1. Философия білімнің ерекше түрі және рухани қызметтің ерекше түрі ретінде
Революциялық жағдайдың дамуына не түрткі болуы мүмкін?
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
1-150 философия
- Бұл бет үшін навигация:
- Революцияны дайындаудағы субъективті фактордың маңызы
| Революциялық жағдайдың дамуына не түрткі болуы мүмкін?
Лениннің және басқа да көрнекті революциялық теоретиктердің көптеген еңбектеріқозғалыстар қоғамның қалыптасқан жүйені түбегейлі өзгертуге дайын болатын жағдайдың пайда болуы әлеуметтік және саяси жағдайлардың тұтас кешеніне байланысты екенін көрсетеді. Оларға, ең алдымен, мемлекеттік аппараттың жалпы жағдайы, үстем тап иеленетін позициялардың беріктігі, сондай-ақ өте маңызды болып табылатын жұмысшы табының даму деңгейі, оның басқалармен қосылу дәрежесі жатады. қоғамның топтары және революциялық күресте тәжірибенің болуы (немесе болмауы). Елдің қоғамдық-саяси өміріндегі шиеленістер шиеленіскен деңгейге жеткенде, онда революциялық деп аталатын жағдай туады. Лениннің көптеген еңбектері оны дамыту мәселелеріне арналған. Оларда ол, атап айтқанда, мұндай жағдай динамизмнің жоғарылауымен сипатталатынын және оның дамуында бірқатар белгілі кезеңдерден өтетінін көрсетеді. Процесс, әдетте, қоғамның барлық қабаттарында байқалатын жаппай толқулардан басталып, бірте-бірте күшейіп, жалпыұлттық дағдарысқа, одан кейін әлеуметтік жарылысқа, әлеуметтік жүйенің өзгеруіне әкеледі. Революцияны дайындаудағы субъективті фактордың маңызы Елде революциялық жағдайдың белгілері барған сайын айқын көрінген сайын субъективті фактордың рөлі артады, яғни революциялық бұқараның билікті құлатуға әкелетін қажетті қоғамдық қайта құруларды жүзеге асыруға дайындығы артады. қанаушы тап. Әсіресе оның рөлі әлеуметтік шиеленіс жалпыұлттық дағдарыс деңгейіне жеткенде артады, өйткені ол әрқашан аяқталмайды.революция. Мұның мысалы ретінде 1859-1861 жылдары Ресейде, сондай-ақ 1923 жылы Германияда қалыптасқан жағдайды келтіруге болады. Бұл жағдайлардың ешқайсысында прогрессивті тап билікті басып алуға бағытталған белсенді әрекеттерге дайын болмағандықтан ғана революцияға әкелген жоқ. Бірінші, екінші жағдайдағыдай стихиялы түрде туындаған революциялық жағдай тиісті қолдауға тап болмай, бірте-бірте әлсірей бастады, қалың бұқараның энергиясы әлсірей бастады. Сонымен бірге билікті өз қолында ұстаудың жолын тапқан үстем таптар өз позицияларын бекітуге бар күшін салды. Нәтижесінде революциялық өрлеу реакциялар сериясына жол берді. Революциялық жағдайдың белгілерін дәл анықтау және тұжырымдау өте маңызды, өйткені бұл жалпы алғанда қанаушы таптың билігін құлатуға бағытталған күрестің стратегиясы мен тактикасына әсер етеді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, қоғамды революциялық түрлендіру әрекеті оның объективті алғышарттары болмаған кезде жеңіліспен аяқталады және қажетсіз құрбандықтарға әкеледі. "Эволюция" деген сөз латынша "evolutio" – "тарихи даму, өзгеру, өрлеу" деген мағынаны білдіреді. Қазіргі кезде эволюция терминін көптеген ғылым салаларында геология, география, астрономия, т.б. кеңінен қолданады. Эволюция ұғымы – уақыттың өтуіне байланысты дамудың бастапқы қалпынан бірте-бірте күрделене түсуі деген ойды білдіреді. Біздің заманымыздан 2 мың жыл бұрын Кытайда мүйізді ірі қаранын, жылқының, балықтың түрлі тұқымдарын және әсемдік өсімдіктерді шығаруға бағытталған арнайы сұрыптау жұмыстары жүргізілген. Ертедегі философтар тірі ағзалар эволюция әрекетінде бір түрден екінші түрге айналады деген пікірде болған. Солардың бірі Гераклит барлық тірі ағзалар, тіпті адам да ең алғашкы материядан табиғи жолмен дамып жетілді дейді. Жануарлар мен өсімдіктер арасында өтпелі формалардың бар екені жайлы болжауды алғашқы ұсынушылардың бірі Аристотель болды. Сол кездегі осындай материалистік бағыттағы ой-пікірге қарсы табиғатта карапайымнан күрделіге дейінгі дамудын бар екенін жоққа шығаруға тырысқан метафизикалық көзқарас та қалыптаса бастады. Алайда, VI— XIV ғасырлар аралығында Еуропа елдерінде «жаратылыстану» ғылымында ұзақ уақытқа созылған тоқырау заманы туды. Одан кейінгі дәуірлеу кезенінен бастап антик табиғат зерттеушілері — Аристотель, Платон мен Теофрастың шығармалары кең колдау тауып, қайтадан оқыла бастады. Сауданың дамуы, теңізде жүзудің кең етек алуына байланысты жаңа елдердің ашылуы XV ғасырдың басына жаратылыстану ғылымдары — астрономия, геология, ботаника және зоологияның дамуына себеп болды. Әйгілі ағылшын философы Ф. Бэкон (1561—1626) иңдукция әдісін ойлап шығарып, ғылыми зерттеулер тек тәжірибе жүзінде жүргізілуі тиіс деген ұсыныс жасады. Бұл үндеу табиғат зерттеушілердің арасында кен колдау тауып, соның нәтижесінде түрлі ғылыми салаларда көптеген жаңалыктар ашыла бастады. Мысалы, 1543 жылы А. Везалий адам денесінің кұрылысын зерттеп, оған сипаттама берсе, 1628 жылы У. Гарвей қан айналымы жөніндегі ілімін жариялады. Микроскоптың ашылуына байланысты өсімдік жасушасының кұрылысы (Р. Гук, 1665), ұсак ағзалар дүниесі, эритроциттер мен сперматозоидтың құрылысы (А. Левенгук, 1683) жан-жақты зерттелді. XVI—XVII ғасырлар аралығы биологияның даму саласында сипаттау кезеңі болып есептеледі. Осы қарсанда биологияның барлық салаларында тірі ағзалардың түрлері жайлы сан алуан деректі материалдар, жинактамалар көбейе бастады. Тірі табиғаттын өлшем бірлігін «түр» деп тауып, ағылшын ботанигі Джон Рей (1628—1705) оған ең алғаш анықтама берді. Биология саласында XVII гасырдың соңы мен XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы аралықта қалыптасқан эволюциялық көзқарастар. Тірі табиғатты жүйелеуде аса зор енбек сіңірген швед ғалымы Карл Линней (1707—1778) болды. Ол түрдің табиғи жан-жактылығын және ақиқат барлығын айта келіп, түр —кұрылысы жағынан ұксас, көбеюі кезінде өздеріне ұқсас ұрпақ беретін көптеген туыстас ағзалар жиынтығы деді. Линней түрді латын тілінде қос атпен атауды (биноминальдық номенклатура) тәжірибеге енгізіп, оны жүйелеуге негіз етіп пайдаланды. Жақын түрлер туысқа, туыстар отрядқа, отрядтар класқа біріктірілді. Линней барлық өсімдіктерді гүліндегі аталықтары мен аналығынын саны, пішіні, көлемі және құрылысына қарай 24 класқа, ал жануарларды тыныс алу және қанайналым мүшелерінің кұрылысына қарай 6 класқа топтастырды. Жануарлар кластарына: сүтқоректілер, құстар, сұмпайылар, балықтар, бунақденелілер және кұрттарды жатқызды. Ең соңғы құрттар класына Линней қарапайымдыларды, тікентерілілерді, тіпті дөңгелекауыздыларды да енгізді. Линнейдің құрастырған жүйесі жасанды деп аталады, өйткені бұл жүйе түрлер арасыңдағы туыстықты емес, ұқсастықты ғана көрсететін жүйе болды. Линней табиғат туралы метафизикалық көзқараста бола отырып (түр өзгермейді деп есептегенімен) адамның жануарлар дүниесіндегі орнын дәл тауып, оны адам тәрізді маймылдармен қатар бір отрядқа орналастырды. Тірі табиғатты жүйелеуде жіберген бірқатар кемшіліктеріне қарамастан Линней енбектері орасан зор бағаланады. Ол өзіне дейінгі ғалымдардың барлығынан да өзгеше, жануарлар мен өсімдіктердің ерекше жүйесін ұсынып, түрлердің шығу тегін анықтауға, жүйелеудін одан әрі дұрыс дамуына жол ашты. Түрлерді қосарынан латынша атауды енгізді; 8000-ға жуық өсімдіктер мен 4500-ге жуық жануарларды сипаттап, 1000-ға жуық биологиялық терминдер ұсынды. Өмірінің соңғы кезінде Линней түрлердің тұрақты еместігін мойындады. 1749 жылы Ж. Бюффон «Табиғи тарих» атты көп томдыкенбегінде «бейорганикалық заттардан тірі ағзалар (алдымен өсімдіктер, одан кейін жануарлар мен адам) пайда болды дей отырып,түрдің өзгергіштігі жайлы ілімді қолдады. Органикалық дүниенің эволюциясы жөніндегі дұрыс ой-пікірлер Д. Дидроның, Ч. Дарвиннің атасы Эразм Дарвиннің, И. Канттың еңбектерінде де жазылған». Ресейде эволюциялық идеялардың дамуы. Ресейде табиғат туралы эволюциялық идеялар XVIII ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастады. Жер қыртысының тарихы туралы еңбектерінде М.В.Ломоносов өлі табиғаттағы өзгерістердің тірі табиғаттағы өзгерістерге тікелей байланысты екенін айтса, Санкт-Петербург академигі К.Ф.Вольф алғашкылардың бірі болып, ұрықтың дамуы жөніңде дұрыс пікір ұсынды. А.Н.Радищев табиғатты біртұтас деп тауып, ондағы даму қарапайымнан күрделі құрылысты ағзаларға қарай жүреді деген пікірде болды. Зоолог К. Ф. Рулье түрлердің тұрақтылығы жайлы метафизикалық көзқарасты қатты сынап, ағзалардың қай кайсысы болса да айналадағы ортаның әсерінен өзгереді, ал өз кезегінде ағзалар сыртқы ортаны өзгертеді деді. Аса кұнды эволюциялық идеяны А. И. Герценнің еңбектерінен де кездестіруге болады. Ол құрылысы мен физиологиялық ерекшеліктері жақын ағзалар арасында міндетті түрде туыстық байланыстар бар, яғни олардың шығу тегі бір деп жазды. Ж. Б. Ламарктың эволюциялық ілімі Алғашқы эволюциялық теория XIX ғасырдың басында жарық көрді. Оның негізін қалаушы француз ғалымы Ж. Б. Ламарк өзінің 1809 жылы басылып шыққан «Зоология философиясы» атты еңбегінде түрлердің тұрақтылығы жайлы пікірге қарсы болып, түрлердің өзгеретіндігін, бірақ бұл әрекет өте баяу жүретіндіктен оны байқау қиын екенін түсіндірді. Ламарктың жүйесінде жануарлар реті бір жасушалы қарапайым жәндік кірпікшелі кебісшеден басталып, сүткоректілермен аякталған. Мұнда барлық жануарларды 6 сатыға, 14 класқа жіктеу арқылы орналастырған. Ламарктың бұл жүйесінен баспалдақ сипатында жануарлар кұрылысының біртіндеп күрделенуін, яғни жоғарылауын (градация) көруге болады. Ламарктың пікірі бойынша органикалық формалардың қарапайым құрылыстан күрделі кұрылысқа карай біртіндеп жоғарылауы тарихи дамудың нәтижесі. 99. Әлемдік тарихта біртұтас адамзаттың қалыптасу процесі. НАЗАР АУДАР!!! Сәл қысқартып жазуға кеңес беремін 1. Археологиялық дәуірлеу еңбек құралдарын жасап шығарудың материалы мен техникасының айырымдарына негізделген болатын. Бұл адамзат тарихын үш ғасырға: тас, қола жэне темір ғасырына бөлу. Тас ғасыры көне тас ғасырына немесе палеолитке және жаңа тас ғасырына немесе неолитке бөлінеді. Палеолит пен неолит арасында өтпелі дәуір — мезолитке бөледі. Палеолит ерте (төменгі, көне) палеолитке (бұдан 2,5 млн. — 40 мың жыл бұрын) және кейінгі (жоғарғы) палеолитке (бұдан 40—12 мың жыл бұрын) бөлінеді. Ерте палеолит археологиялық дәуірлерге немесе мәдениеттерге бөлінеді: шелльге дейінгі, шелль, ашелль және мустьер дәуірлері болып келеді (бұл аттардың бәрі өздеріне тән немесе алғашқы тұрған орындары болған географиялың пункттер атынан алынған). Кейде мустьер дәуірін (бұдан 100—40 мың жыл бұрын) ерекше кезеңге: орта палеолитке бөледі. Кейінгі палеолитті, әдетте, дәуірлерге, замандарға, ориньяк, солютрей және мадлен дәуірлері деп бөледі. Алайда бұл дәуірлер тек мұздықталған Европада ғана қадағаланған да жалпы ортақ маңызға ие бола алмайды. Мезолит шамамен б. э.-ға дейінгі 12—5 мың жылдықтар деп шамаланады. Кейінгі палеолитте нышан көрсеткен әр түрлі территориядағы мәдениет дамуының біркелкі болмауы неолитте бұрынғыдан да күшейе түседі. Әр түрлі тайпалар неолит дәуірін әр түрлі уақытта бастан өткізді. Европа мен Азияның неолит ескерткіштерінің көп бөлігі б.з.-ға дейінгі V-ІІІ мыңж. деп шамаланады. Мыстан алғашқы қарулар пайда болған неолит дәуірінің ақырын энеолит немесе халколит деп атайды. 2. Адамның хайуандық шыққан тегі туралы теория негізделгеннен кейін ғалымдар алғашқы тұрмыстық маймыл адамдардың тіршілік етуі туралы болжауларды айтып, тіпті олардың морфологиялық тұрпаты жайында көз алдыға келтіріп көруге де тырысты. Бұл болжаулар мұндай тіршілік иесінің қазба қалдықтары шынында да Явадағы Сола өзенінің ерте плейстоцендік шегінділерінде ашылған кезде 1890—1891 жылдары нақтылы тұжырымға ие болды. Бас сүйегінің қақпағы мен төменгі аяқтарының ұзын сүйектері табылды, оларды зерттеу негізінде сол тиісті болған тіршілік иесі тік жағдайларда жүріп тұрған деген қорытынды жасалды, сондықтан да Ріtесаnгһорus егесtus немесе «тік жүретін маймыл-адам» деген ат тағылды. Питекантроп қалдықтары ашылғаннан кейін, бірден-ақ бұлардың айналасында жіті дау-талас туды. Бас сүйек қақпағы орасан үлкен гиббонға, осы заманғы микроцефалға, жай, осы кездегі адамға тиісті және өлгеннен кейінгі деформация әсерінен өзіне тән ерекшеліктерге ие болған деген т. б. көзқарастар айтылған. Бірақ бұл болжаулардың бәрі мұқият салыстырмалы — морфологиялық зерттеуде расталып шықпады. Керісінше, бұл болжаның өзіне тән ерекшелігі патологиялық өзгерістермен түсіндіріле алмайтындығын қалтқысыз еткенін көрсетті. Бұдан басқа біздің ғасырымыздың 30-шы жылдарында Явада тағы да үш питекантроптың қалдықтары табылды. Сонымен бұл формалардың нақтылы өмір сүргендігіне күдік келтірудің өзі тура келмейді. 3. Питекантроп, тік жүретін тіршілік иесі бола отырып, осы заманғы адамнан, сірә, жартылай иілген аяқтарының неғұрлым аз жүрісімен көзге түскен. Бірақ оның осы заманғы адамнан жалпы айырмашылығы бас сүйек қорабының құрылысына қарағанда бұл ерекшелігінде де аз еді. Тік жүруге дағдылану, әрі алдыңғы қозғалыс мүшелерін еңбек іс-әрекетіне босату, осы сатының өзінде-ақ аяқталған, ал мидың дамуы бұлармен салыстырғанда әлі кешігіп жатқан еді деп айтуға болатын. Ол түсінікті де: бұл тұрпайы еңбек актыларынан тұратын кезде еңбек іс-әрекеттері дамуының алғашқы кезеңдерінде қалыптасқан тік жүру және бос тұрған қол, қарапайым еңбек операцияларын жасау қабілеттері дамыған мидан гөрі неғұрлым маңызды және қажет еді. Питекантроп миының көлемі 900 см? болды, ал бас сүйегі тұрпайы құрылысы мен маймылдың көп белгілерінің, атап айтқанда, бас сүйегінің шағындығымен және қабақ үстінің қатты дамығандығымен сипатталатын еді. Питекантроп қаруларды даярлай білді деген дәлелдер жоқ, өйткені бұлармен тас индустриясының ешқандай қалдықтары табылмаған. Алайда барлық төрт особьтің сүйек қалдықтары қаруларды табу мүмкіндігі жоқ ауысып кеткен күйде табылған. Бірақ Явада осы қабаттарда, питекантроп олжаларының сол фауналарымен тас қаруларының олжалары жасалған. Бұл қаруларды питекантроптар қалдырды деуге барлық негіздер бар, олжалар тобының кеңейе түсуіне қарай питекантроптар шелль және ашелль мәдениетіне жататын еңбек қаруларымен пайдаланған деген тұжырымға көбірек бой ұруда. Ерте плейстоцен дәуірі адамы қалдықтарының екінші тамаша олжасы Солтүстік Африкада 1954-1965 жылдары табылған. Амал қанша, бұл Явадағы олжаға қарағанда анағұрлым фрагментарлы болып келеді. Тек үш индивидуумға тиісті болған толық сақталмаған төменгі жақ сүйектері ғана табылды. Алайда бұлар ауыспаған күйде және қарулармен бірге жатқан, бұл олжалардың бағалылығын едәуір арттыра түседі. Бұл қарулар тиісті тіршілік иесі Аlаntrорus деген атқа ие болды. Біздің атлантроптың локомоциясы туралы тұжырым жасау мүмкіндігінен құр алақан екендігіміз айқын. Қосалқы деректер – олармен бірге табылған еңбек қарулары оның тік жүретін тіршілік иесі болғандығын көрсетеді. Табылған жақ сүйектерде тістері ірі аумақтылы, иек шығындысы түгелдей «оң болып келетіні қарапайым құрылысымен сипатталады. Питекантроп жақ сүйектерінің және тістерінің фрагменттерімен салыстырғанда, атлантроп шамамен Ява олжаларынікіндей морфологиялық даму дәрежесінде болған деуге болады. Австралопитектік маймылдармен бірге Оңтүстік Африка қабаттарынан 1949 жылы табылған төменгі жақ сүйек сол бір геологиялың заманға жатады. Жақ сүйектер мен тістердің морфологиялық ерекшеліктері тіршілік иесін бұлар тиісті болған гоминид семьялығына кіргізуге мүмкіндік берді. Мұның питекантроппен және атлантроппен толық салыстырмасы әрі олардың арасындағы айырмашылықтарды табу олжалардың фрагментарлықтығынан мүмкін емес еді. Өте көне гоминидтің морфологиялық типінің эволюциясын түсіну үшін, 1927 жылдан бастап солтүстік Қытайда Пекинге таяу Чжоукоудянь үңгірінде аса маңызды жаңалықтар ашылды. Мұнда табылған ең көне аңшылар лагерінің қазбасы орасан үлкен археологиялық материалға қол жеткізді, бұл 40-тан астам индивидуумдар ер адамдардың, әйелдер мен балалардың сүйек қалдықтары еді. Мәдениет дамуы жағынан да, сондай-ақ өзінің морфологиялық тұрпаты жағынан да питекантропқа қарағанда бұл адамдар осы заманғы адамға жақын келуі жолында біраз жоғары алға басқан болып шықты. Олар питекантропқа қарағанда неғұрлым кейінгі заманға — орта плейстоценге жатады және пекин маймыл адамы дербес туыс пен түрге Sinanthropus pekinensis бөлінген болады. Сүйек материалының сақталғандығы синантроп қаңқасының құрылысын түгелдей дерлік зерттеуге және осы арқылы питекантроп олжаларының фрагментарлығымен шарттас болып келетін, біздің білімдеріміздегі олқылықтарды толтыруға мүмкіндік берді. Питекантроп сияқты синантроп орта бойлы және денесі мығым болып келген тіршілік иесі еді. Алайда оның жүрісі неғұрлым орнықты болатын, бұл оның аса қозғалғыштығына жол ашты. Миының көлемі 900 см3-тен 1200 см3арасында ауытқып, орташа 1050 см3 болды. Дегенмен бас сүйек құрылысында синантропты адам тәрізді маймылдарға жақындата түсетін көптеген тұрпайы белгілер: бас сүйек қорабының шағын биіктігі, қабақ үстіндегі көбесінің айқын көрінуі, иек шығындысының жоқ болуы, тістерінің үлкендігі мен құрылысы әлі байқалатын синантроп бас сүйек қорабының ішкі бетінде самай жарнағының артқы бөлігі мен самай-төбе-желке саласында дөңес байқалған еді. Бұл салалардың ұлғая түсуі мидың құрылысы туралы пайымдауға мүмкіндік береді және синантропта айырым сөздің болуы пайдасына дәлелдер ретінде түсіндіруге болады. Бұл қорытындыны қорғауда синантроптардың еңбек қызметінің біршама жоғары дәрежесі жанама дәлел бола алады. Мәселен, айталық, құралдары сан алуан және шелль тұрғын жерлерінен табылған саймандарының пішіндері тұрақсыз бір типті. Соққыштар аз, әрі бұлар да типологиялық бірыңғайлығымен айырықша болып келеді. Синантроп, енді бұғы, киік, жабайы жылқы және тіпті мүйізтұмсық сияқты ірі жануарларды да өлтіретін. Оның үңгірлерде тұрақты мекені болған. Қазындылар синантроп отты кеңінен пайдаланғандығының даусыз дәлелдерін көрсетті, үңгір ішіндегі күлдің қабаты бірнеше метрге жетеді. Маймыл тәрізді адамдар питекантроп, синантроп, атлантроп, гейдельберг адамы — өзінің әуел бастапқы пайда болған аймағынан тыс алыс жерлерге ірге теппей және жылу сүйетін хайуандардың қоршауында жылы климат жағдайларында өмір сүрген. Қазылып табылған олжаларға қарағанда Африканың үлкен бөлігі мен Европаның Оңтүстігі және Азияның Оңтүстігі мекенделген. 4. Атлантроппен бірге табылған тас қарулар үлкен көлемді, өңделуі тұрпайы және формалары тұрақсыз болып келеді. Бұл арада бүтіндей алғанда ең көне дүние гоминидтерінде еңбек қаруларының эволюция жолдары туралы мәселені қарап отыру орынды болады. Қазіргі кезде Ескі Дүниенің әр түрлі материктерінде ерте плейстоцен қаруларының көптеген мөлшерде олжалары белгілі болып отыр. Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жүйесіз өңдеу іздері бар мейлінше едәуір мөлшердегі тастар өте көне дәуірдегі гоминидтердің қарулары болғандығы айтылып та етілді. Бұл тастарға эолиттер деген ат тағылды. ХІХ ғасырда-ақ эолиттер туралы таластар туды. Үшкір қырлары бар шақпақ теспелер тастарды бірін-біріне соғатын және тасқынның түбіне қатты ұратын тез аққан судың тасқа тиген әсерінің нәтижесінен бола алатындығы байқалған еді. Табиғат жасаған мұндай эолиттерді адам тәрізді тіршілік иелері жасаған эолиттерден айыру мүмкін емес, демек, соңғылары кесетін жүзді немесе ұшты алу мақсатын көздеп, шақпақ қауызды және малта тасты әдейі шақпылай отырып, тас қаруларды жасағандығын дәлелдеу де мүмкін емес. Алайда логикалық тұрғыдан алғанда дұрыс та, тұрақты формалы тас қаруларға нақ осындай дөрекі формасыз бұйымдар алғы шарт болды, бұлар адамзат тарихының таң сәрісінде бірнеше жүз мың жылдықтар бойында пайдаланылған. Ең көне қолайлы ыңғайланып жасалған тас қарулар бірнеше ірі бір ұштарында ойындылары бар тесілген малта тастар, әрі осындай малта тастардан опырылған сынықтар болды. Осындай қарулар болып келетін археологиялық мәдениет мүжілген малта тастар мәдениеті деген ат алды, бұл шелльге дейінгі заманға жатады. Мұндай қарулар Батыс Пенжабта, Қытайда, Африка материгінің түрлі аудандарында табылған. Ең көбірек мәлім болған мекен-жай Шығыс Африкадағы Олдовей сайында (Танганьика), мұнда шеттері мүжілген малта тастар палеолиттің түрлі кездерінің тас қару қалдықтары бар қат-қабатты ескерткіштің ең төменгі қабаты болып келеді. Малта тастар мәдениеті Европада толығымен жоқ. Мұнда малта тас мәдениетіне жақын, бірақ қалайда неғұрлым жетілдіріле түскен біраз кейінгі қарулар белгілі болып отыр. Палеолит заманының келесі археологиялың мәдениеті шелль (осы мәдениетке тән тас қарулар шет аймағында алғаш рет табылған Франциядағы Шелль қаласы бойынша) немесе аббевиль (қала бойынша ең көбірек типі табылған қаруларды жасаған) деп аталған. Қолмен соққан деп аталатын — сол заманның бірден-бір формасы айқын көрінетін ірі қарулар өзінің атқаратын қызметі жағынан әмбебап еді. Шелль қарулары соққылайтын техникамен жасап шығарылған. Шақпақ тастың табиғи кесегіне басқа таспен келесі соққыларды бере отырып (соққы таспен) тиісті форма берілді. Соққыш жұмыс кезінде алақанға тірек болу үшін жоғарғы жалпақ ұшында өкшесі және өткір жұмыс істейтін ұшы бар миндаль тәрізді, сопақша немесе найза іспетті формалы үлкен аумақты (ұзындығы 10—20 см) қару болып келеді. Соққыштармен қатар сынықтар — шет-шетті мүжитін тілетін қаруға айналдырылған шақпақтың формасыз сынықтары қолданылады. Европаның көптеген тұрақтарында шелль мәдениетімен бір мезетте және қатар-қабат дамыған көне палеолит мәдениетінің түрлері бөлектеледі, бірақ олар кейінде өмір сүре берген. Бұл Англиядағы Клэктон-он-Си қаласы жанындағы тұрақтары бойынша аталған клэктон мәдениеті. Клэктон мәдениеті тұрақтарында қол соққыштар жоқ. Клэктон техникасы шелль шақпақтарынан жаңғышақтап, сынықтардан қарулар даярлап шығаруымен ерекшеленеді. Шелль заманының адамы шағын топ болып өмір сүрген, өзендердің, көлдердің жағаларында және субтропиктік ормандардың ішінде жүретін болған. Тіршілік етудің негізгі көзі, сірә, хайуанаттарды аулау, жеуге жарайтын жабайы өскен өсімдіктерді, сондай-ақ құрт-құмырсқалар мен кесірткелерді жинау болды. Алғашқы тұрмыс адамының өмірінде от өте үлкен роль атқарды. Мұны пайдалану адам мүмкіндігін бірнеше еселеп ұлғайта түскен төтенше қуатты табиғат күшін игеру деген сөз еді. От жылу берді, тамақ даярлауға пайдаланылды, осындай өңдеуден кейін тамақтың көптеген түрі организмге едәуір жаңсы сіңетін болды. Жыртқыштарды үркіту үшін ағаш құралдардың жұмыстық бөлігін күйдіру т.б. үшін амалдап аң аулағанда кеңінен қолданылды. Алғашқы тұрмыс адамы отты табуды бірден үйренбегені түсінікті. Ең ыңтималырағы, оны әуелі орман өрттерінен ұқыптап алып, үңгірге келгенде, оны тұрақтандырып сақтаған. Ұзақ көшіп-қону кезінде бықсыған оттықтарды, мұны қазіргі кезде кейбір артта қалған тайпалар жасап жүргендей, бір орыннан екінші орынға алып баратын болған. Оттарды қолдан тауып алу, сірә, қаруларды жасау жөніндегі ең қарапайым операциялармен байланысты болса керек. Мәселен, бір тасты екіншісіне шақпақты пиритке соққанда ұшқын шыққан, бұлардан құрғақ мүк, шөп немесе жапырақ тұтана алатынды. Ағаш қаруларды жасап шығарғанда ағаш үйкеле келіп өзінен-өзі тұтана алатын. От табудың нақ осы тәсілдері — шақпақтау мен үйкелу ең артта қалған этнографиялық қоғамдарда кеңінен тараған. Төмен палеолиттің тас индустриясының дамуында шелль кезеңінен кейінгісі Франциядағы алғашқы табылу орнына қарай (Сен-Ашель Амьен қаласының маңы) ашелль деп аталған. Олжалардың көпшілігі шелль кезіндегі сияқты ауысып шөккен қабаттардан шығады. Бірақ ашелль дәуірінен жер қабығының тектоникасы тимеген үңгірлер де сақталған, жалпы алғанда тас техникасы тарихында ашелль дәуірі орта плейстоценге жатқызылуы мүмкін, демек, синантроптың тіршілік еткен кезімен синхрондалған, бірақ, сірә, кейінгі плейстоценге дейін өмір сүрсе керек. Қалай болған күнде де, бірнеше жағдайларда кейінгі ашелль индустриясы неандерталь типті адамның сүйек қалдықтарымен бірге табылған. Сонымен бүкіл ықтималдығына қарағанда шелль кезеңінің ұзақтығынан кем түспейтін байтақ уақыт кезеңін қамтиды, бұған алғашқы тұрмыс қоғамы тарихының ерте кезеңдеріндегі еңбек қызметінің дәрежесіндегі өзгерістердің баяу қарқыны мен тасты өңдеудегі дәстүрлі тәсілдердің тоқыраушылығы дәлел бола алады. Бұл жөнінде типологиялық жағынан алғанда ашелль саймандарының шелльдікінен онша-мұнша айырмашылығының жоқтығы дәлел болады. Қарулар шағын, әсемірек бола түсті, бірақ неғұрлым дұрыс геометриялық формаға ие болған қол соққышы бұрынғысынша басымдық ететін форма болып қала берді. Ашелль дәуірі қару формаларының өзгерістерімен ғана емес, сондай-ақ өңдеу тәсілдерінің жетілдірілуімен де сипатталады. Шелль соққышын даярлау процесі аяқталатын тұрпайы қайталаудан кейін, қарулардың жұмыс істейтін бөлігінің сыртқы бетін тегістей түсетін тас көптеген ұсақ, жеңіл де жиі соққылармен өңделеді. Сондықтан да ашелль соққыштарының жүзі тура және өткір болды. Сынықтардан алынған қарулардың өткір ұштыларының, кырнауыштар мен тескіш дейтіндердің формалары жақсартылды. Тек Европа жөнінде айтылғандары ғана ақиқат. Ашелль кезеңінің ертедегі дәуірлерімен, 1907 жылы Германиядағы Гейдельберг маңынан табылған төменгі жақ сүйек, сірә синхрондалуы мүмкін. Жақ сүйектерінің өте үлкен көлемі және аумақтылығы оның өте күшті субъектіге тиісті болғандығын көрсетеді. Тістері өте ірі, бірақ адамға көптеген тән белгілері болған. Прогрессивті және тұрпайы сипаттардың ұштасуы өзінің морфологиялың дамуының дәрежесі жағынан гейдельберг адамы, сірә, синантроппен жақын, бір жерде орын алған деуге мүмкіндік береді. Сүйек қалдықтарының фрагменттігінің орнын толтыра алатын және оларға қосарланатын мәдениет дәрежесі туралы мәселені шешуде көмектесетін қандай да болсын археологиялық олжалар табылмады. 100. Қазіргі өркениет, оның ерекшеліктері мен қайшылықтары. Қазіргі заман мәдениетінде өзектілік танытып отырған мәдениет пен өркениет арақатынасы. Сонау романтизм дәуірінде алға көлденең тартылған осы бір мәселе бірнеше жүзжылдықты артқа тастап тағы да қайта көтерілгені заңды. Өйткені адамзат қазір технологиялық төңкеріліс куәгері болып отыр. Батыс-христиан мәдени аймағындағы өркениет ұғымын білдіретін “цивилизация” сөзі “civil” – “азаматтық” деген түбірден шыққан. Ал оның түп этимологиясы “сыпайы”, бойына “тәрбиелі мінез баулынған адам” дегенге апарады. Ал, шығыстық, нақтырақ алар болсақ, араб-мұсылмандық мәдени аймақта басым көзқарастар бойынша, арабтың «тамаддун» деген сөзі өркениет деген мағынаны білдірген. Ал сол сөздің этимологиялық тамыры «мадина» – қала деген сөзден шығып жатыр. Сол дериват түбірден құралған тамаддун – «қалалық болу, қалада жиналу» деген мағынаны беретін болған. Қарап отырсақ, араб-мұсылман дискурсивтілігінде мәдениет (маданият) пен өркениет (немесе “тамаддунның”) бір түбір сөзден таралып, бір негізгі құндылықты – қалалық өмір құндылығын паш етеді екен. Сондықтан болар, кейбір ғалымдар бұл сөздің лексикалық мағынасына мән беріп, өркениетті материалдық даму аясындағы мән-мағына тұрғысында түсіндіреді. Демек, өркениеттің негізгі белгілеріне олар көбінде материалдық жетістіктерді – қалалар, қатынас жолдарын, керемет зәулім сарайлар мен ғимараттардың салынуын жатқызады. Өркениет ұғымы алғашқы қауымдық қоғамның орнына келген тарихи кезеңге қатысты қолданылатындығы да белгілі. Л. Морган мен Ф. Энгельстің (ХІХ ғ.) өркениетті тағылық пен варварлықтан соң келген, қоғамдық құрылыстың реттелуімен сипатталатын, сондықтан да «жоғары» сапалы қоғамның даму сатысы деп қарастыруы кездейсоқ емес. Мәдениет пен өркениет арақатынасы (бұл арақатынастың рефлексиясы емес, арақатынастың өзі) алғаш рет мәдениетті – адамның индивидуалдық-тұлғалық шығармашылық потенциалымен, ал өркениетті – азаматтық қоғамның тарихи процессімен байланыстыра бастаған Қайта Өрлеу кезеңінен көрініс тапты. Ағартушылық кезеңде мәдениет өмірдің индивидуалды-тұлғалық және азаматтық-қоғамдық құрылымы деп қаралып, осыдан мәдениет пен өркениеттік даму процессі бір-бірімен сәйкес ендірілді. «Өркениет» терминін еркіндік, әділдік, құқықтық тәртіп орнаған азаматтық қоғамды, яғни, қоғамның белгілі бір сапалық көрсеткіштерін, оның дамуының дәрежесін белгілеу үшін француз ағартушылары енгізді. Шындап келгенде, “өркениет” ұғымы адамзат мәдениетіндегі “қалалық революция” (Л. Уайт) нәтижесінде орнықты. Қала – кейінірек “өркениет” деп аталған мәдениет түрінің орталығына айналды. Сол қалалар бастапқыда қолөнершілердің жинақталып тұрып жатқан мекені ретінде пайда болған еді. Қолөнершілер – бір кәсіпке арнайы маманданған адамдар шоғыры – қаланың алғашқы тұрғызушысы да, қаланың алғашқы тұрғыны да. Жалпы, қолөнер мал шаруашылығы мен жер өңдеумен салыстыра алғанда сол дәуірдің инновациялық, жаңашыл әрекет түрі, жаңашыл экономика түрі болған еді дей аламыз. Өйткені, мал шаруашылығын былай қойғанның өзінде, тіпті, жермен айналысқан шаруашылық түрінің өзі де адамның көне әрі дағдылы, табиғи қажеттілік негізінде дүниеге келген, табиғаттан барды – жан-жануар мен жерді игеру негізінде пайда болған әрекет түрі. Ал қолөнер болса, шындығында, мән-мағынасы жағынан нағыз шығармашылық, жасампаздық танытатын әрекет түрі. Себебі ол табиғаттағы даяр дүниені алып, соны пайдалану немесе өңдеуді місе тұтпай, сол табиғатта бұрын-соңды болмағанды туындататын болған әрі