1. Әлем. Галактика. Метагалактика. Жұлдыздар

Эндoгендік процестерге тектоникалық қозғалыстар (жер қыртысының баяу көтерілуі мен түсуі, стратификация, рельефтің ірі элементтерінің қалыптасуы, жeр сілкінісі), жанaртаулық процестер (магмaның көтерілуі, жанартау пішіндерінің және жанартаулардың aтқылауы), тау жыныстaры мен минералдардың түзілуі жатқызуға болады.

Бедер деп өзіне тән пішіні, көлемі, даму тарихы мен жасы,т.б болады.

Бедердің  масштабын мынадай топтарға бөле аламыз:мегапішінді, планеталы, мезопішінді, макропішінді және де микропішінді,нанопішінді. Сонымен қатар,  қыраттарда түзілетін оң пішіндер мен ойпаңдарда  тұратын теріс пішіндер құралады.Экзогендік пен эндогендік процестер бірге әсер етуінің натижесінде  жер бетінде қалыптасады.

Климат грек тілінен  аударғанда  еңкейіс деген мағына береді. Ол менің түсінігімше, табиғатта болып жатқан құбылыс. Және де ол қайталанып отырады. Оның қасиетін біз тұрақтылық дейміз.

Сонымен қатар, климатты түзуші факторлар бар.Олар:ауа массаларының  циркуляциясы , жамылғы жағдай және географиялық  ендік.

Климаттық бплдеулер негізінен екіге бөлінеді:негізгі және ауыспалы болып. Негізгіге:экваторлық, тропиктік,  қоңыржай және  антрактикалық  пен арктикалық жатса, ал ауыспалы да субэкваторлық,  субтропиктік  және  субартикалық,  субантрактикалықты жатқызамыз.

Бедер пішіні  дегеніміз -жер бетіндегі ойлы-қырлы, оң мен теріс бедер кескіндері болып табылады.Әдетте, олар өзара байланысып, жер бедерінің жиынтығын  құрайтын бедердің типтеріне жіктеледі.

Карст— суда еритін және су өткізгіш тау жыныстарынан — ізбестастардан, гипстен,доломиттерден,  тау тұзынан құрылған жерлерге тән рельефтің өзгеше формалары және гидрологиялық режим болып саналады.Оның ерекшеленген үш негізгі қабаты бар: үстіңгі, ортаңғы және төменгі.

Жалпы Карстың құбылыстар көбінде, Орта Азия, Кавказ, Қырым т.б жерлерде болып тұрады.

Мұздық дегеніміз- көптеген уақыттар бойы  жалғасып келе жатқан қардың және жаңбырдың, судың әсерінен пайда болатын кристалды мұз болып табылады.

Мұздықтық  бедер  деп – жамылғы  мен тау жыныстарының мұздық  суларымен бірлесе отырып және соның  нәтижесінде  пайда  болған  пішінді айтамыз.

Адамның шығуы туралы мен білетін екі түрлі жолы бар. Біріншісі, дін жағынан алсақ, Адам ата мен Хауана анамыздан жаратылдық делінсе, ал екінші бір жолы,ғалымдардың зерттеуінше маймылдардан жаратылдық және бірте-бірте маймыл адамға өзгеріп көптеген нәрселерді жасап, ойлап таба білді. От жағу, баспана тұрғызу, сурет сала білу т.б.

Ал енді, антропология ғылымына келер болсақ, ол адамның шығу тегі,дене құрылысын сипатын, үш түрлі нәсілдегі адамдардың ерекшеліктерін т.б зерттейтін сала болып табылады.

47.Тіршілік анықтамасы, тіршілікке тән белгілер. Жер бетінде тіршіліктің пайда болуы

Тіршілік аты айтып тұрғандай табиғаттағы әрбір тірі табиғат тіршілік етуі тәсілі болып табылады.Сонымен қатар, Ф.Энгельс осы тіршілік деген ұғымды енгізген болатын.

Менің ойымша, тіршілікке тән белгілер: өлмеу үшін өмір сүру,жан бағу, көбею, жетілдіру, өсіп,өну,т.б.

