Қара өлең ұйқасы. Бұл бұрыннан келе жатқан ұйқастың бір түрі. Қазақ халқының фольклорындағы тақпақ, бір ауыз өлеңдерінің көбі осы ұйқаспен құрылған. Бұл ұйқасты күні бүгінге дейін көп жайылған ұйқас деп айтуға болады. Қара өлең ұйқасының өзінше ерекшелігі 1-2-4-жолдары ұйқасады да, 3-жолы ылғи ұйқассыз, бос қалып отырады (а,а,б,а). Абайдан келтірген үзінді осыған жатады. Бұлай ұйқасу жалғыз 11 буынды өлеңдерде ғана емес, 7, 8 буынды өлеңдерде де бола береді. Мысалы: Оқыған білер әр сөзді, Надандай болмас ақ көзді. Надан жөндіге жөн келмес, Білер қайдағы шәргезді.
Шұбыртпалы ұйқас Бұл ұйқас Абай, Махамбет және Жамбыл өлеңдерінде көп кездеседі. Шұбыртпалы ұйқаста өлеңнің барлық жолдары да ұйқас келеді. Арасында ұйқасқа сай келмейтін тармақтар да жүреді.
Мысалы, оны Махамбеттің келесі өлеңінен көруге болады:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай...
Ерікті ұйқас Кей өлеңдерде бірнеше ұйқас өзара аралас болып келеді. Ерікті ұйқас түрі көбінесе жырларда кездеседі.
Мысалы, “Қобыланды батыр” жырын алып қарайық:
Сіздер кейін тұрыңыз,
Құртқа баққан Тайбурыл
Қара жалды, қыл құйрық
Жылқыдан қалмас дегіздім.
Сенің анаң мен едім,
Менің балам сен едің.
Бір көрсетпей қараңды,
Ғайыптың құсы сен болып,
Қай тарапқа жөнедің?!
150. Ауыз әдебиетіндегі өлең ұйқастары: кезекті, шалыс, егіз, аралас ұйқас.
Ұйқас — өлең тармақтарындағы аяққы сөздердің дыбыстас естілуі, үндестігі. Жалпы ұйқас ырғақты күшейтеді, тармақ жіктерін ажыратады. Ұйқас өлең жолдарын бір-біріне келген дейді, өлеңнің шумақ, тирада сияқты бөліктерінің әрқайсысын бір бүтін етіп тұтастырады, соңдықтан әр шумақтың немесе әр тираданың ұйқасы, суреті өз алдына бөлек-бөлек болып келеді.
Кезекті ұйқас Шұмақтың бірінші жолы ұйқаспай, екінші жолы ұйқасса, мұны кезекті ұйқас дейміз.
Оған Абайдың мына өлеңі мысал бола алады:
Сәулең болса кеудеңде,
Танымассың, көрмессің,
Мына сөзге көңіл бөл!
Қаптаған соң көзді шел.
Егер сәулең болмаса,
Имамсыздық намазда,
Мейлің тіріл, мейлің өл!
Қызылбастың салған жол.
Кезекті ұйқас осы ретпен келеді. Егер өлеңнің бір шұмағы 4 жолдан тұрса, 1-3 жолдар бос қалып, 2-4 жолдар ұйқасады. Үнемі жұп жолдар ұйқасады.