қолөнер бұйымдары көбінде тікелей өмірлік қажеттіліктерді өтей де қоймаған нағыз мәдени бұйымтай болған. Соның нәтижесінде адамның өзіндік санасының өсуі орын алды, оның жаңа типі қалыптасты. Табиғаттан басыбайлы тәуелділік жібін үзгенін сезінген жаңа сана формуласын Протагор былай деп берген екен: “Адам барлық заттардың – бардың да, жоқтың да – өлшемі”. Сонымен, нағыз қолөнершілер гильдиясы қалыптасқанда, яғни қолөнер әскери жорықтар мен жер өңдеу өнімдеріне керек-жарақтыны берумен ғана шектелмей, өз алдына кәсіби маманданған әрекет түріне айналғанда, көпшілік тұтынатын тауарды жасау ісін жолға қойғанда, сауда-саттық алмасу-айырбас мүмкіндігін беретін ақшалай делдалдыққа әкелгенде ғана қала қалыптасып, оның төңірегінде өркениеттілік үрдістер басталады. Ауыс-түйісті есептесу үшін ғылымдар ішіндегі ең дерексіз ғылым – математика дүниеге келеді. Жинақталған білім-ақпарат қорын келесі ұрпаққа мирас етудің жаңа тәсілі – хат, жазу-сызу пайда болады. Одан соң сол хатты таныту қажеттілігінен туындаған білім берудің әлеуметтік институты дамиды. Дінге қызмет етуден біржола кете қоймағанымен, ғылым, өнер бірте-бірте өз дербестігін сезіне бастайды. Сөйтіп, қолөнер дамыған жерде сауда-саттық қарым-қатынасы, есеп-қисап, жазу-сызу өрбиді, қалалар салынады, онда кәсіби мамандану процесі жүреді, білім беру ісі жолға қойылады, мемлекеттік қызмет түрлері көрініс табады. Бұдан біз термин этимологиясының бекерден бекер қала ұғымымен байланыстырылмағандығын мойындаймыз. Өркениет ұғымының анықтамаларының көптігі, оны түсіндіру барысында қалыптасқан көзқарастар мен сол көзқарас иелерінің негізін қалаған мәдениеттанулық мектептерінің де көптігі қарастырылып отырған феноменнің күрделі екендігін танытады. Бастапқыда өркениетті “алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі” деп жалпылай атап қоятын адамзат тарихының, мәдениетінің ең ұзақ та ең дерек-мағлұматы мардымсыз даму сатысына қарсы қою арқылы анықтап жүрді. Өркениетті, Г. Чайлд пікіріне сүйенсек, алғашқы қауымдық ұжымнан түбегейлі түрде ажырататын он негізгі өлшем бар көрінеді. Олар төмендегідей: - адамдардың отырықшы ірі қонысының – қаланың болуы; - өндіріс құралдарының жетілдірілуі; - салық жүйесінің қалыптасуы; - сауда-саттық, тауар айналымын қосқандағы экономика дамуының өрбуі; - кәсіби маманданудың жүзеге асуы; - жазу-сызудың пайда болуы; - бірнеше ғылым түрлерінің дамуы (арифметика, геометрия, астрономия, философия); - дамыған өнер түрлерінің кезігуі; - әлеуметтік жіктердің пайда болуы; - мемлекет институтының қалыптасуы. Біздің пікірімізше, бұл өлшем-критерийлердің заманы әлдеқашан өтті, оны қазіргі қоғамдағы мәдениеттерге экстраполяциялаудың еш жөні жоқ. Өйткен себебі, біріншіден, жоғарыда баса айтқанымыздай, Г. Чайлд өркениеттіліктің бұл өлшемдерін архаикалық қоғаммен салыстыру үшін қолданған. Екіншіден, бүгінгі таңда осы аталған шамаларды өз дамуы барысында басынан өткізбеген бірде-бір мемлекет жоқ. Айта кететін бір жай, өркениет өлшемін берген осы бір теория болсын, осы іспеттес, басқалары болсын өркениетке дейінгі қоғамды дәл суреттеп бере алмайды. Өйткені ол дәуір өркениетті дәуірден жүз есеге жуық ұзақ уақытты қамтиды. Антропогенезбен пара-пар келетін культурогенез, соңғы археологиялық мәліметтерге сүйенсек, 4 миллион жыл шамасын алып жатыр. Ондай ірі уақыт масштабын игеру мүмкін емес әрі ол туралы заттай-материалды айғақтар, жазба мағлұматтар жоқ деуге болады. Соның нәтижесінде ол дәуірді зерттеуге ғалымдар аса қатты ынтықтық танытып та отырған жоқ. Зерттеген күннің өзінде ол туралы тек болжам айту ғана мүмкін. Қазақ тіліндегі “өркениет” сөзінің “өркендеу”, “өсу” деген мағыналық коннотациясы да өркениеттің мәдени дамудың белгілі бір алдыңғысынан гөрі кеңірек аймақты қамтып, көбірек байланыстар орнатып, жан-жағына таралуын білдіретіндігінен де біз тегі мәдениеттен өрбіген жаңа қоғамдық сатыны өркениет ұғымына сыйдырамыз. Өркениеттің де өзіндік кезеңдік ерекшеліктері бар. Мысалы, Г. Чайлдтың келтірілген өлшемдерін қазіргі өркениетті даму сатысына – ақпараттық өркениет сатысына сай дей алмаспыз. Қазіргі өркениеттілік өлшемдерін талдаушыларға, бұрынғыдай біржақтылық емес, мәдени релятивизм тән. Американдық мәдениеттанушылар О. Тофллер мен Д. Беллдің адамзат тарихын индустрияға дейінгі, индустриалдық және постиндустриалдық дәуір деп үш сатыға бөлуі мәдени-экономикалық өзгерістер негізінде қоғамның өндіріс күштерінің өзгерісін көрсетеді. Мәдениет философиясы аясында болсын, мәдениеттанулық теориялардың қайсыбірінде болсын мәдениет пен өркениетті антипод ретінде көрсету ыңғайы кездесіп отыратындығына қарамастан, мәдениет өркениет негізін құрайтындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Өркениетті мәдениеттің сыртқы жамылғысы, бүркеніші деп қарайтын да ұстанымдар жеткілікті. Егер біз Шпенглерше мәдениетті рух ұғымы төңірегінде түсіндірер болсақ, онда өркениетті сол рухтың объективті заттық әлемде танылуы үшін керекті өзіндік бір тірі ағза деп аламыз. Рух түсінігіне сай, оның салыстырмалы тұрақтылығы туралы айта аламыз, ендеше, мәдениет туралы да мәңгілік категориясы тұрғысынан сөз ете аламыз. Ал сол рухтың материалдық қабығын құрастырып отырған өркениет үнемі өзгерістегі шындық. Себебі онсыз өркениеттің өзгермелі ортаға бейімделу мүмкіндігі азаяр еді. Өркениет – ашық жүйе. Ал ашық жүйе әрқашан жаңа ақпаратқа ие, ал ақпаратты өңдеу үзіліссіз үрдісті талап етеді. Өркениеттің негізгі қызметтерінің бірі – қарым-қатынас, коммуникация қызметі. Өркениет өзінен басқа келесі бір өркениеттермен әрдайым түрлі деңгейлерде қарым-қатынаста болып отырады. Қарым-қатынас – өркениет болмысының міндетті шарты, тіршілік ету көзі. Өркениет теориясының іргесін қалаушылардың бірі А. Тойнбидің пікірінше, өркениетті қиыншылығы мол жол күтіп тұр. Адам жаңа нәрселерді жаратудан еш жалыққан емес, себебі бұл оның тумысынан берілген қасиеті. Сол жасампаз адамның шеберлігінің көрінісі болып табылатын өркениет үшін де жаңашылдық өркениеттілік өзегі. Өркениет генезисі адамның өзіндік табиғат шектеулерін жеңуіне байланысты екі аспектіде көрінеді. Бір жағынан адам өзіне ішкі табиғатты бағындырып, қоғамдық болмыс дамуының ықпалынан босатылады, ал екінші жағынан, қоғамдық мәннің пайда болуы, адамнан өзінің жеке, ішкі табиғатына қожалық етуді талап етеді. Осы аспектілердің тұтастығы өркениет шартындағы қоғам мен адам дамуынан тұрады, олар біріге отырып қоғамдық байлықтың өндіріс үрдісін құрайды. Өркениет – бұл заңды нәтиже және адамдардың жасампаз іс-әрекеттерінің жемісі. Тек қоғамдық байлықтың жиналуы ғана адам өмірінен өркениеттік сапаның нышанын сездіреді. Өркениет құндылықтары – әлемдік байланыстардың дамуын қамтамасыз ететін әмбебап құндылықтар. Сонымен, қорытындылай келе өркениет дегеніміз не, өркениет пен мәдениет арасында айырмашылық бар ма деген сынды ашық та даулы сұрақтар төңірегінде жалпы мәдениет философиясы, одан өрбіген мәдениеттану өз бастауын тапқан десек жалған айтпаған болар едік. Өркениет – тірнек ретінде мәдениеттің ұзақ мерзімді тариxи дамуының нәтижесі. Ең бастысы мынау – “цивилизация” (”өркениет”) терминін тайпалық санадан (трайбализмнен) босанып шыққан адамға қатысты айтуға болатындығы (М. Маклюэн). Бір жағынан, мәдениеттің ішкі мәндерін ұғыну, мәдени көптүрліліктің кең көкжиегін игеру, қандай да болмасын мәдениеттің ішкі құрылымымен танысу, қоғамның тарихи болмысының ритмдерін және болашақтағы перспективаларды түсіну, мәдениет пен өркениет арақатынасын әлеуметтік-ғылыми және гуманитарлық танымның өзекті мәселелерінің бірі етті. Қандай да бір идея өзінің заманына сай, ондағы сұраныс-талапқа сай туары сөзсіз. Гарвард университетінің профессоры С. Хантингтонның өркениеттер қақтығысы туралы мәдениеттанымдық болжал-гипотезасымен келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ оның айтқандарының “жаны барлығы” даусыз. С. Хантингтонның айтуы бойынша, ХІХ ғасырдағы қақтығыстар, негізінен, әскерін ұлғайтпақшы болған, экономикалық күш-қуатын нығайтқысы келген, ең бастысы, өз иелігіне жаңа жерлер қамтығысы келген императорлар, монархтар арасында батыс аймақта жүріп отырыпты. Ал ХХ ғасыр екі идеологиялық жүйе арасындағы текетірестік орбитасына әлемнің көптеген мемлекеттерін тартып, жұмыр жерді қаққа бөле жаздапты. Сараптап қарасақ, ел билеушілер, ұлттар, мемлекеттер, идеологиялар арасындағы бүкіл әлемді отымен шарпып өткен қақтығыстар, көбінде, батыс өркениетінің еншісінде болған екен. ХХІ ғасыр, Хантингтонның сәуегейлігіне сүйенер болсақ, авансценаға батыстық емес өркениеттердің белсенді түрде шығуына байланысты туындайтын өркениетаралық жанжал дауына душар болмақ. Ол, әсіресе, “қарт” Еуропа мен балаң еуропалық емес өркениеттер арасындағы айқас болмақ. Хантингтонның айтуынша, бүгінгі әлем өркениеттік өзіндік сананың өсуі, өркениеттік бірегейлену (идентификация) үрдісінде жүрсе керек. Ал оның ақыр аяғы дау-дамайсыз бітпейді деген үрейлі болжам тағы бар Сонда бірегейлігін сезінген өркениеттер қақтығыспай тұра аламайды ма екен?! Жаһандық келеңсіз оқиғалардың алдын алу мүмкін бе екен?! Жаһандық маңызы бар өмірлік мәселе дәл сол бір превентивті шаралар (жанжалдың алдын алу шаралары) туралы болмақ. Жанжал, соғыс теорияларын уағыздау арқылы көп бүлік жасауға болады, бірақ адамдарды ымыраластыруға оның күші келмесі анық, тіпті, мүлдем келмейді десек болады. Сондықтан гарвардтық ғалымның концепциясы екінің бірінің аузында жүрген бүгінгі шақта одан сәл ертерек дүниеге келген М. Бахтиннің диалогизм идеясын ұмыт етпесе де, сырт қалдырып қоюдың еш жөні жоқ. Ырду-дырдудан көз ашпаған алмағайып әлемде бейбітшіліктің мамыражай күйін орнатар жалғыз мүмкіндік – мәдениетаралық диалог. Мәдениет қашанда мәдениеттер шекараcында, олардың біруақыттылығында, олардың диалогының арқасында өмір сүреді әрі дамиды. Әрбір мәдениет басқа бір мәдениеттің сұранысының жауабы ретінде, сол бір басқа мәдениеттің қажеттілігі ретінде туындайды. Мәдениеттің “пешенесіне” өзінің болмысынан тыс басқа әлемде өмір сүру жазылған, диалог – мәдениеттің тағдыры. М. Бахтин мәдениет концепциясын өзінің диалогизм принципіне сүйене отырып тұжырымдайды. Ол үшін мәдениет – сұхбаттық мүмкіншілігі ұлан-асыр ашық құндылықтар жүйесі. Мәдениеттің болмыстық сұхбаттылығының негізінде мүмкін болған мәдениеттер сұхбатын адамдар арасындағы диалог іспеттес қарастыруға болады ма? Иә, өйткені мәдениет адамның белсенді іс-әрекетінің, еркін шығармашылығының, оның өзіндік ішкі мәндік қасиетінің көрінісі. Мәдениет – адамның шығармашылығының нәтижесі болғандықтан да тікелей адам іс-әрекетімен байланысып жатыр. Адам қолынан шыққан, адам санасының жемісі болып табылатын барлық нәрселер сияқты, мәдениет те өз бойына тұлғалық бастаманы толығымен сыйғызады. Қазіргі адамзат баласы мыңдаған халықтардың жүздеген мемлекеттеріне біріккен неше миллиардтаған саны бар жұртшылық. Олардың бәріне ортақ не болуы мүмкін? Олардың бәрін ортақтастыратын нәрсе – мәдени сұхбат, мәдениетаралық коммуникация. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәдени-әлеуметтік өмірде өзінің нақты орнын таба білген мәдениеттер сұхбаты идеясы – қазіргі заманның көкейтесті тақырыбына айналып отыр. Ондай биік мақсатты идеяға адамзат бірден келе қоймағаны мәлім. Адам болмысы – қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениеттер сұхбаты – өркениеттілік еншісі. Өйткені, өркениет – өркендеген мәдениет, коммуникация құралдары қалыптасқан, алыс-беріске түскен мәдениет. Мәдениеттің өркендеуі, яғни өркениеттілік сатысы адам сезімдерінен алынған әсерлердің көшірілу, қосарлану, яғни бекітілу түрлерінің көбеюінен, коммуникация, байланыс жолдарының дамуынан да айқын көрінеді. Ендеше, түрлі тілдердің бөтендігін (бірін-бірі жатсынуын), алуан мәдениеттердің алшақтығын аттап өтудің құралы ретіндегі аударма ісі де – өркениеттің өнімі. Яғни, аударма – мәдени байланыстың, мәдени ортақтасудың, мәдени сұхбаттың негізгі әрі пәрменді құралы. Аударма – өркениеттілік талабы, себебі, тек өркендеген, қанат жайып, қиыр шарлар кезі келген, өрісін кеңейткен, “оңы мен солын”, яғни “өзінікі” мен “өзгенікін” танып қалған мәдениетте ғана аудару ісі қолға алынады. Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені “Басқа” – менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір тиімді әдісі мәдениеттер сұхбаты болып отыр. Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл термин адамның о баста өз өзімен ғана шектеле алмайтындығын, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға ұмтылатындығын білдіреді. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұхбаттылығында, әмбебаптылығында. Басқа-үшін-болу – адамның да, мәдениеттің де мағыналық анықтамасы. Жалпы, болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз. Сонымен, өркениет – өркен жайған, өскен мәдениет, яғни мәдениеттің жаңа бір даму сатысы, жаңа бір сапалық түрөзгерісі. Тіпті, керек десеңіздер, егер мәдениет жаратылыстық қажеттілік түріндегі оқшаулану, бөлектену, яғни өзіндік идентификация (бірегейлену) талабынан туса, өркениет сол “жекешіл”, “өзімшіл” мәдениеттің Басқаларды танып, мойындап, Басқаларға “ашылуы”, диалогқа ықылас таныту кезеңі. Өйткені өсу-өну-өркендеу дарашылдықтың жеке өзінің қатысуымен болатын үдеріс емес, ол қайткен күнде Басқаның болуын, оның қатынасын талап етеді. Ендеше, өркениеттілік сана жатқа деген толеранттылықты қалыптастырудан басталса керек. Аталған толеранттылық, яғни Басқаның “басқалығына” деген төзімділік, басқаны “жат” болғаны үшін ғана кемсітуге жол бермеу – толысқан мәдениеттің, демек, өркениеттің шығар биігі. Өзге мәдениетті қабылдауға деген даярлық толерантты сананың болуынан басталады. Ол толеранттылық мәдениетте бірден, туа біте қалыптаспайды. Оны мәдениет бойына егу, баулу қажет. Жас нәрестенің өз жақындарынан, туыстарынан басқа жат адамды жатырқап, бөтенсінетіндігі сияқты, “буыны қатпаған” мәдениеттерде ксенофобияның болуы дұрыс болмаса да орынды. Сәбидің өсе келе көп адамдар арасына түсуінен бастап, қауымдасуынан (социализациялануынан) бастап Басқа алдындағы қорқыныш орнын Басқаға деген қызығушылық, Басқалармен қоса әрекеттену тиімділігін түсіну басатындығы сияқты, мәдениет те өркениеттілік сатысында мәдени қауымдастық өміріне, оның өзіндік талаптарына ден қояды. Нәтижесінде, меніңше, аралас-қораласы көп мәдениетте өркениеттік толеранттылық, сұхбатқа ынталы сана қалыптасады. Сол сияқты, Жорж Мунэн айтпақшы, адамзаттың түрлі мәдениеттерінің когнитивті тәжірибесінен хабардар мәдениеттің тілі аударуға ыңғайлы тіл болып табылады екен. “Мәдениет – ұлттық, ал өркениет – халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл-ой, эстетика, тіл, экономика және тұрмыс-тіршілігінің үйлесімді жиынтығы. Өркениет болса, дамудың ортақ деңгейінде тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық өмірінің жиынтығы” (Зия Көкалып. Түрікшілдіктің негіздері. А.,2000. 130 б.). Әрбір мәдениет басқа мәдениет тәжірибесін өзіне пара-пар, лайықты деп қана қарастырмай, өзіндік болмысын кеңейту, ұлғайту мүмкіншілігі деп те қарастырғаны жөн. Мәдениеттер сұхбаты мәдениеттерді байытады, өйткені “Басқа” – менің шегім емес, менің басқа мүмкіншілігім. Мұндай презумпция қандай да болмасын мәдени-әлеуметтік эгоцентризмге жол бермейді. Олай болатын болса, бүгінгі таңда өркениетаралық, халықаралық, ұлтаралық және т.б. шиеленістерді тежеудің бірден бір пәрменді құралы – мәдениеттер сұхбаты болып отыр. Мәдениеттер сұхбаты туралы ойлар Ф. Розенцвейг, Ф. Эбнер, Г. Марсель, М. Бубер, К. Ясперс және т.б. дайындаған диалог, коммуникация идеясы негізінде М. Бахтиннің, В. Библердің – шығармаларының арқасында көпшілікке танымал болып, ақыр аяғы бүгінгі күн саясатының бірінші маңызды мәселесіне де айналды. Міне, философия, мәдениеттану сынды “абстрактілі” ғылыми пәндердің қажеттілігі қайда жатыр … Қара жер бетінде үлкенді-кішілі өзендер бар да, солардың барлығы дерлік суын құятын алып теңіздер, мұхиттар да бар емес пе?! Сол сияқты, мүмкін, ғаламдану мұхит бейнесін танытса, оны мүмкін етіп отырған өзендер ұлттық мәдениеттер шығар? Қалай дегенмен де, дәл қазір, біз жаһандану процессін, глобализм принципін біржақты дәріптеп, даурыға мақтауға да, немесе кінәлап, даттауға да болмайтын өте күрделі күйдеміз. Бір білетініміз – жаһанданудың алғышарттарының бүгінгі таңда пісіп-жетіліп қалғандығы. Ал біз және басқалар осы бір ұлы сынға дайынбыз ба, дайын емеспіз бе – ол көп те жан-жақты ізденістерді қажет ететін үлкен сұрақ белгісі. Алдыңғы тараушада кеңінен талқыланған өркениет мәселесін жаһандану үрдістерімен байланыстыра қараудың өз қисыны бар деп ойлаймын. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, өркениетті алғашқы кезекте алғашқы қауымдық құрылыс кезеңімен теңдестірілген тағылық дәуіріне қарама-қарсы қойып қарастыру сарыны басым болды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы капиталистік экономиканың қарқынды дамуы нәтижесінде пайда болған индустриалдық қоғамның негізгі сипаттамасына (”тұтынушылық ғасыры”) сай өркениетті адамның мәдени болмысының техника-технологиялық өрбу кезеңі деп анықтаудан туған “мәдениет” және “өркениетті” антиподты дихотомия ретінде тұжырымдаудың (О. Шпенглер, неміс мәдениет философиясының өкілдері, орыс мәдени-философиялық мектеп өкілдерінің кейбіреулері…) да уақыты өткен сияқты. Ендігі жерде “ақпараттық революция” екпінінен жаратылған постиндустриалдық қоғамға сай “телекоммуникациялық өркениет” концептуалды тұрғыдан мүлдем басқа негізде, яғни ақпарат құралдарының күрделенуі нәтижесі ретінде қарастырылуы керек. Бірте-бірте мәдениет жайлы өркениеттің рухани мазмұны, өркениеттің рухы деген ой қалыптасуда, мәдениет пен өркениеттің бір-біріне келіспейтіндігі айқындалуда. Бүгінгі таңда, мәдениет әлемі – тарихи дамудың түп негізі, өркениеттің негізі екендігі баршаға мәлім. 101. Тарихты және оның қозғаушы күштерін маркстік түсіндіру. қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді: - а) алғашқы қауымдық; - б) құл иеленушілік; - в) феодалдық; - г) капиталистік; - д) коммунистік (социалистік). Қоғамдық-экономикалық формацияда екі негізгі компонент бар: базис және қондырма. Базис-бұл өндіріс, тарату, алмасу және материалдық игіліктерді тұтыну процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар болып табылатын қоғам экономикасы. Қондырма - базиспен анықталады және қоғамның саяси, құқықтық, моральдық, көркемдік, философиялық, діни көзқарастарының және осы көзқарастарға сәйкес келетін қатынастар мен мекемелердің жиынтығы болып табылады. Бүкіл тарих қоғамдық-экономикалық формацияларды ауыстырудың заңды процесі ретінде қарастырылады. Әрбір жаңа формация жер қойнауында алдыңғысын туындатады, оны жоққа шығарады және одан кейін өзі қоғам ұйымының неғұрлым жоғары түрін жоққа шығарады. Бір қоғамдық-экономикалық формациядан екіншісіне көшуге базиске өзгерістер әкеледі. К. Маркс бір формациядан екіншісіне өту механизмін түсіндірді. Қоғамның дамуының қозғаушы күші өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы жанжал, ал оны шешу тәсілі – революция болып табылады. Өндірістік күштер үнемі дамиды, жетілдіріледі, ал өндірістік қатынастар бұрынғыдай қалады. Өндірістік күштердің жаңа деңгейі мен ескірген өндірістік қатынастар арасында жанжал, қарама-қайшылық туындайды. Ерте ме кеш пе, күштеп не бейбіт жолмен экономикалық базисте өзгерістер орын алады – өндірістік қатынастар не біртіндеп, не түбегейлі сындыру және оларды жаңасымен ауыстыру жолымен, өндірістік күштердің жаңа деңгейіне сәйкес келеді. Өзгерген экономикалық базис саяси құрылыстың өзгеруіне алып келеді (немесе ол жаңа базиске бейімделеді немесе тарихтың қозғаушы күштерімен сметалады)-неғұрлым жоғары сапалы деңгейдегі қоғамдық-экономикалық формация пайда болады. Осылайша, қоғамдық-экономикалық формация - ерекше экономикалық базиспен және оған сәйкес келетін саяси және рухани қондырмалармен, адамдар ортақтығының тарихи нысандарымен, отбасы түрі мен нысанымен сипатталатын тарихи дамудың белгілі бір сатысындағы қоғам. 102. Ақиқат ұғымдары. Ақиқат және оның өлшемдері. Адам баласы ақыл, сана сезім, ойлаудың иесі болғандықтан ол өзінің қоршаған әлемін тануға, оның ақиқатына көз жеткізуге талпынады. Және бізді қоршаған әлемде адам баласы өзінің айналасындағы табиғи әлемдерді, белгісіз құбылыстарды, ондағы рухани және материялдық әлемді тереңірек түсіну үшін осы түсініксіз, ақиқаты танылмаған құпияларлың сырын тануға үңіледі, даму заңдылықтарын білуге ұмтылады және қоғамдағы басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтайды. Өмір философиясында саналы деген әрбір адам дүние болмысындағы ақиқатқа қол жеткізгісі, түсінгісі келеді. Бірақ, меніңше, ақиқатқа кез-келген адам қол жеткізе алмайды. Танымның теориялық нысаны болған ақиқатқа ғалымдар əртүрлі анықтамалар береді. Ақиқат дегеніміз – объектіге сəйкес біздің білімімізбен дəлелденген шындық туралы білім. Ақиқат ұғымының түп бастауы сонау ежелгі грекиядан бастау алады. Атақты грек философы Аристотель ақиқатқа мынадай анықтама берген: «Ақиқат - ол сананың, ойлау мен заттың, білім мен шындықтың болмыспен сейкестігі» (Истина - это соответствие мысли и предмета, знания и действительности). Яғни таным тұрғысынан обьект ақиқат деп танылуы үшін ол шындыққа сәйкес дәлелденген болуы тиіс. Негізінен философия ұғымының негізгі мақсаттарының бірі - ақиқатты зерттеу, тану, шындыққа көз жеткізу екенін білеміз. «Ғылымның мұраты – бар тылсымның сырын айқындау, барлықтың ақиқатын ашу, соның негізінде, сол барлықтан заңды түрде туындайтын немесе міндетті түрде шығатын, шыға алатын нәрселерді анықтау» [1, 3]. Философия ғылымы өзінің даму тарихында ақиқат концепциясы аясында түрлі тұжырымдамалардан өтті. Соның алғашқысы классикалық тұжырымдамамен байланысты. Бұл тұжырымдама бойынша шындық дегеніміз – адам білімінің нақты жағдайда, кез келген обьективті шындыққа сәйкес келуі деп ұғынылды. Алғаш ақиқат ұғымының классикалық негізін салған, ақиқат жайлы тұжырымды әрі нанымды мәлімет берген ежелгі грек ойшылдары - Платон мен Аристолель болды. Классикалық кезеңдегі шындықты ғалымдар адам білімінің нақты жағдайымен, кез-келген обьективті шындықпен байланыстырды. Ақиқаттың классикалық концепциясы бойынша – объект туралы білімнің мазмұны объекттің өзіне сәйкес. Аристотель өзінің метафизика еңбегінде ақиқат деп – біздің қоршаған ортадағы обьективті заттар мен құбылыстардың адам санасында бейнеленуі. Алайда Аристолтельдің ұғымы ақиқат ұғымының дәйекті материалистік ұғымен бере алмады. Қазіргі заманның ең танымал философиялық ғылыми ақиқаты – диалектикалық материализмнің негізінде жатыр. Диалектикалық материализм алғаш рет обьективті ақиқатты тану процесін түсіну үшін баға жетпес маңызы бар танымның ғылыми теориясын құрды. Бұр тұжырым бойынша ақиқат теориясы, ең алдымен, обективті шындық деп танылды және олар біздің санамыздан тәуелсіз құбылыстардан тұрады. Екіншіден, ақиқат субьективті ұғыммен, шындықпен байланысты. Үшіншіден, танымның нәтижесі – ақиқат деп есептелінді. Осы тұстан байқайтынымыз, ақиқат қашан да обьекті мен субьекті арқылы танылады. Төртіншіден, ақиқат – бұл үздіксіз болатын шексіз процесс. Ақиқат дегеніміз - субъекті мен объектінің арасындагы өзара байланыс негізінде жүріп жатқан əлеуметтік тарихи процесс. Ол үнемі даму, өзгеру, толығу үстінде болатын үзіліссіз процесс. Ал бұл үздіксіз процесс салыстырмалы және абсолютті ақиқат арқылы көрінеді. Нәтижесінде қол жеткізілген барлық шындықтар – салыстырмалы шындықтар, абсолютті ақиқат-салыстырмалы шындықтардың қосындысы болып шығады. Ақиқат біреу және ол объективті. Ақиқат өзінің мазмұны жағынан объективті, ал формасы жағынан субъективті. Обьективті ақиқат дегеніміз субьектіге, яғни адамзатқа тәуелсіз мазмұнды айтады. Ал осы адамзатқа түсініксіз ақиқат ұғымы бірден ұғынылмай, бірте-бірте танылып, гипозелар жасалып түсіндіріледі. Осы ақиқатты бірден-бір танушы, танытушы субьект болғандықтан субъектінің маңыздылығы үлкен. Олай болса, адамдар ақиқатқа жету үшін – тиімді әдістер іздейді, ал олар адамдар ақыл-ойының белсенділігін арттырады. Демек, ақиқатты танып-білу философияның міндеті деп толық айта аламыз. Философиядағы жекелеген ақиқаттардың толығымен, тұтасымен танылуы – абсолютті ақиқат деп аталса, ал сол абсолютті ақиқатты тек шамамен ықтималды түрде салыстырылып танылатын ақиқат – салыстырмалы ақиқат деп аталады. Яғни салыстырмалы және абсолютті ақиқат бір бірінен бөлек, алыс тұрған ұғымдар емес, керісінше бірін-бірі толықтыратын біртұтас, өзектес ұғым. Танымның даму процесін бейнелейтін категория – абсолютті және салыстырмалы ақиқат. Бұл ұғымдар бұрын танылған және болашақта танылатын құбылыстарды, не болмаса біздің болашақта таным-түсінігімізде өзгеріске ұшырайтын ақиқаттардың арақатынасын айқындайды. Танымның үздіксіз процесс екеніне мынадай мысал келтіруге болады. Біздің, адамзат баласының, қол жеткізген түрлі техникалық, өндірістік жаңалықтары және т.б жаһандық үзіліссіз даму процесстерінің нәтижесі екені білеміз. Ал заман дамыған сайын болмыс туралы ұғымды адамзаттың тану процессі де үзіліссіз болатыны сөзсіз. Яғни ақиқат дамуға байланысты өзгеріп, түрленіп, толықтырылып отыратын салыстырмалы категория екен. Салыстырмалы ақиқат шындыққа жақын және оған едәуір сәйкес келетін, бірақ толық емес ақиқат. Сондай-ақ жоғарыда айтылғандай салыстырмалы ақиқат абсолютті ақиқатты танудың құрамдас бөлшегі. Екеуі бүтін мен бөлшек. Бір сөзбен айтқанда абсолют ақиқат салыстырмалы ақиқаттың жиынтық көрінісі. Салыстырмалы ақиқаттың мағынасы шектеулі болғанмен оның даму мүмкіндігінде шек жоқ. Өйткені ол өзгермелі дүниенің егжей-тегжейін саралай, іріктей, өмірге бейімдей отырып, абсолют мәннің құрамдас бөліктерін жинақтайды. Ежелгі грек философиясында абсолютті ақиқат ұғымы белгілі бір болмыс туралы түсініктің бір қатып қалған, өзгермейтін табиғи және өздігінен қалыптасқан ұғым деп түсінілген. Ал діндарлардың пікІрі бойынша абсолютті ақиқат белгілі бір күшке, рухқа ие ұғым болған. Бұл екі ақиқаттың негізге бір арнаға түйісетін тұсы, екеуі де обьективті мазмұнды бейнелейді нақты дәлелді не гипотезалы білімді толықтырады. Абсолютті ақиқат – бұл обьект туралы нақты да толық жетілген шындық. Толық айтқанда абсолютті ақиқат- шынайылыққа сәйкес обьективті болмыс туралы бұлжымайтын білім. Ақиқат ұғымы туралы қазіргі философияда түрлі тұжырымдамалар бар, бірақ соның ішінде мына негізгі үш негізгі концепция қалыптасқан: когеренция концепциясы, прагматикалық концепция және конвенционализм концепциясы. - когеренция немесе сəйкестік концепциясының негізгі тұжырымдамасы - «Ақиқат - ол білімнің нақтылыққа сəйкестігі». Когеренция концепциясы [лат. cohaerentia – байланыс, жалғасу] деген ұғымды білдіреді. Яғни обьективті болмыс шындық деп танылуы үшін ол нақтылыққа сәйкес болуы шарт. - прагматикалық концепцияның негізгі тұжырымдамасы: «Ақиқат - ол тəжірибемен дəлелденген». Прагматикалық концепция [грек pragma – іс-әрекет, тәжірибе] деген ұғымнан шыққан. «Білімнің қайнар көзі және негізгі құралы – тәжірибе, логикалық пікір және ғылыми бедел. Бірақ осы аталғандардың ішіндегі адамдарды ақиқатқа жеткізетін ғылыми құралдардың ең бастысы – тәжірибе. Себебі тәжірибе – тәжірибе болғандықтан құндылыққа ие. Ал қалғандары осы тәжірибе арқылы дәлелденуі керек» [2,46]. - конвенционализм тұжырымдамасы бойынша: «Ақиқат - ол білімнің өз-өзімен сəйкес келісімі» дейді. Конвенцианизм ұғымы [лат. conventio – келісім, шарт, жағдай] дегенді білдіреді. Бұл тұжырымдаманы қолдаушы А. Пуанкаре пен Р. Карнап ақиқаттың мазмұны шарттық-келісімдік қасиетке ие екенін айтады. Негізінен ғылыми таным - ұйымдастырудың қатал формасын өзара құрап, оның қарсы келмеуі, дəлдігі, жүйелігімен көрінеді. Ғылыми танымның спецификалық бағытталуы ақиқатқа жету болып табылады [3. 170]. Қорыта келгенде, ақиқат ол тұрып қалған жүйе емес, ол үнемі ескірмейтін мәңгілік тақырып. Ақиқат ұғымымының мәні заман дамыған сайын танылу, даму, ашылу үдерісінде болатын процесс. Меніңше, ақиқатты тану мәселесі адамның рухани жағынан үнемі өз-өзін дамытуына, саналы түрде өсуіне, мына өмірдегі тылсым құпияларды тануына жол ашатын өмірлік концепция болуы тиіс. Сол себепті кез-келген адам өзінің дүниедегі орнын айқындау үшін ақиқатты тану үшін ізденгені, білімін толықтырғаны дұрыс. Бұл ойымды әйгілі философ әл-Фараби сөзі айғақтайды. Бір сөзбен айтқанда, Фараби «адамдардың өз көздеген мақсатына жетуі оның өзіне ғана байланысты екенін айтады. Адам рухани жағынан үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс, адам тек ақиқатты, айналадағы дүниені танып білу арқылы жетіледі», - деп түйін жасайды. 103. К. Ясперстің «Белдеулік уақыт» (Осевое время) ұғымы. "ОСЬТІК УАҚЫТ" -Ясперс тарих бірлігін түсіну құралы ретінде енгізген және қазіргі тарихи Ойдағы тірек санаттардың бірі болып табылатын философиялық-тарихи категория. Ясперстің тарих туралы ойлары оның экзистенциалды философиясының жалпы контекстінде органикалық түрде тоқылған және "біздің қазіргі заман туралы санамызды тереңдетуге"ықпал етуге арналған. Адам-тарихи болмыс, ал оқиғаның өзі адамның іс-әрекетінің мағынасын қамтамасыз ететін уақытты қамтитын мағынаны білдіреді. Алайда, әлемнің түбегейлі құдайшылдығымен сипатталатын қазіргі заман тарихта қандай да бір жоғары мағынаның болуына күмән келтіреді. Сонымен қатар, жергілікті маңызы бар бұрынғы ғибадатханалар бүкіл адамзаттың рухани бірлігін қамтамасыз ете алмайтындықтан, қоғамдық өмірдің жаһандануы жағдайында шұғыл қажет. Бүкіл тарихтың семантикалық бірлігі туралы мәселе, онсыз ол оқиғалардың біртұтас жиынтығына бөлінеді, Ясперс, ең алдымен, қазіргі әлемдегі адамның мағыналы іс-әрекетінің мүмкіндігі туралы сұрақ ретінде қойылады. Алайда, адамзатты біртұтас тұтастыққа біріктіретін оқиғаның шығу тегі мен мақсаты сенімді түрде белгісіз және тікелей "көп мағыналы белгілердің жыпылықтауында"байқалады. Адамзат тарихының бірлігі Ясперсте діни конфессиялық бейтараптықтан және ұтымды негіздеменің болуымен ерекшеленетін "философиялық сенім" тақырыбы ретінде әрекет етеді. Бүкіл адамзаттың тарихы өрбіген идеалды осьтің эмпирикалық бақыланатын көрінісі ретінде Ясперс" О. в. " - біздің дәуірімізге дейінгі 800-ден 200-ге дейінгі кезең. Осы уақыт аралығында Қытайда, ең алдымен Конфуций мен Лао-цзы, Үндістанда - Унанишад пен Будда ойшылдары, Иранда - Заратустра, Палестинада - пайғамбарлар, Грецияда - философтар мен трагедиялармен байланысты күшті рухани қозғалыстар әр түрлі аймақтарда қатар жүреді. Бұл процестердің жергілікті ерекшелігіне қарамастан, Я. - ның пікірінше, бұл бүкіл адамзат үшін маңызы бар және қазіргі кездегі адам түрін қалыптастырған біртұтас рухани қозғалыс болды. "О. в. "Ясперс мифологиялық дүниетанымның серпілісі -" оське дейінгі " мәдениеттердің негізі деп санайды. Мифологиялық дәуір өзінің тыныш тұрақтылығымен және өзін-өзі түсінуімен аяқталады. Өмірдің берік бастапқы негіздері өзгере бастайды " адам өзінің болмысының нәзіктігін біледі; трансцендентті бір Құдай идеясымен байланысты құтқару діндері пайда болады. Мифке қарсы күрес ұтымды нақтыланған тәжірибе тарапынан да жүргізілуде: бұрын бейсаналық түрде қабылданған көзқарастар сыни назардың тақырыбына айналады, рухани күрес басталады, оның барысында әркім өз идеяларын негіздей отырып, екіншісін сендіруге тырысады. "О. в." - адамның әлемге және өзіне деген тікелей қатынасының соңы. Адам енді өзін-өзі ұстамайды, сондықтан жаңа шексіз мүмкіндіктерге ашық. Ол өлім-жітім, қайғылы кінә туралы сұрақтар қояды, олар бір жалпы сұраққа айналады-адам өмірінің мәні, ол өзін-өзі анықтауды тоқтатады. Жалпы алғанда, адам болмысындағы барлық өзгерістерді руханият деп атауға болады. Осы кезеңнен бастап, Ясперстің пікірінше, адамзаттың жалпы тарихы пайда болды. Бастапқыда о. в. географиялық жағынан шектеулі, бірақ біртіндеп жан-жақты болады. Содан кейін не болды, адамзат бүгінгі күнге дейін өмір сүруде-оның әрбір жаңа өрлеуі "осьтік дәуір"тәжірибесін жаңартумен қатар жүреді. 104. Историософия. О. Шпенглер мен А. Тойнби. Шпенглер: тарих-белгісіз жанның бейнесі, бір реттік нақты тәжірибенің нәтижесі. Онда заңдар жоқ, бірақ құбылыстарда символдық түрде ашылатын идеялар бар. Әлемдік тарихқа тағы бір көзқарас ұсынады - тірі организмдер сияқты өмір сүретін бірқатар тәуелсіз мәдениеттер сияқты, туылу, қалыптасу және өлу кезеңдері. Барлық мәдениеттер өз дамуында бірдей түйіндік нүктелерден өтеді: туылу, Жастық шақ, Гүлдену, Кәрілік, өлім. Өлген кезде мәдениет керісінше - өркениетке айналады. Жоғары, яғни толық дамуға қол жеткізген Мәдениеттер, Шпенглер бойынша сегіз: Үнді, Қытай, Вавилон, Египет, антикалық, араб, орыс және Батыс Еуропа. Мәдениеттер өздерінің тарихи маңыздылығымен бірдей және кез-келген бағалау санаттарынан тыс салыстырылуы керек. Мәдениеттерді салыстырмалы талдау, Шпенглер олардың тағдырының бірлігін анықтайды деп санайды: әр мәдениет даму кезеңдерінің бірдей тізбегінен өтеді және әр фазаның негізгі белгілері барлық мәдениеттерде бірдей; барлық мәдениеттер өмір сүру ұзақтығы (шамамен 1000 жыл) және олардың даму қарқыны бойынша ұқсас; бір мәдениетке қатысты тарихи оқиғалар сәйкес келеді (гомология) барлық басқаларында. Әрбір мәдениет өзінің ішкі шығармашылық мүмкіндіктерін сарқып, өліп, өркениет кезеңіне өтеді. Тойнби тарихшы үшін талдаудың қарапайым бірлігі жалпылықтың жоғары тәртібі болуы керек деп есептеді, оған ел де, оның айналасындағы елдер де тұтастықтың құрылымдық бірлігі ретінде қосылуы мүмкін. Тойнби мұндай нысанды "өркениет"деп анықтайды. Тойнби өзінің бүкіл өмірінде болған өркениеттер саны онша көп емес деген қорытындыға келеді. Олардың саны отызға жуық. Оның пікірінше, 20 ғасырдың 50-ші жылдарына қарай. белгілі бір дәрежеде бірнеше өркениеттер сақталған: Батыс христиан, орыс тармағы бар православие христиан, ислам, индус, Қиыр Шығыс және "жойылып кеткен өркениеттердің Тасқа айналған қалдықтары"екі жүйесі. Тойинбидің айтуынша, тарихта құдай заңы мен табиғат заңы бар. Біріншісі адамдардың ақыл - ойы мен еркімен жүзеге асырылатын бір мақсатты анықтайды, екіншісі - өз осінде айналатын доңғалақ тәрізді өзгерістердің жүйелілігі мен қайталануы. Өркениеттер әлеуметтік-мәдени тұрғыдан біртұтас және кеңістік пен уақыт шектеулі адамзат қоғамдары ретінде өмір сүреді. Олар бір-бірімен өте күрделі қарым-қатынаста. Тойнби бойынша өркениеттер генезисінің үш негізгі құрамдас бөлігі-әмбебап мемлекет, әмбебап шіркеу және тайпалар қозғалысы. Бұл компоненттердің болуы өркениеттің бар екендігі туралы айтуға мүмкіндік береді. Алайда өркениеттер өздігінен пайда болмайды; оның дамуы үшін ерекше тарихи жағдай қажет. Тойнби ұқсас жағдайды "шақыру және жауап беру" жағдайы ретінде көрсетеді. Егер өркениеттер генезисінің барлық үш негізгі компоненті болса да, бірақ қиындық болмаса, онда жауап болмайды - яғни өркениеттің дамуы. Қиындық-бұл қоғамның өміріне қандай да бір қауіп төнетін жағдай. 105. Формация және өркениет. Шығыс-Батыс. Философиялық формация-бұл білім беру жағдайларының ортақтығымен байланысты философиялық қозғалыстардың табиғи-тарихи жиынтығы. Философиялық формация философиялық қозғалыстардың тұрақты үйлесімімен, проблематиканың типологиялық ортақтығымен және дәлелдеу әдістерімен сипатталады. Әрбір формация белгілі бір жағдайда пайда болатындықтан, формациялық талдау философиялық даму кезеңдерін бөліп көрсету үшін қолданылады. Бастапқы философиялық формация-ежелгі даналықтың қалыптасуы, соңғысы деп аталады. классикалық емес философия. Әрбір философиялық формация жаңа проблемалар мен тәсілдерді алға тартатын формациялық ауысу нәтижесінде пайда болады. Алдыңғы формацияның мұрасы кейінгі философиялық процестің ішкі негізі ретінде де, бәсекелес философиялық қозғалыстарға сыртқы балама ретінде де өз мағынасын сақтайды. Сондықтан философияда өткен философтардың еңбектеріне жүгіну әрдайым өзекті және жемісті болып табылады, сонымен қатар ұзақ уақыт бойы еңсерілген философиялық бағыттарды жалғастыруға болады. Формациялық сдысу фазаларында белгілі бір бағыттарға іргелес болудың мағынасы жоқ, өйткені олар нәтиже береді және күтпеген өзіндік ерекшелігі бағаланады. Өзіндік ерекшелік философиялық дискурсты өткен формацияда ойланбаған мәселелерге ауыстыратын осындай идеялар мен тұжырымдамаларды тұжырымдауда көрсетілуі керек. Бұл проблемалар билік пен философтардың өзара әрекеттесуі жағдайында пайда болады, онда билік үстемдіктің жаңа құралдарына жүгінеді және философия оларды дұрыс қолдануға көмектеседі. Еркіндік дәрежесін кеңейте отырып, бұл процесс бақылау локусын және онымен бірге философиялық процесті ауыстырады. Қазіргі уақытта мұндай бақылау локусы интернет желісі болып табылады, бірақ бұл локус басымдыққа ие емес және оған балама және шын мәнінде орталыққа айналады.билік-бұл басқаруды әлі үйренбеген және оларға мән бермейтін психополиялық құрылымдар. Бұл жағдайда философиялық қызметтің ең қызықты бағыты-адамның дербестігі мен тәуелсіздігін сырттан бақыланбайтын әсерлерден қамтамасыз ету. Философиялық өрісте бұл өздігінен пайда болатын, бірақ перспективалы байланыстардың тақырыптық мәселелерінде көрінуі мүмкін. «Өркениет» ұғымы. Өркениет дегенде, алдымен «мәдениет» ұғымы ойға оралады. Бұлардың мағыналық жағынан бірінің екіншісіне өте жақын болуынан көпшілік жағдайда ғалымдар оларды синоним сөздер ретінде қолданып та келді. Жалпылама мағынада алғанда, мәдениет— айналадағы нағыздықты жаңартуға, адамның мүмкіндігі мен қабілетін айқындауға шыңдауға бағытталған адамзаттың шығармашылық қызметі болып табылады. Өркениетті дүниежүзілік тарихи үрдіске талдау жасай отырып, мәдениеттен бөле қарастыру жаңа дәуір зерттеушілерінен басталды. Қазіргі замандык әлеуметтанушылар, тарихшылар мен философтар қоғамның өркениеттілігін оның үш айқындаушы өлшемі — техниканың жетістігі, қоғамның әлеуметтік түзілімі және қоғамның ішкі ұйымдасуы мен негізделуі тұрғысынан бағалайды. Осы тұрғыдан алып топшылағанда, өркениет (лат. civilis — азаматтық, мемлекеттік) деп белгілі бір елдер мен халықтардыц тарихи дамудың белгілі бір кезеңіндегі материалдық, рухани және әлеуметтік өмірінің өзіне тән сапалық ерекшеліктерін айтамыз. Шығыс өркениеті. Өркениеттер арасынан тарихшылар әлемнің әр өңірінде, дамудың түрлі кезеңдерінде өмір сүрген елдерді немесе елдер топтарын бөліп алып қарастырады. Олардың ішінде айрықша маңызы бар өркениеттер тобы ежелгі Үндістанды, Қытайды, Вавилонды (Бабыл), Египетті және Шығыстағы мұсылман мемлекеттерін құрайтын топтар жатады. Мәдени қызмет саласында Шығыс өркениеті бір кезде іргесі қаланған мәдени үлгілердің, ғұрыптардың, әрекет тәсілдерінің, еңбек машықтарының алдын ала қалыптасқан сүрлеуімен жүрді, шығармашылықтың жеке сипатына жол берілмеді. Адамдарға жеке еркіндік жағдайы жасалмады, оларды сословиелік немесе касталық бекітуге тартатын тұрақты еңбек бөлінісіне қатыстылық орын алды. Дүние жүзіндегі алғашқы университет Шығыста ашылды. Жаңа тарихқа дейінгі кезеңдегі ғылым мен өндіріс технологиясының теңдесі жоқ жаңалықтарының басым көпшілігі Шығыста пайда болды. Индустриалдық өркениеттің суырылып алға шығуына, кейіннен ғылым мен техниканың қарыштап дамуына кең жол аршып берген төрт ұлы жаңалық — қағаз, компас, оқ-дәрі, әлемнің гелиоцентрлік жүйесі — алдымен Шығыста пайда болды. Батыс өркениеті. Біздің заманымызға дейінгі VIII— VI ғасырлардағы Грекияда өзгеше ақша айналысы жүйесі, нарық және саяси ұйымдасудың негізгі формасы — полис қалыптасты. Халықтардың егемендігі мен бостандығы, демократиялық формалары туралы идеялар көтерілді. Ежелгі Рим өркениеті Батыс өркениетінің ішінде ерекше орын алады. Римде қазіргі заманғы құқықтың негізі қаланды және ол бірнеше ғасырға созылған уақыт ішінде орнықты. Римдегі құқық жүйесі мүліктік және шаруашылық қатынастарды реттейтін, меншікпен байланысты құқыктық нормалар жүйесінің шартты міндеткерлік пен жауапкершілікті қамтамасыз ету ережесін, мүлікті мирасқа қалдырудың жетілген нормаларын қамтыды. Римдік заңгерлер құқықты жеке адамдардың пайдасын көздейтін жеке құқық және Рим мемлекетінің жағдаятына қатысты жамиғаттық құқық деп екіге бөлді. Римде императорлардың заң шығарушы қызметі үлкен маңызға ие болды. «Конституция» деген жалпы атпен эдикттер, декреттер жарияланды, рескрипттер, мандаттар таратылды. Жердегі адамзат қоғамының прогресі үшін теңдесі жоқ ұлы күш пен жаңа серпін бергендері — еркіндік пен теңдік идеяларының көтерілуі болды. Бұл идеялар туралы түсініктер өзін-өзі басқару — коммуна үшін ғасырларға созылған күрес үрдісінде қалыптасты. Парламенттік басқарудың қайнар көзі де осы идеялардан басталды. Көшпенділер өркениеті. Қазіргі қазақтардың жөне Орталық Азия мен Еуропаның шығысын мекен еткен өзге түркі тілді халықтардың бірқатарының ата-бабалары — қыпшақтардың көшпелі мал шаруашылығымен айналысқаны белгілі. Бұл көсіпті қыпшақтар өздерінен бұрын өмір сүрген сақ, ғүн тайпаларынан, кейін түрлі аттармен түрлі тармақтарға ыдырап, жеке ұлттардың негізін құраған түркі тайпаларынан мұра ретінде қабылдаған. Көшпенділер өркениетін қоғамда орын алған рухани құндылықтар мен идеялар жүйесі тұрғысынан бағалау нағыз адами қасиеттер молшылығына бастады. Көшпенді халықтардың, соның ішінде қазақтардың өмірлік қызметі, әлеуметтік қатынастары, рухани өмірі ізгілікке, мейірімділікке, парасаттылыққа және басқа адамгершілік нышандарға толы. Оларды көшпенділердің әрбір әрекетінен де, сөзінен де көруге болады. Көшпенділерде қылмыстың аз болуынан (жесір дауы, жер дауы немесе мүліктік қақтығыстар, барымта, төбелес сияқтылардан басқа, құқықтық жаза қолданылатын қылмыстардың болмауынан) мемлекеттік жазалаушы органдардың жұмысы жетілмеді. Бұқара тұрмысының қанағаттанарлық деңгейден төмен түспеуінен жергілікті билік иелеріне қарсы наразылык актілері — көтерілістер, толқулар, революциялар болмады. Көшпенділерде қатыгездіктен гөрі мейірімділік, әділетсіздіктен бәрі әділеттілік, ездіктен бәрі ерлік, қайыршылықтан бәрі мырзалық, жұпынылықтан бәрі сәндік, мұңнан бәрі жайдарылық басым болды. Өмір сән-салтанатқа, толып жатқан мерейлі мерекелерге толы болды. Көшпенділер аштық, көтеріліс, сот, абақты, қайыршылық дегенді білген жоқ. 106. Дін анықтамасы. Дін және философия. Дін және өнер. Діннің анықтамасы: қасиеттілік, құдайылық - абсолютті бастаудың, Құдайдың бар екендігінен туындайтын және соған сәйкес мінез-құлық, өмір сүру тәртібін, өмір салтын қалыптастыратын көзқарас, дүниетаным; адамға күш беретін, тірек болатын, өзіне табындыратын тылсым күшпен байланыстылық және оған тәуелділік сезімі. Діннің дефинициясы жоғарғы күшке сенімі ретінде нақты емес. Діннің құдайға немесе құдайларға сенімі ретіндегі анықтамасы да тар болып табылады. Құдайдың барына сену, бірақ өміріңді онымен байланыстырмау. Мәселен, Эпикур құдайлардың барына күмәнданбаған, оларды мойындаған, сонымен бірге құдайлар адамдардың істеріне араласпаған және көп адамдар мен құдайлардың арасында байланыс болмаған деп түсіндіреді. Сонымен қоса болмыстың толықтығына сену (эмпирикалық Мен ішіндегі абсолютті Мен, әлеуметтік София, Құдай) діннің эгоцентрлік, социоцентрлік немесе космоцентрлік түсіндірудегі ортақ ядросы болып табылады. 2 Дін және философиялық білім. Дін және өнер, арақатынасы. Дінді философиялық зерттеудің ерекшеліктері: 1) философия діннің адам мен қоғамның рухани өміріндегі құбылыс, қоғамдық сананың формасы ретіндегі мәнін анықтайды; 2) көзқарастың түрі ретінде зерттейді; 3) діннің пайда болуының әлеуметтік және гносеологиялық себептерін талдайды; 4) діннің қоғамда атқаратын функцияларын жіктейді; 5) сенім мен ақылдың арақатынасы мәселесін қарастырады; 6) діннің адам бойында адамгершіліктікті қалыптастырудағы рөлін көрсетеді; 7) діни сенім бостандығы мәселесін зерттейді. Ақыл мен сенімнің арақатынасы мәселесіне философия тарихында үш көзқарас бар: 1 сенімді, діни сенімді ақыл-ойдан жоғары қою оны «Құдайдың жаратылыстан жоғары сәулесі, нағыз ақиқат» деп түсіну; 2 сциентистік көзқарас сенімге негізделген дінді ақылға негізделген ғылымнан төмен қояды және діни сенім түбінде жоғалады деп есептейді; 3 «екі ақиқат» - сенім мен ақыл-ой қатар өмір сүре алады деп мойындау Бірінші көзқарас ортағасырлық христиандық және мұсылман философиясында басым болды. Августин, Тертуллиан, Аквинат адамды ақыл адастырады, сондықтан құдайды және ол жаратқан дүниені танып-білу үшін сенім жеткілікті деп есептеді. Тертуллиан: «Сенемін, себебі абсурдты» деген. Сенім мен ақылдың арақатынасын түсіндіруде Аквинаттың рөлі ерекше. Ол сенімді жоғары қоя отырып, оны біржақты қолдамай, ақыл мен сенімнің арасындағы ортақ жақтарын да талдауға, олардың таны объектісіннің бір екендігіне және таным тәсілдер бірін-бірі толықтыра алатынына назар аударуға ұмтылды. Кейінірек оның ілімін жалғастырушылар неотомизм бағытын қалыптастырды. Бірақ қазіргі заманғы томизм антропологиялық сипатта, құдайды ғана емес, адамды да құндылық деп таниды, «адамның өмір сүруі», «экзистенция» ұғымдарын енгізді. Екінші көзқарас Қайта Өркендеу, Жаңа Дәуір кезендеріндегі ғылыми-техникалық революциядан бастау алып, ХХ-ғасырда, әсіресе кеңестік қоғамда ерекше дамыды. Бұл құбылыс діни сенімнің төмендетілуіне, дінге сенушілердің қудалануына әкелді. Үшінші көзқарас Жаңа Дәуір ғылымының өкілі Ф.Бэконның еңбектерінде кездеседі. Ақыл мен сенімнің, ғылым мен діннің гармониясынан, бір-біріне түсіністікпен қарауынан қоғам ұтпаса, ұтылмайды. Жеке адам деңгейінен қарастырсақ, құдайға соқыр сеніп, діни салт-дәстүрлерді орындап, сол арқылы өзін діндар адам ретінде көрсетіп, мақтану, ал күнделікті өмірде зұлымдық жасау, өзіңнен басқаны ойламау, яғни сенімді ақылмен үштастырмау мүлдем қате. Діннің қарсылық мәні. Осы әрбір дефинициялардың авторлары діни құбылыс саласына интуитивті жататын фактілерді жинақтаған. Олардың әрбірін қате деп есептейтін логикалық негіздемелер жоқ. Бірақ, діннің мәнінің шынайы қарсылықтары оның ешқайсысына келмейді. Мән ішкі мүмкіншіліктердің және қатынастардың жиынтығы ретінде үнемі қозғалыста; оның әрбір компоненттері өзінің сол және басқа кезеңінде шешуші болып табылуы мүмкін. Адамзаттың дамуының кейбір тарихи кезеңдерінде қоғамдық прогреске қарсы діннің сипаттары көрсетіледі, ол ғылыми атеизмді маңызын жоғарлатады және сипаттайды. Бірақ толғымен діннің мәні бұл сипаттарға сайып келмейді. Дін әлеуметтік жатсынуды міндеттеп асып өту, ол ондай жатсынудың өнімі емес. Әлемдік діни әдебиеттердің анализі діни руханилықтың құдіретті объектіге сенуіне байланысты сенушілерді бір біріне жақындастыруға бағытталған. Осы мағынасында ол жеке және ұйымдық махаббатқа, сүйіспеншілікке жақын. «Құдай ол махаббат, сүйіспеншілік», бұл пікір сенушілердің арасында көп тараған. Л. Фейербах махаббатта себепсіз жаратушы бастаманы қарастыруға тырысты: Сүйіспеншілік, Махаббат ол Құдай. Шынымен, сакральды объектіге діни махаббат, сүйіспеншілік жалғыз сенушілер арасында таралады (немесе мен ішіндегі абсолютке). Басқа сенімдегілермен күресте діни адамдар абсолютке және өздерінің шіркеулеріне деген махаббатты қолдауда көптеген күш жұмсайды. Махаббат амбивалентті және ол қарама қарсы сезімге де айналуы мүмкін. Махаббаттың, сенімнің, үміттің бір біріне өтуі діни жандылықтың және руханилықтың динамикасын сипаттайды. 107. Діннің ерте формалары және олардың ерекшеліктері. Діннің алғашқы формалары. Алғашқы діни формалардың мәселелері: эволюционизм (У. Тейлор), структурализм (Леви-Строс) Діннің қоғамдық-рухани көрінісінің әралуандылығына қараңыз: шексіздіктен адамдардың тәуелділік сезімі ретінде (Ф.Шлейермахер); табиғат туралы алғашқы мифтердің символикасы (М.Мюллер); көрінбейтін рухани мәндерге сенім (Э.Б.Тайлор); құдіреттік сенім (Дж. Хаксли); сенуші адамдардың мінез құлқын қайта жасауға мүмкіндігі бар ақиқаттар жүйесі (А.Н.Уайтхед); тағдырға сену (Д.Б.Пратт) және тағы басқа. Дін – күрделі жүйе, ол діни сананы, діни институттарды, діни қатынастарды және діни қызметті қамтиды. Дін құрылымына келсек, оған: 1) діни ілім; 2) діни сезімдер; 3) діни салттар; 4) діни ұйымдар мен секталар кіреді. Леви-Стросс дінді құрылымдық тұрғыдан түсінді. Діни феномендердің жүйелі динамикасының негізінде іргелі құрылымдар жатыр деп санады. Діни феномендер тұлғасыз құрылымның «функциясы» болып табылады. Осылайша, құрылым – мәнділік, ал дін – феномен ретінде бекітіледі. Леви-Стросс үшін дін, магия және ғылым, символдық жүйелерден құралатын бүтін мәдениет сияқты, бұл символдар бейсаналық құрылымдармен реттелген. Оның пікірінше, дін – табиғат заңдарын адамиландырудан, ал магия – адам іс-әрекеттерін табиғи қылудан тұрады. Леви-Стросс мифологияны тілмен салыстыра келе, тілдің қалыптасуы сияқты мифологияның қалыптасуы да түсініксіз екендігін көрсетеді. 108. Буддизм және оның негізгі бағыттары. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|