Жерде тіршілік 3-3,5млярд жыл бұрын пайда болған.

Жалпы табиғат екіге бөлінеді:Тірі және өлі табиғат. Бұл туралы ғылымдар абиогенез және биогенез деп аталады. Абиогенез өлі табиғаттың қалай пайда болғаны т.б зерттесе ал биогенез тірі табиғаттың шығу тегін зерттейді.

48. Жаратылыстану дамуындағы Араб және отырарлық ғалымдардың рөлі

Жаратылыстану ғылымының даму жолында көптеген ғалымдар ат салысты. Соның ішінде Араб және отырарлық ғалымдардың алар орны ерекше. Араб ғалымдары үндістан мемлекетімен жақсы байланыс жасап солардан біраз нәрсені ғылымға енгізіп отырды. Арабтар астрономия, метафизика, географиялық ашулар жағынан белсенді болды, жаратылыстану ғылымына жақын көптеген ашылулар жасады. Арабтар басқада мемлекеттердің еңбектерін аудаып отырды. Ол жайлы айтар болсақ көптеген ақпараттарды айтуға болады.

Отырарлық ғалымдарда жаратылыстану ғылымы ушін көп тер төкті. Ауыз толтырып айтатын ғалымдарда аз емес Мысалы; Әбу Насыр әл-Фараби, Мухаммед әл- Хорезми т.б.

Әбу Насыр әл-Фараби астрономия, физика математика, география т.б көптеген пәндерді зерттеп, ғылымға енгізді. Грек философиясына екерше мән беріп сол арқылы сабақ алып отырған.

Мухаммед әл-Хорезми географ, тарихшы болған. Оның еңбектері адам өмірінде ерекше орын алады.

49.Жаратылыстанушы ғалымдардың тіршілікке қатысты көзқарасы

Ғалымдар тіршілкке байланысты ойлары екіге бөлінеді. Олар;

Біріншісі- тіршілік өздігінен пайда болады дегенге карсы пікір білдірсе,

Екіншісі- өлі табиғаттан пайда болады деген пікірлер білдіріледі Бұл екеуіне әлі күнге дейін талас болып жатыр.

Осыған байланысты көптеген ғалымдар тәжірибелер жасап өз ойларының дұрыстығын дәлелдеп келеді. Ғалымдарға бұл іс оңайға соқпаса да ғалымдар зерттеулерін әлі күнге дейін жалғастыруда. Тірі организмдер мен өлі организмдер бір-біріне байланысты екенін осы жерде байқауға болады

50 А.И. Опариннің концепциясы және оның тіршілік пайда болуы мәселелерін шешудегі рөлі.

Тіршілік туралы ойда, мәселеде Опариннің концепциясы маңызды орынға ие болды. Ол тіршілікке байланысты көптеген маңызды еңбектер жазып қалдырды оның ең маңыздысы «Тіршіліктің пайда болуы» болатын. Бұл еңбегі 1924 жылдың өзінде ақ жарыққа шыққан еді. Бұл еңбектің негізгі идеясы- Жер бетіндегі тірі ағзалар өлі ағзалар арасында ұзақ революция болғанын дәлелдеп көрсетеді. Опариинің еңбекері көбіне химияға жақын болып, физика жағынан кішкене әлсіз болған болатын. Ол химияны жақсы зерттеп, дәлелдемелер жасап отырған.

Биосфера эволюциясы- ең ежелгі заманнан  бері осы уақытқа дейін дамып келе жатыр. Олардың ең алғашқылары тірі организмдер болды. Оларды қазір зерттеу қиынға соғады себебі, олардың сүйектері немесе қалдықтары қалмағандықтан болып табылады. Биосфера эволюциясы бірден пайда болған жоқ және ол әлі күнге дейін дамып жатыр. Жер бетіндегі тірі организмдер ауысып отырған. Айта кетсек тірі организмнің химиялық жағынан, биологиялыққа өзгеруінен жаңарып отырады.ақпараттар сақталмаған. оның

Биосфера- тіршілік ортасы, қабығы. Бүкіл өлі және тірі табиғаттар осы биосферада өмір сүреді. Биосфера үш маңызды бөлшектерден тұрады Атмосфера «ауа қабығы», гидросфера «су қабығы», литосфера «жер қабығы». Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты және табиғаттағы тіршілік етушілер үшін маңызы өте зор. Биосфера бірден қалыптасқан жоқ, уақыт өте келе дамып, осы шаққа дейін дамып келе жатыр.

Ноосфера- сана, жетілген ақыл қабаты. Бұл қабат биосфераның жаңа сферасы десекте болады. Ноосфера биосферамен тығыз байланыста болады. Себебі, ноосфера адамдардың дамуын қарастырса, ал биосфера адамдар өмір сүретін, тіршілік ететін аймақ ретінде байланысады. Ғылыми-техника дамығаннан кейін адамдар табиғатты қалай тиімді пайдалануды үйреніп дамытты. Ол дамулар әлі күнге дейін жалғасып жатыр.

53 География ғылымының құрылымы, ерекшелігі

Ғылымдардың әрқайсысының өзіндік орындары бар, сол сияқты география білімінің де өзіндік ғылымдар арасында ойып аларлықтай орны бар. География күрделі теорияларды, ашылуларды, жүйелерді зерттейді. Айта кеткенде; табиғи, қоғамдық, әлеуметтік т.б зерттеп оны бізге жеткізіп отырады.

География- күрделі пән. Оны зерттеу, анықтау, қандай зат және қай заманнан қалғанын айтып жеткізу оңай жұмыс деп айта алмаймыз. Қазіргі географтар жер бетінің күрделі және қайталанбайтын ерекшеліктерін ашып, зерттеуде. Сонымен қатар география дүние жүзі тарихы мен кішкене байланысты болып келеді. Себебі ол екеуіде ашылулар мен зерттеулерді қатты талап етеді. Ерекшелігі ретінде көп нәрселерді атап кетуге болады. Мысалы географиялық аймақтарға бөлінулерді, олардың табиғаты, атмрсферасын айтсақ болады.

54. Географияның ғылыми-техникалық кезеңіндегі маңызы.

Прогрессивті географияның ғылыми-техникалық қадамының маңызы – табиғи ресурстарды тиімді пайдаланудың және қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми негіздерін жасау – географияға, сонымен қатар оның барлық салаларына қатысты жағдайлар. География – табиғатты, адамдарды, экономиканы зерттейтін ғылым ғана емес, сонымен қатар оның идеологиялық қызметі.

Табиғат пен қоғам арасындағы нәрселерді аймақтық ауқымда үйрену өте маңызды. Табиғи жүйелердің антропогендік әсерге төзімділігін зерттеу маңызды мағынаға ие. Қоршаған ортаның жағдайын болжау географияның маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Географияның абстрактілі және қолданбалы мүмкіндіктері табиғаттың орасан зор және салмақты мәселелерін қорытындылауда кеңінен қолданылады.

55. Географиядағы заңдар мен теориялар

География – ғылымдар жүйесі, нәтижесінде ол көптеген әртүрлі заңдарға негізделген. Әрине, география физика, химия, биология және әлеуметтік ғылымдардың заңдарын қолданады.С.В.Калесник географиялық қабықтың бірлігін, дәрілік заттардың алмасу заңдылықтарын, табиғат құбылыстарының ырғағын, аудандастыруды, озонды жиынтық географиялық заңдылықтар арасында байланыстырады. Олардың ішіндегі ең танымалы – аймақтық заңдылық. Бұл заңның ландшафтқа әсері климатқа, әсіресе күн радиациясына байланысты. Басқа заңдылық географиялық қабықтың дамуымен байланысты - территориялық дифференциация . Бұл тұрақты дифференциация таралуды қиындатты. Қорытындылай келгенде, ғылымдағы көзқарас күресі нақты ілімдерге негізделген. Бұл ретте ілім тың ойлармен, тың көзқарастармен, тың ақпараттармен толықтырылады.

География күрделі аумақтық жүйелерді, жер жазықтығының элементтерін зерттейді. Бұл жүйелер: табиғи, әлеуметтік және табиғи-әлеуметтік болып бөлінеді. География ғылыми байланыстардың 2 сферасы (табиғи және әлеуметтік) арасында орналасқан, осының нәтижесінде әртүрлі геожүйелер мен олардың құрамдас бөліктері оның объектілері мен зерттеу пәндері болып саналады. Географиялық зерттеу объектісі ретінде бірқатар анықтамалар ұсынылды: географиялық қабық, ландшафттық қыртыс, геосфера, ландшафт аймағы, биогеосфера, эпигеосфера және т.б.

Планета — өз орбитасында Күнді немесе басқа жұлдызды аспан төңірегінде айналатын гравитациялық өрісті құру үшін қажетті жеткілікті өкілеттігі бар аспан денесі, нәтижесінде сфералық көз ұясы пайда болады. Планета дегеніміз - жарық шығармайтын, жұлдызды, аспанды айнала қозғалатын және oрталық жарық сәулесімен салыстырғанда кіші массаны қамтитын аспaнды дене. Күн жүйесінде 8 планета, 43 спутник және бірқатар 10 мың кішкентай планеталар бар. Ұлы планеталардың конфигурациясы сфералы. Ғаламшарлар Күн жүйесіндегі планеталар күн сәулесін шағылыстыратындықтан айқындалады. Белгілі бір жақын жұлдызды аспанның айналасындағы планета берілген массалар центріндегі қозғалыс сызығы бойынша тербелісін зерттеу әдісімен бағдарланады. Аспaнда 8 ғалaмшaр бар. Oлар:Мeркурий,Шoлпан,Жeр,Мaрс,Юпиtер,Сaтурн,Урaн,Нeптун

Жaрaтылыстану ғылымдaры – қоршаған ортаны зерттейтін ғылым, табиғат құбылыстарының жиынтық заңдылықтарын танитын ғылымдар жүйесі. Жарaтылыстану саласына табиғaт объектілерінің түрлері яғни галактикалық жүйеден микроәлемге дейінгі , дүниенің бірлескен қасиеттері мeн құрылымы, тірі табиғат, планетамыздан тыс объектілер, сонымен қатар Жер кіреді. Табиғат заңдaры жарaтылыстанудың теoриялық мәселелерін қoрытындылау үшін қолданылады. Энeргияның айнaлу заңының қалыптасуы, Эйнштейннің салыстырмалылық ілімі, тіпті ғылымның жаңа салалары, яғни: генетика, квaнттық мехaника, кибернетикa, aстрoфизика, және тағы да басқа

Тірі табиғат – органикалық дүниені жүйелейтін биологиядағы ең жоғарғы топ. Тірі ағзалар дүниесінің органикалық әлемі 5 әлемге бөлінеді. Олар: микробтар әлемі, қоқыс әлемі, саңырауқұлақтар әлемі, өсімдіктер әлемі, жануарлар әлемі. Нақты және өлі табиғаттың негізгі айырмашылығы - көбею. Өлі табиғат ешқашан нақты табиғаттың қасиеттеріне ие емес. Нақты табиғаттың топырағы болып есептелетін тіршілік ортасын жансыз су, малтатас, топырақ, ауа құрайды. Зат алмасу, кесте, тыныс алу, бөліну, тітіркену, қозғалыс, көбею, көтерілу және қалыптасу актуальды табиғаттың жетекші белгілері болып саналады. Өлі табиғатта заттың құрылымдық деңгейлері қарапайым бөлшектер, атoмдар, мoлекулалар, өрістeр, материалдық вaкуум, макроскопиялық денeлер, плaнеталар мен планетaлар жүйесі, жұлдызды аспaн және жұлдыздық жүйелер – галaктикалар, галактикaлар жүйесі – метагалактикaлар жатaды.

Табиғатты зерттейтін Жаратылыстану ғылымдарының дамуы Еуропада 15ғасырдың 2 ші бөлігінде қалыптасып бастады. Кейіннен келе 18ғасырда бір жүйе болып қалыптасты.

Жаратылыстану көп салалы ғылым . Оның даму хронологиясы төмендегідей

1. 
   жеңіл атом Бірнеше 100мың жылдар бұрын
   
2. 
   Жұлдыздар ұрпағы 15 млрд жыл бұрын
   
3. 
   Күн 5млрд жыл бұрын
   
4. 
   Өсімдіктер дүниесі 3,8 млрд-450млн жыл бұрын
   
5. 
   Сүтқоректілер типі 150млн жыл бұрын – деп келтіреді
   

Географиялық координата екіге бөлінеді . Олар географиялық ендік және географиялық бойлық деп аталады.

Жep бeтiндeгi бeлгiлi нүктeдeн түзу түзeтiн cызық пeн эквaтoрдың жaзығының oртaсындaғы бұрышты – гeoгрaфиялық eндiк дeп aтaймыз. Оны кез келген нүктеден әлем полюсінің биіктігі арқылы анықтауға болады. Және бұл экватордан 0 градустан басталып Оңтүстік және солтүстік полюсімізге қарай 90градусқа дейін өгереді. Сәйкесінше Солтүстік жарты шарда – оң болса , оңтүстікте – теріс болып есептеледі.

Ал сoл жep бeтiндегi бeлгілi бip нүктедeн бaстaп мeридиaн жaзықтығының opтасындaғы бұрышты – гeoгpафиялық бoйлық дeймiз. Географиялық бойлықтың астрономиялық және геодезиялық түрлері бар.Оны анықтау жерглікті орташа уақыттың айырмасы арқылы жүзеге асады. Бастапқы нөлдік не болмаса бірінші меридиан ол – Гринвич ( халықаралық келісім бойынша ).0градуспен 360 градус (немесе 0градустан 180 градусташығыс және батыс бойлықта) аралығында өлшенеді .

Изобара картадағы жер бетіндегі атмосфералық қысымы бірдей нүктелерді қосатын сызық. Арнайы теңдеумен есептеледі . Изобаралық процеске қарапайым мысалы ретінде ашық ыдысағы судың қызуын алуға болады және осы сәтте идеал газдың көлемі температураға пропорционал болғанын байқауға болады.Бұл Люссак заңына сәйкес.

Изотерма - климат карталарында жер бетіндегі ауа температурасының мөлшері бірдей нүктелерді қосатын сызық. Карта бетінде ауа температурасының орташа айлық (қаңтар, шілде) изотерма сызықтарымен қоса, жекелеген қалалардың жылдық абсолют минимум және максимум көрсеткіштері де беріледі.

Климат карталарында жер бетіне түскен атмосфералық жауын-шашын мөлшері изогиета сызығы арқылы көрсетіледі. Немесе Изогиет (гр. іsos – бірдей, oyetos – жаңбыр) – картада жер бетіне түскен жауын-шашын мөлшері бірдей нүктелерді қосатын сызық ретінде қарастырылады.

Жердегі полюстер мен экватор сызықтары осы – географиялық кординатамызды құрайды.

Жердің айналу білігіндегі және оның беткі бөлігіндегі қиысқан яғн түйіскен нүктелерді – полюстер деп атаймыз. Және олар ығысады . жылына 10смге дейін.Солтүстік полюстің орналасқан орны Солтүстік мұзды мұхитта.Және ол жерге ең алғаш 1909ж Пири атты америкалық саяхатшы барған.Сәйкесінше онтүстік полюс Антарктида құрлығында орыналасқан және алғаш ол жерді норвегиялық саяхатшы Амундсен 1911 ж ашқан.

Ал экваторға паралель болып , батыстан шыгысқа қарап орын алған шеңберлерді – паралель деп атаймыз. Олар экватор бойынан солтүстік және оңтүстікке қарап бірте –бірте қысқарып , полюстерде нүктеге айналады яғни жүрген сайын азайып отырады. Оның барлық нүктелерін географиялық ендіктен табамыз.