1. Ежелгі сақтардың дүниетанымдық ұстанымдары мен рухани құндылықтары Жауабы

М.Х.Дулатидың «Тарих-и Рашиди» кітабындағы рухани-адамгершілік құндылықтар

жүктеу/скачать 325,34 Kb. бет 32/67 Дата 15.02.2023 өлшемі 325,34 Kb. #68026

Бұл бет үшін навигация:

• 40. Қазақ ақын-жыраулары дүниетанымының рухани-адамгершілік негіздері.

38. М.Х.Дулатидың «Тарих-и Рашиди» кітабындағы рухани-адамгершілік құндылықтар. 39. Қазақ хандығы дәуіріндегі саяси-әлеуметтік және рухани-мәдени жағдай және ұлттық рухани-философиялық ойлаудың бастауы. Қазақ хандығы, قازاق حاندىعى, Қазақ Һандyǵy — бүгінгі Қазақстан Республикасы мен көрші аймақтардың территориясында 1465-1847 жылдар аралығында өмір сүрген мемлекет. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді. Қазақ хандарының барлығы Шыңғыс ханның ұрпақтары, яғни Шыңғыс хан әулетіне жатады. Тарихи-Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда, қазақтардың этникалық территориясыныңнегізгі аудандары қазақ хандығына Қасым хан тұсында біріктірілген. Қазақ хандығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан феодалдық мемлекет болды.Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық – феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық (ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Ол қазақ хандығына бағындырды. 40. Қазақ ақын-жыраулары дүниетанымының рухани-адамгершілік негіздері. Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы(14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы) – мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз Жәнібек ханның ақылшысы болған. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы «өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс, білік-дерек береді» (М.Әуезов) «Қазақ ақын-жыраулары дүниетанымының рухани-адамгершілік негіздері.»Қазақ философиясында басқа халықтар тәрізді Әлем мен Адам екі дүниенің сырын ашуға ұмтылғанҚазақ Философиясы[2] – қоғамдық сананың ұлттық түрі; тұрмыс пен танымның ортақ принциптері, адам мен дүние жүзіъ жайындағы ғылым. Қазақ халқының даналық өрісінде дүние мен адам туралы дүниетанымдық көзқарастардың тарихи қалыптасқан даму жүйесін қамтиды. Қазақ тіліндегі даналық түсінігі мәні жағынан философияға жақын. Қазақтың даналық ой-пікірлерінің тарихы екі кезеңнен тұрады.Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (ХВ ғасыр), Доспамбет жырау (ХВЫ ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет жырау, Марқасқа жырау (ХВЫЫ ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары), Тәтіқара ақын (ХВЫЫ ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау (1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—177й8 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856 жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды. Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты. Жыраулар мектебінің белгілі өкілдері — Қазтуған, Асан қайғы (ХВ ғасыр), Доспамбет жырау (ХВЫ ғасыр), Шалкиіз жырау (1465—1560 жылдары), Жиембет жырау, Марқасқа жырау (ХВЫЫ ғасыр), Ақтамберді жырау (1675—1768 жылдары), Тәтіқара ақын (ХВЫЫ ғасыр), Үмбетей жырау (1706—1778 жылдары), Бұқар жырау (1693—1787 жылдары), Шал ақын (1748—1778 жылдары), Жанақ ақын (1770—1856 жылдары), т.б. жатады. М.Әуезов жырау деген атакка ие болған шығармашылық өкілінің өз ортасында ерекше салмағы бар қоғамдық тұлға екендігін айта отырып, оның негізгі функциясы елеңшілік емес, елге басшылық жасап, басалқы айту болатын олар хан қасындағы қалың елдің ішінен қосылған қариялар кеңесінің өкілдері деген тұжырым жасайды. Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты. "Қазақ ақын-жыраулары дүниетанымының рухани-адамгершілік негіздері". Қазақ философиясында басқа халықтар тəрізді Əлем мен Адам екі дүниенің сырын ашуға ұмтылғанҚазақ Философиясы[2] – қоғамдық сананың ұлттық түрі; тұрмыс пен танымның ортақ принциптері, адам мен дүние жүзіъ жайындағы ғылым. Қазақ халқының даналық өрісінде дүние мен адам туралы дүниетанымдық көзқарастардың тарихи қалыптасқан даму жүйесін қамтиды. Қазақ тіліндегі даналық түсінігі мəні жағынан философияға жақын. Қазақтың даналық ой-пікірлерінің тарихы екі кезеңнен тұрады. Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты. Жыраулар шығармашылығының ақындық поэзиядан негізгі ерекшелігі — жыраудың тек үлкен эпостарды жырлайтындығымен ғана емес, елдің іргелілігі үшін ақылгөйлік, көрегендік, даналық сөздер айтатын көсемдік табиғатымен тікелей байланысты. "Жеті Жарғы" – қазақтың рухани-əлеуметтік болмысының туындысы? Қазақ хандығы дəуіріндегі əлеуметтік жəне рухани-адамгершілік құндылықтар. Қазақ хандығы дəуіріндегі əлеуметтік-мəдени жағдай жəне ұлттық рухани-философиялық ойлаудың бастауы. Асан Қайғының рухани-əлеуметтік ізденісінің құндылықтық мəні. Қазақ ақын-жыраулары дүниетанымының рухани-адамгершілік негіздері. Қазақ би-шешендерінің əлеуметтік ойларының құндылықтық ерекшеліктері. «Жеті Жарғы» – қазақтың рухани-əлеуметтік болмысының туындысы. Қазақ хандығы дəуіріндегі би-шешендердің дүниетанымында елдік, бірлік, ынтымақ мəселелерінің алатын орны мен маңызы. Абайдың дүниетанымы жəне оның негізгі бағдарлары мен ерекшеліктері? Абай жəне оның дүниетанымы туралы айтқанда ой-танымының, əсіресе шығыстық-діни терең толғамдарының қалыптасуына ықпал еткен тұлғалар туралы тоқталмай кету əсте мүмкін емес. Дала дəстүрі мен халық философиясын бала жастан бойына сіңіріп, кейін медреседе оқып, тіл үйреніп, өздігінше ізденген данышпанның Шығыс пен Батысты телеміп, адамзаттық өреге көтерілуіне, əрине оқыған кітаптары мен тəлім алған ұстаздарының тигізген əсері орасан зор болғаны анық. Абайдың «Қара сөздеріндегі» рухани құндылықтар жүйесі. Абайдың қай өлеңін, қай қара сөзін алсақ та, астарлы ойы мен идеясынан адамгершілікке тəн асыл қасиеттерді (ар, ұят, намыс, иман, ақыл, білім, ғылым жəне т.б.) бойына дарыта алмаған ел-жұртын сынағанда оны жек көру тұр ғы сынан емес, керісінше адами рухты сіңіріп өсу керек деген ойды аңғар тады. Бұл ақынның көпшіліктің іс-қы лы ғына көңілі толмаған шарасыз күйін байқатады. Адал еңбек, маң дай тер мен емес, байларды аңду, оның малы на сұғанақтықпен көзін қада ған кемші лікті сынға алады. Қазақы тірші ліктегі қай шылықты өмір көшін, сол кез дегі əлеу меттік жағдайды сынап, мінейді. Одан арылудың жолы ғылым, білімде екенін ескертіп, ел назарын соған аударады. Қазақтың алғашқы баспасөз органдары: «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті жəне олардың қазақтың ұлттық сана-сезімін оятудағы маңызы? Баспасөз, радио жəне интернет журналистика саласында Ақпарат жəне коммуникациялар министрлігі тағайындаған «Үркер» сыйлығы биыл «Қазақ» газетінің мерейтойына арналып отыр. Осынау тарихи басылымның жарық көргеніне биыл 105 жыл толды. Алғашқы қазақ газеттері одан ертерек шыққанымен, ол ұлттық кəсіби баспасөздің негізін қалыптастырған басылым еді. Бұл туралы Елбасы Н.