1. Фольклор жанрлары. Фольклор, оның ерекшеліктері мен жіктелуі

Шешендік сөздердің шығуы мен зерттелуі

жүктеу/скачать 0,72 Mb. бет 60/112 Дата 02.12.2023 өлшемі 0,72 Mb. #132087

Бұл бет үшін навигация:

• 82.Шешендік сөздер және ақындар айтысының сабақтастығы

81.Шешендік сөздердің шығуы мен зерттелуі.  Шешендік өнер елдің қоғамдық-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Екінші жағынан, халық шешендікті сөз өнерінің биік сатысы ретінде жоғары бағалаған. Бір кездері ел ішінде болатын сан түрлі талас-тартыстың бәрі де халықтың жол-жоралғысын алға тарта отырып айтқан шешен-билердің аталы сөздері, әділ биліктері арқылы шешіліп отырған. Сондықтан қара қылды қақ жаратын әділ шешен-билерді халық қадірлеп, сыйлаған. Олардың табан астында тауып айтатын үлгі сөздерін жадында сақтап, ауызша таратқан. Сөйтіп, бастапқы нұсқасы сан ұрпақтың елеп-екшеуінен өтіп бізге жеткен.Шешендік сөздерді алғаш зерттеушілердің бірі – М.Әуезов. "Қазақ әдебиеті тарихы" (1927 ж.) еңбегінде "Билер айтысы" деген арнаулы тақырыппен шешендік сөздердің кейбір түрлеріне мысалдар келтіреді. Ауыз әдебиетінде алатын орны мен халықтық сипатына дәлелді ғылыми тұжырымдама береді. Ауыз әдебиеті мұраларын зерттеп, жинап, ерекше еңбек сіңірген ғалым-лингвист А.Байтұрсынов шешендік өнерді жеке алып қарастырып, құнды пікірлер білдірді (1926 ж.). Шешен сөз, көсемсөз, дарынды сөз деп үш топқа бөліп, әрқайсысын қолданыс орнына қарай (саясатқа қатысты, сотта сөйлеу, қошемет сөздер, ғалымдардың ғылыми тақырыптағы сөзі, діни уағыз сөздер) іштей тағы беске бөліп, әрқайсысына қысқаша түсініктер, тың анықтамалар берген.Шешендік өнер ғылымының тарихына назар аударғанда алдымен шығыстың ұлы ғұламасы Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950) есімін айтқан орынды. Оның “Риторика” атты трактатында шешендік өнер хақында ғылыми-теориялық тұжырымдар айтылады. Шешен де шебер сөйлеудің қыр-сырын түсіндіреді. Пікірдің екі түрлі әдіспен қорытылатынын: не анық дәлелдеме арқылы, не иландыру арқылы болатынын айқындайды. 82.Шешендік сөздер және ақындар айтысының сабақтастығы Шешендік сөз өнері көрнісі айтыс жырларына да тән қасиет. Алдымен ауыз әдебиет тарихынан белгілі би-шешендердің тұлғалық болмысына тоқталсақ. «Негізінде шешен-билер мемлекет тағдырын шешетін шынайы тұлғалар. Мемлекеттің көсегесінің көгеруі, дамуы, нығаюы, нағыз шешен-билердің тегеурінді өнерімен, өнегесімен, қызметімен тамырлас» [4-465].Би-шешенді осылай деп танитын болсақ, олардың сөйлеген сөзі, іс-әрекеті халықтық мақсат-мүдде тұрғысында өрбитіні белгілі. Жыраулар мен ақындар мұрасына тән әлеуметтік, бұқаралық сипат би-шешен туындыларына да ортақ Мәселен, Қаз дауысты Қазыбек бидің жырмен өрілген мына бір аманат іспеттес сөзі өзінің тағылымдық мәнімен қоса философиялық танымдылықты, әрі патриотизмдікті сипаттайды: «Алтын ұяң – Отан қымбат, Құт берекең – атаң қымбат, Аймалайтын анаң қымбат, Мейірімді апаң қымбат, Туып өскен елің қымбат, Ұят пенен ар қымбат, Өзің сүйген жар қымбат» Би-шешендердің аузынан шыққан дуалы сөз, кесімді пікірлері халықты әділдікке, ынтымақ-бірлікке, отанды-елді сүюге насихаттауымен құнды. Сонымен қатар, жыраулар мен ақындар, би-шешендер далалық мәдениеттің көкжиегін кеңейте отырып, көшпелі елдің көкірегіне сәуле құйған ағартушы-ұстаздар болды. Халықтың діни наным-сенімі, салт-дәстүрді ұстанудағы таным-түйсіктері, өмірге, тіршілікке деген философиялық көзқарастарының қалыптасуына ақын-жырау, би-шешендер өлшеусіз үлес қосты. Сөз өнерінің майталмандары болған дала ділмарлары қазақи ұғымға тән қарапайым тіршілік қағидаларының өзін тағылымдық сипатта насихаттап отырды. ХҮІ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген Құрмысы бидің шешендік сөздері үнемі мақал-мәтел, нақыл сөз сипатында айтылуымен ерекшеленеді жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу: