиге зорлықпен енгізілген әріптер екені белгілі. Идеологиялық Орталықтан берілген нұсқау бойынша орыс тілінен енген халықаралық терминдер (электр, ацетон, химия, физика т.б.); топонимдер (Москва, Воронеж, Челябинск т.б.) антропонимдер (Яков, Федоров, Щорс, Чапаев, Юрий, Цеткина т.б.); советизмдер (колхоз, совхоз, совет, ВЛКСМ т.б.). Қазақ тілінің дыбыс заңдылығымен емес, орыс тілінің емле ережесі бойынша жазуға тиіс болды. Сөйтіп, тіл мамандарын Орталықтан берілген нұсқауды орындап, 42 әріпке лайықталған «Қазақ тілінің негізгі орфографиялық ережесін» жасауға мәжбүр етті. Ал қазақ әліпбиі өзінің бірегейлік сипатынан айырылды. Жазудағы фонемалық принцип бойынша әр фонеманың әліпбиде дербес таңбасы болуға тиіс. Қазақ графикасында негізінен әр фонеманың дербес таңбасы бар, яғни бір әріп бір фонеманы білдіреді деуге болады. Бірақ бұл – жазуда белгілі бір сөздің фонемалық құрамын түгелдей дербес әріптермен таңбалау шарт деген сөз емес. Сөздің фонемалық құрамын әріптердің түрлі комбинациясы арқылы да беруге болады. Мұндайда бір әріп бірнеше фонеманың тіркесін білдіреді. Ондай әріптерді көпмәнді (полифункциялы) әріптер деп айтуға болады. Сөйтіп, әліпбидегі кейбір әріптердің бір ғана дыбыстық мағынасы болса, кейбір әріптердің бірнеше дыбыстық мағынасы болады. Бір ғана дыбыстық мағына білдіретін әріптер б і р м ә н д і ә р і п т е р, ал бірнеше дыбыстық мағынаны білдіретін әріптерді к ө п м ә н д і ә р і п т е р дейміз. жүктеу/скачать 100,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|