Назарбаев «Тарих толқынында» кітабында «1913 жылдан бастап Қазақстандағы азаттық қозғалысының «Қазақ» газетінің қызметіне байланысты жаңа кезеңі басталды... «Қазақ» қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, өз дəуірінің көкейкесті мəселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын насихаттады, қозғалыстың жəне болашақ «Алаш» партиясының баспа органы болды» деп жазды. Алаш қозғалысының саяси бағдарламасы: негізгі идеялары мен мақсаттары? 1917 жылғы екі революция кезеңіндегі Қазақстан 1917 жылғы ақпанда патша өкіметін құлату Ресей мен оның ұлттық шет аймақтарындағы саяси күштердің орналасуын түбірімен өзгертті. Ақпан революциясының нəтижесінде қосөкімет қалыптасты, бір жағында буржуазия мен буржуазияланған помещиктердің Уақытша үкіметі пайда болса, екінші жағында жұмысшы жəне солдат депутаттарының мүддесін көздейтін Кеңестер құрылды. Қосөкіметтің мəні мынадай болды: нақты билікке ие Уақытша үкіметтің күшті əлеуметтік базасы болмады, ал Кеңестер əлеуметтік күшке ие бола тұрып, нақты билікке қол жеткізе алмады. Соңғысының үміті — əлеуметтік жағынан төменгілердің тікелей қолдауына сүйене отырып, билікті революция арқылы басып алу еді. Ресей мен Қазақстанның саяси өмірінде соңғы үрдіс басымдыққа ие болды. Мемлекеттік Думаның Уақытша комитетінің құрылуы, ол комитет арқылы Уақытша үкіметтің дүниеге келуі, жұмысшы жəне солдат депутаттары Кеңесінің құрылуы туралы хабар (негізінен жеделхат түрінде), Уақытша үкімет пен Петроград Кеңесі Президиумының халыққа жолдауы Қазақстанға 1917 жылы наурыздың 2-3-інде келіп жетті. Уақытша үкімет те, Петроград Кеңесі де алғашқы кезде бір-бірін жарыса толықтырумен болды. Мұның өзінше қисынды жағы бар еді. Уақытша үкімет қажетті заңды өкілеттіктері бар жоғарғы мемлекеттік жалпыхалықтық сайланған органның еркін білдіретін таза қызметтік аппарат ретінде əрекет етті. Мұндай жағдай жергілікті жерлерде, шет аймакқтарда əлі де билікке ие, жазалаушылық қабілетінен айырыла қоймаған көне (патшалық) бюрократиялық басқарудың қарсылығын бірден басты. Алаш қозғалысының саяси бағдарламасы: негізгі идеялары мен мақсаттары? АЛАШТЫҢ МҰРАТЫ - ЖЕРДІ ҚАЗАҚТЫҢ ИЕЛІГІНДЕ ҚАЛДЫРУ БОЛДЫ. 1917 жылы шілденің 21-26 аралығында Орынборда І жалпықазақ съезі ашылды. Ақмола, Торғай, Семей, Орал, Сырдария, Жетісу, Ферғана облыстарынан жəне Бөкей Ордасынан 20-дай өкіл қатысқан жиында сол кезеңдегі қазақ жұрты үшін ең өзекті делінген 14 мəселе қаралған еді. Алаш қозғалысының көрнекті қайраткерлері мен олардың рухани-дүниетанымдық ұстанымдарының ерекшеліктері? Алаш зиялылары - Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов. Алаш зиялыларының саяси жəне рухани күресіндегі негізгі мақсат, орасан міндет, ол ұлтымызды ұйыстыру, сол арқылы елдігімізді айқындау десек, онда осындай ұланғайыр сауапты істің аясында ана тілімізді сақтау мəселесі тұрды. Алаш қайраткерлерінің қай-қайсы да тілдің саяси, қоғамдық һəм рухани үлкен күш, ұлтты біріктіруші қуатты құбылыс екендігін жақсы сезінді. Сондықтан да Алаш сияқты аса ірі қозғалыстың рухани тінінде қазақ тілі мəселесі ерекше орынға ие болды. жүктеу/скачать 325,34 Kb. Достарыңызбен бөлісу: