№1 дəрісбаян тақырыбы: Психология пəні, оның міндеттері мен əдістері

айту керек шығар. Бала ата-анасының ізімен тек мұрагерлік болжамы үшін емес, бала
күнінен олардың кəсібін сүйіп, ұнатқаны үшін де жүреді. Сондықтан отандық психология
ғылымында қабілеттің өте қызықты, бірақ қабілеттің анықталуының барлық дəлелдері
түсіндірілмеген мұрагерлік сипатының тұжырымдамасы есептеу қабылданған.
Басқа көзқарасты өкілдер, психиканың ерекшелігі бүтіндей тəрбиелеу жəне
үйрету қасиетімен анықталынады деп есептейді. Солай, тіпті XVІІІ ғасырда
К.А.Гельвеций данышпандықты тəрбиелеу құралымен қалыптастурға болады деп
жариялаған. Бұл бағытты жақтаушылар ең дамымаған жəне дөрекі тайпалардың балалары
да тиесілі білім алып, білімді еврейлерден еш айырмасы болмаған жағдайға сілтеме етеді.
Осы тəсілдеменің аясында қатынас тапшылығына əкелетін əлеуметтік оқшаулану
жағдайлары туралы, соның ішінде “маугли-балалары” деп аталатындар туралы айтылады.
Бұл жағдайлар қоғамнан тыс жеке адамның дамуы мүмкін еместігінің дəлелі болып
табылады. Осы тəсілдеменің пайдасына тағы да белгілі бір мəдениет жағдайындағы
кейбір арнайы қабілеттердің көптеген даму дəлелдері айтылады. Ондай дамудың үлгісі
А.Н.Леонтьевтің басшылығымен Ю.Б.Гиппенрейтер жəне О.Н.Овчинниковалар өткізген
дыбыстық биіктікті естуді зерттегенде көрініс тапқан.
Дыбыстық жоғарылығы есту немесе дыбыстың жоғарылығын қабылдау
музыкалық естудің негізін қалайды. Арнайы əдістеме көмегімен осынау перцептивтік
қабілетті зерттей келе ғалымдар сынап көрген ересек үш орыстың бірінде оның
соншалықты күшті дамымағанын тапқан. Тура күткендегідей, сол адамдар еш музыкалық
қабілеті жоқ болып шыққан. Бұл əдісті сыналған-вьетнамдарға қолданғанда кері нəтиже
берді: олардың барлығы дыбыстық жоғарылылықты естудің көрсеткіші бойынша ең
жақсылар болып шықты. Басқа тест бойынша бұл сыналушылар сондай 100%
музыканттығын анықтаған. Осы таңқаларлық айырмашылық орыс жəне вьетнам тілді
өзгешеліктер былай түсіндірілді: бірнішісі тембрлік, екіншісі – тональдік тілге жатады.
Вьетнам тілінде дыбыс жоғарылылығы мағыналық өзгешелік қызметін атқарса, орыс
тіліндегі сөйлеу дыбыстарының жоғарылылығында ондай қызмет жоқ. Орыс тілінде басқа
барлық еуропа тілдеріндегідей өз тембрімен фонемалар өзгешеленеді. Нəтижесінде
барлық вьетнамдықтар ерте бала кезінен бастап, ана тілін меңгерте отырып, орыстар мен
басқ аеуропалық балаларда болмайтын бір мезетте музыканттығын ояту қабілетін
дамытады. Бұл мысал қабілеттің қалыптасуындағы орта мен жаттығу шарттарының
маңызын көрсетеді.
Бұл тұжырымдаманың ақырғы қорытындысы əрбір адамда кез келген қабілетті
қалыптастыруға болады дегенге саяды. Осы көзқарасты ұстанған американдық ғалым
У.Ушби қабілет ең əуелі адамның бала кезінде қалыптасқан интеллектуалды əрекет
бағдарламасымен анықталынатынын дəлелдейді. Өздерінің бағдарламаларына сəйкес бір
адам шығармашылық міндетін шешіп жатса, келесісі не үйретті соны орындауға ғана
жағдайлы болып жатады. Қазіргі кезде осы тұжырымдаманы ұстайтындар АҚШ-та
дарынды балаларды “жетілдіретін” арнайы орталықтар құрған. Адамның потенциалдығын
жақсырақ пайдаланатын Филадельфий институтында балалардың ақыл-ойын дамыту
бойынша сабақ əр минутты қымбат жəне миды “бос сандалтуға” болмайды деп есептей
келе оларға төрт-бес жасында бастайды.
Өмірлік бақылау мен арнайы зерттеулер өз кезегінде қабілеттің табиғи алғы
шарттарының бар болуына қарсы шығуға болмайтынын куəландырады. Отандық
психология тума қабілеттілікті мойындамай отырып, белгілі бір əрекеттің жетістікті
орындалуының шарты болып қалуы мүмкін ми құрылғыларының еоекшелігі мен туа
біткен бейімділіктерді жоққа шығармайды.
Отандық психологияда қабілет мəселелерімен Б.М.Теплов, В.Д.Небылицын,
А.Н.Леонтьев сияқты жəне т.б. белгілі ғалымдар айналысқан. Отандық психологияда
қалыптасқан позицияны қыспалы түрде былайша сипаттауға болады: адамның қабілет
жаратылысынан биоəлеуметті.
Олай болса, мұрагерлік адамның жүйке жүйесінің анатомия-физиологиялық
құрылғыларының 
ерекшеліктері 
оның 
бейімділіктерінің 
елеулі 
дəрежесін
анықтайтындықтан адам қабілеттің дамуы үшін зор маңыздылығы болады. Бірақ, басқа
жағынан, бейімділіктер өздігінен адамдағы пайда болатын тиесілі қабілетті білдірмейді.
Қабілеттің дамуы көптеген əлеуемттік жағдайларға тəуелді. Олардың қатарына білім
беру жүйесінің ерекшелігін, қоғамның қандай да бір əрекетке қажеттілігін, тəрбиелеудің
өзгешелігін жəне т.б. жатқызуға болады.

жүктеу/скачать 10,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: