1. Мәдениет туралы антропологиялық түснік. Теориялардың мысалдары
Көшпелілерге өзгеше менталдық (ой-көңіл) тән
жүктеу/скачать 57,77 Kb.
|
| Көшпелілерге өзгеше менталдық (ой-көңіл) тән:
- кеңістік пен уақытты ерекше қабылдауы: олардың қасиеттілігін сезуі; - қонақжайлылығы; - төзімділігі және шыдамдылығы; ежелгі және орта ғасырлық көшпелілердің соғысқа, атты жауынгерге табынушылығы; ата-бабалардың қаhармандық іс-әрекеттерін жырлайтын батырлық эпос («Шу-батыр» дастаны); бейнелеу өнердегі «аң стилі»; - көшпелілер тіршілігінің басты көзі - малға табынушылық. Мәдениеттану-7 сұрақ Қазақстандағы Ұлы Жібек Жолы Қазақстандағы ұлы жібек жолы байланыстары сонау ерте ғасырдан бастау алып келе жатыр.Б.з.б 3-2 мыңжылдықта басталған..Ол бұрындары Сырдария өзінің бойымен Яксарт жерінен Арал теңізі жағалауында,Талас,Шу және Іле аңғарларын кесіп өткен. Қытайдың Ши-ан деген жерінен бастау алып,Шыңжаң Орталық Азия жерімеен сонау жатқан Таяу Шығысқа дейін аралықты алған үлкен сауда-керуенінің бағыты болды. Ұлы Жібек жолының пайда болу тарихы осынау тарихи жолдың жібек саудасына байланысты «Жібек жолы» атанғаны түсінікті. Ал «Ұлы» сөзінің оған қосылуы жолдың кең байтақ Шығыс өлкелері мен Батыс өлкелерін байланыстыруы. Сондықтан бұл жол «Ұлы Жібек жолы» деп аталды. Жібек жолымен діни идеялар да кеңінен таралып отырылған, ал миссионерлер өз дінін тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан. Үндістаннан Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Қытайға буддизм келген, Сирия мен Ираннан, Арабиядан – христиан діні, сосын барып ислам жеткен Ол сонымен қатар осы елдерден керуендер жеткізген басқа заттарды тапты. Ұлы Жібек жолын зерттеудегі маңызды және сирек кездесетін нәрсе - Отырардан табылған күміс монета мен артефакт. Қабірдегі монеталардың коллекциясы керемет. Бұл Шығыс Түркістан қалалары - Алмалық, Пулад, Эмиль (Эмиль), Орда әл-Азам; Еуропалық Қырым; Малайзиялық Шива, Кони, Табриз; Қазақстанның Гент қаласының ақшасы жинақталды. Жалбыз 13 ғасырдың 40-60 жылдарына жатады. Заттардың ішінде, атап айтқанда, ұйғыр жазулары бар күміс белдеуі, Орта Азия бұралған білезіктері, өрілген Волга білезіктері, Кіші Азия қалаларының шеберханаларының бірінде жасалған белдіктер ерекше шедевр болып табылады. Жібек жолы Қазақстан мен Орталық Азияның мәдени-экономикалық жағдайының дамуына ықпал етті. Жалпы, сауда керуендері Ұлы Жібек жолымен 2000 жылдан астам уақыт бойы жүріп келеді. Ұлы Жібек жолы бойымен шығыстан буддизм, ал батыстан христиан діні тарады. Жібек жолы - бұл тек сауда жолы ғана емес, сонымен қатар көшпенділер мәдениетінің дамуы мен таралуының жолы. Жібек жолы (Ұлы Жібек жолы) - Қытайдағы Сианьнан Шыңжаңға және Орта Азиядан Таяу Шығысқа дейінгі керуен жолы. Бұл атауды неміс ғалымдары Ф. фон Рихтофен бен А. ойлап тапқан. 19 ғасырда Герман ұсынған. Ғасырлар бойы Ұлы Дала Ұлы Жібек жолының керуендерін өздерінің қалалары мен елді мекендерінің оазистерінде қабылдады. Қазақстан аумағында Жібек жолы Қытаймен шекарадан басталды. Жібек, қару-жарақ, дәрі-дәрмектер, күріш, экзотикалық тауарлар Батыс пен Еуропаға қазақ даласы арқылы жеткізілді. Дала билеушілері керуендердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін өз қызметтерін ұсынып, оның орнына тауарлар мен ақшалардың бір бөлігін талап етті. Осылайша салықтар мен кедендік баждар пайда болды. Ұлы Жібек жолының магистралі Қазақстан аумағы арқылы елдің оңтүстігі арқылы өтті. Сауда керуендері Қытаймен шекарадан Сайрам, Яссы, Отырар, Тараз қалалары арқылы өтіп, одан әрі Орта Азия, Парсы, Кавказ және Еуропаға өтті. «Ұлы Жібек жолы» бойында сол заманда еліміз аумағында мекендеген түркілер мемлекеттерінің осы жол арқылы Шығыс пен Батысты жақындастыруда саяси дипломатиялық маңызды рөл атқарғандығын көреміз Жібек жолындағы сауда тауарлары Жібек жолы әуелгі кезде қытай жібегін шетелдерге шығаруға қызмет еткен. Сосын реті келген кезде Рим мен Византиядан, Үндістан мен Ираннан, Араб халифатынан, кейінірек Еуропа мен Русьтен осынау күре жолмен мирри мен ладан, жасмин суы мен амбра, кардамон мен мұсқат жаңғағы, женьшень мен питонның өті, кілемдер мен маталар, бояулар мен минералдық шикізат, гаухар мен яшма, янтар мен кораллдар, піл сүйегі мен «балық сояулары», құйма мен алтын, ұлпандар мен теңгелер, садақ пен жебелер, семсер мен сүңгілер т.б. көптеген заттар әрлі-берлі тасылып жатқан. Жібек жолымен сауда салу үшін Ферғананың атақты «тері қан болып шығатын» сәйгіліктері мен араб арғымақтарын, түйелері мен пілдерін, мүйізтұмсықтар мен арыстандарды, ілбіс пен жайранды, қаршығалар мен тауықты, тоты құстар мен түйеқұстарды алып жүрген. Жібек жолы арқылы жүзім, шабдалы мен қауындар, бұрыш, қалампырлар, қант, көкіністер мен жемістер, түрлі көктер әлемгі таратылған. Дегенмен сауданың басты жиһазы жібек екен. Алтынмен бірге ол халықаралық волюта болған, оны хандар мен елшілерге тарту еткен, жалдамалы әскерге жалақы етіп берген, мемлекеттік қарызды сонымен төлеген. Византия, Соғды, Қытайдың әшекей бұйымдары мен қымбат заттарын түркі қағаны және баска бай ақсүйектер сатып алатын еді. Оған мысал ретінде осы жерлерде археологиялық қазба жұмыстары арқылы табылған византиялық белгісі бар кұміс құмыралар мен олардың алтын теңгелері және қытай айналарын айтуға болады. Мәдениеттану 8-сұрақ Қазақтардың өмір циклінің негізгі ережелері Негізі қазақтарда негізгі рәсімнің 3 кезеңі бар оларды атап өтсек:Туу,жетілу және өлім. Нәресте кездегі орындалатын салт дәстүрлердің негізі ол баланың жынысына қарамай орындалуы жәнеде өзіне сай жаста орындалуы. 1)Шілдехана-баланың туылуын тойлау 2)Бесікке салу-сәбидің бесікке салынуы 3)Қырқынан шығару-қырық күн өткеннен кейін орындалатын рәсім 4)Тұсау кесу-Баланың аяғындағы ала жіпті кесу деген сияқты Салт дәстүрлер қазақ халқы үшін мағынасы жағынан да іс-әрекет жағынан да терең маңызды рөл атқаратыны белгілі.Барлық қатынастарды жас өкілдер арасындағы минез-құлықтарды бекітіп отырады.Н.Ә.Назарбаевтің өзі айтқандай “Біздің арамыздағы қарым қатынас түрлері,үндесу,қонақтарға қызмет жасау,сый құрмет көрсету және дк т.б салт-дәстүрге байланысты бірнеше түрлері анықталады.Бізде тамақ беру әдісінің де өзіндік ерекшеліктері бар.Қонақтың сыйлығына дәрежесіне,байланысты жамбас,одан әрі қарай жауырын,асықты жілік,мойын бөлігі сонымен қатар Қазақ халқында күйеу балаға төсті беру деген сияқты ырым мәртебе көрсетеді Жетілген кезде өзіндік жоралғыларды да жасайды 1)Атқа міну-бала біріншу рет атқа мунгенде берілетін ас 2)Сүндет той рәсімі-мұсылман болуына байланцсты 3)Құрдастарына жасап беретін жора баса қыз балаларга 4)Кимешек-тұрмысқа шығар алдын қыз балаға жасалатын рәсім 5)Құрсақ той-алғаш жүкті болған кезде берілетін шәй Ал қайтыс болу кезінде көптеген іс шаралар қалыптастырылады. Қайтыс болғанын естірту,қайтыс болған адамды жерлеу рәсімі,Бір апта өткеннен кейін жетісі,40 күн өткеннен кейін”қырқы”,1 жыл бооғанына байланысты “Жылдығы” Қарап отырсақ қащақтарды әр жас өзіндік ерекше мәнге ие,бұл салт дәстүрлеруміздің ұрпақтан-ұрпаққа берулуп отыруы қазақ мәдениетінің сақталып жаңғыруына үлкен септігін тигізеді 9) Кеңестік Қазақстан мәдениеті Қазақстанның көркем мәдениеті Кеңес өкіметі жылдарында әлденеше рет өрлеу мен құлдырау кезеңін басынан өткізді. Егер Қазан төңкерісінің жеңісі тұсында қазақ халықының әдебиеті мен сазгерлік мәдениетінің жеткілікті бай даму тарихы болса,бейнелеу,театр және кино өнері жаңа пайда болу шағында немесе мүлде жоқ еді. Көркем интеллегенцияның шығармашылық туындылары қазақ қоғамының таптық және идеялық-саяси жіктелуін айқын бейнелейді,таптық принциптерді жалпы адамзаттық қазыналардан бағалы санады. Қазақстанның Орталық Азия аймағы елдерімен,Қытаймен байланысы ұзақ уақытқа тыйылды. 20ж екінші жартысында профиссионалды театр өнері және қазақтың ұлттық бейнелеу өнері пайда болды. Әнші Ә.Қашаубаев Парижбен Майндегі Франкфурттың концерт залдарында табыспен ән шығарды. Ұлы Отан соғысынң қарсаңында Қазақстанда қазақтың мемелекеттік акдемиялық драма театры,Республикалық орыс драма театры,Қазақтың мемлеткеттік опера және балет театры,ұлт аспаптар оркестрі,симфониялық оркестр,Республикалық қуыршақ театры,Қазақстан суретшілері және жазушылар одағы жұмыс істеді. Өнер саласындағы алты оқу орнында 600-ден астам адам оқыды. Қазақ кеңестік өнерінің қалыптасуы Кеңес өкіметінің орнауы коммунистік идеологияға сай шығармашылыққа өріс ашты. Орынборда,Алматыда,Ақмолада, Семейде,Петропавлда,Оралда,Қостанайда және Қазақстанның басқа да қалаларында клубтар,халық үйлері пайда болды. Қазақ және орыс тілдерінде хор,драма,әдебиет үйірмелері,халық театрлары ұйымдастырылды. Ұлттық әскери құрамалар мәдени-бұқаралық жұмыстың орталығына айналды. Халықтық музыка зерттеле бастады. Этнограф және сазгер А.В.Затаевич екі мың үш жүзден астам халық әндері мен күйлерін жазып алып,“Қазақ халқының 1000 әні” және “Қазақ халқының 500 әні мен күйі” деген жинақтар жариялады. 1925жылы Парижде дүниежүзілік халықтар көрмесінде ұйымдастырылған өнер шеберлерінің жарысында — Одақ халықтарының атынан қатысып, екінші орынға ие болды. 1926 жылы қаңтарда Қызылордада ұлттық қазақ театры ашылды.Оның бастауында Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, Қ.Бадыров, Қ.Жандарбеков,Қ.Қуанышбаев, Ә.Қашаубаев,И.Байзақов т.б тұрды.Театрды дарынды драмашы,режиссер Жұмат Шанин басқарды. Сахнада қойылған алғашқы шығарма М.Әуезовтың “Еңлік Кебек” пьесасы болатын.Театр өмірінде Ғ.Мүсіреповтың “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”,М.Әуезов пен Л.Соболевтің “Абай пьесаларының қойылуы” үлкен оқиға болды. Әлем әдебиетінің классиктерінен театр Н.Гогольдің “Үйлену” мен “Ревизорын”,В.Шекспирдің “Оттелосын” сахнаға шығарды.Қазақстан үкіметі осындай атаулы табыстары үшін 1937 жылы театрға Қазақ академиялық драма театры атағын берді. 1930 жылдары Семейде,Ақтөбеде,Шымкенте,Петропавлда, Қарағандыда театрлар ашылды.1933жылы Алматыда ұйғыр музыкалық-драма театры,1937 жылы Қызылордада корей театры ұйымдастырылды. Қазақстан кино өнері де 1930 жылдардан бастау алды. “Шығыскино” тресінің Алматы бөлімшесі болды.Ол қазақ даласында бірқатар деректі және дыбыссыз көркем фильмдер түсірді. 1934 жылы хроникалы фильмдер студиясы ұйымдастырылды. 1938 жылы “Ленфильм” қазақтың бірінші дыбысты фильмі — “Амангелді” картинасын жасап шығарды. Қазақтың музыка өнері Кеңес дәуіріндегі қазақ музыка мәдениетінде пайда болған еуропа жанрлары да эпикалық туындылардан алыстап кете алмады. Опера, симфония, театралды-сахналық спектакльдердің мазмұны қазақ баласына ыстық эпикалық шығармалардан алынды. Мысалы, Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек», «Ер-Тарғын», Е.Рахмадиевтің «Алпамыс» опералары, Ғ.Жұбанованың «Еңлік Кебек», Е.Брусиловскийдің «Қозы Көрпеш Баян сұлу» балеттері, «Қыз Жібек» көркем фильмі, «Қыз Жібек», «Еңлік Кебек» спектакльдері, Б.Аманжолдың «Еңлік Кебек» фортепианолық циклы, Ж.Жексембекованың «Қыз Жібекке симфониялық алым» (дань) және тағы да басқалары. Аталған шығармаларда негізін құраған эпостың өзі әртүрлі қамтылған. Себебі, әр жанр шамалы өзгерістер енгізсе де өз жанрлық заңдылықтарын сақтап қалады. Және мұндай қойылымдарда шығарманың авторы эпостың мазмұнын толық пайдаланбай, тек басты проблеманы, нақты ситуацияны алады. Кейде тіпті эпоста аса мән берілмейтін психологиялық сәттер опера, балет және спектакльдерде күрделендіріліп, басқа қырларынан танылады. Қазақ халқының музыкалық мәдениетінің ежелден келе жатқанын және оның күміс көмей, жезтаңдай әнші, бармағы майысқан күйші болғанын тарихшыларымыз орынды сөз еткен. Өнердің халыққа кең тараған түрінің бірі ән мен аспаптық музыканың өткен заманда қай бағытта дамығанына шолу жасау, бүгінгі өмір жастарымызға рухани тәрбие беруде зор мәні бар екенін білеміз.Қазақ музыка мәдениетінің қайраткерлері классикалық , халықтың мәдени мұралардың барлығын игере, халық шығармашылығының сарқылмас қазынасын түгел пайдалана отырып, өз шығармаларында көркем өнердегі шынайы, өмірлік мазмұнды жырлайды. 1934 жылғы қаңтарда Қазақ мемлекеттік музыка театры ашылды. 1934 жылы сазгер А.Қ.Жұбанов Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік оркестрін құрды. 1936 жылы Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филормониясы ашылды.Қазақстанның өнері 1936 жылы мамыр айында Мәскеуді өткен қазақ өнерінің алғашқы онкүндігінде өзінің өсіп,толысқанын көрсетті.Онкүндікте “ Қыз Жібек”, “Жалбыр” опералары көрсетілді. Әйгілі әнші Күләш Бәйсейітоваға КСРО халық әртісі құрметті атағы берілді.Жергілікті ұста,шеберлер мен зергерлер дайындаған бұйымдар Петрапаволдағы,Көкшетаудағы (1986ж) көрмелерде жұртқа таныстырылды. Қазақтың ұлттық музыка мәдениетінің ішінде ән салу мен ән шығару, домбыра, қобыз, сырнай тарту, шығармашылық өнерімен ХІХ-ғасырдың ортасы мен екінші жартысында қазақ халқының арасынан шыққан өнер тарландарымыз тамаша әнші композиторлар, жырау, жыршылар ақын күйшілеріміз аз емес. Олар: Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Дина, Сүгір және т.б. көптеген ұлы күйшілерімізді айта аламыз. Қазақ халқының ән-музыка мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан әнші композиторларымыз Біржан, Мұхит, Естай, Нартай, Жаяу Мұса, Майра, Жамбыл, Кенен, Әміре Қашаубаев сияқты ұлы әншілерімізді мақтан етіп айта аламыз. АПАЙДЫҢ слайды бойынша Кеңестік кезеңдегі қазақ «мәдени шеңберінің» ерекшеліктері Кеңестік казақ мәдениетінің формасы - ұлттық сипатта, мазмұны – социалистік деп жарияланған; Рухани мәдениетте: 1) атеизм: Құдайды жоққа шығару, дінді және мифологияны сынға алу; 2) марксизм-ленинизм философиясының үстемдігі: 3) әдебиет пен өнер саласында қоғам мен адамның өмірін бейнелеуде социалистік реализм және таптық күрес тұрғыдан қарау принциптерін жетекшілікке алу; Технологиялық мәдениетте: 1) индустриализация және коллективизация; 2) материалдық өндірісте, ауыл шаруашылығында ғылыми технологияларды пайдалануға бетбұрыс 3) урбанизацияға сәйкес қалалық мәдениеттің дамуы 4) ауыл шаруашылығында тың жерлерді игеру Әлеуметтік мәдениетте: 1. «совет халқысы» ұғымын адамдардың жаңа тарихи бірлігі ретінде жариялау, оны екі әлеуметтік тапқа бөлу: жұмысшылар мен колхозшыларға, интеллигенцияны әлеуметтік қабатша деп атау 2. пролетарлық интернационализм принципін қолдау; 3. жас ерекшеліктеріне сәйкес бүкіл әлеуметті саясаттандыру: «октябрята»- «пионер»- «комсомол»- «коммунистік партия» 4. социалистік құқық нормаларын және «Коммунизм құрылысшының моральдық кодексін» жетекшілікке алу; 5. «Қазақстан – халықтар достығының лабораториясы» деп жариялау, 6. кеңестік пролетарлық мейрамдарды бекіту және тойлау Кеңестік қазақ мәдениетінің жетістіктері Кеңес үкіметінің орнауы, қазақ халқының көзін ашып, бірқатар маңызды істер атқарылды. Кеңес билік құрған алғашқы онжылдықтарда Қазақстан бұқараның мәдени деңгейін арттыру саласында қомақты жетістіктерге қол жеткізді: - білім беру саласында - жалпы сауатсыздықты жою, жалпыға бірдей міндетті орта білім алу, арнайы кәсіби орта және жоғары білім алу жүйесінің қалыптасуы мен дамуы; - ғылымның дамуы; - қазақ әдебиетінің қалыптасуы мен дамуы; - қазақ өнерінің барлық салаларының дамуы: музыка, театр, кино, мультипликация, мүсін, сәулет өнері, кескіндеме, халықтық және классикалық би (балет өнері) - мәдени-ағарту мекемелері мен бұқаралық кітапханалар, клуб мекемелері желісі кеңейе түсті; - Қазақ халқы өзінің өнерін бүкіл әлемге паш етті Қазақстанда 20-30 жылдардағы сауатсыздықты жою Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, шаруашылықты дамытып, жақсы өмір сүру үшін, ең алдымен халықтар арасында сауатсыздықты жою және ағарту ісін дамыту міндеті тұрды. Мектептер оқу құралдары және ұстаздармен қамтамасыз етілді. 1921-1927 жылдар аралығында Қазақстанда 200 мыңға жуық адам әр түрлі жерде оқыды. 1928 жылы Қазақстанда барлық халықтың 28% сауатты болды. 1930-1931 жылдары Қазақстан халықтарының арасында жалпыға бірдей оқу міндеті енгізілді. Білім беру ісін дамыту бағытында ана тіліндегі оқулықтарды жасаған қазақтың ұлттық зиялылары үлкен үлес қосты. Мысалы, А.Байтұрсынов суретті әліппе, Ж.Аймауытов ана тілі оқулықтарын жазды. Қазақ мектептеріне арналған оқулықтарды жасау бағытында Ғ.Мүсірепов, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Қ.Кемеңгеров, Ә.Бөкейханов, С.Сәдуақасов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов көп еңбек сіңірді. Мысалы, Қ.И.Сәтбаев орта мектепке арнап алгебра оқулығын, Ә.Бөкейханов география оқулығын жазды. Республика жерінде орыс, қазақ, өзбек, татар тілдерінде оқытатын мектептер жұмыс істей бастады. Соғыстың алдында республика мектептерінде 44 мың мұғалім жұмыс істеді. Сауатсыздықты жою, жалпыға бірдей оқу міндетінің енгізілуі индустрия мен аграрлық салаға қажетті мамандардың көбеюіне ықпал етті. Кеңестік Қазақстанда жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы мен дамуы 1928 жылы Қазақстанда тұңғыш жоғары оқу орны Алматы педагогика институты ашылды. Бұл институт Абайдың есімімен аталды. Ал 1929 жылы Алматы зоотехникалық мал дәрігерлік институт ашылды. 1930 жылы Алматыда Қазақ ауыл шаруашылық институты ашылды. 1931 жылы Ленинград әскери медицина академиясының қамқорлығымен Алматы медицина институты ашылды. 1934 жылы Қазақстандағы тұңғыш университет С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті ашылды. Осы жылы Алматыда Қазақ кен металлургия институты ашылды. Кейін политехникалық институт аталған бұл оқу орны инженер-техник кадрларын даярлайтын іргелі оқу орны болды. 1931-1932 жылдары Қызылорда, Орал қалаларында педагогика институты ашылды. Семей, Петропавл, Ақтөбе, Қарағанды, Қостанай, Шымкент қалаларында мұғалімдер институттары ашылды. Соғыстың алдындағы жылдарда Қазақстанда ағарту, денсаулық сақтау, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық салаларында ұлттық зиялылар қалыптасты. Сонымен қатар, Қазақ КСР-де жоғары оқу орындары саны 20-ға жетті. Жаңадан ашылған жоғары оқу орындарында М.Әуезов, О.Жандосов, Қ.Жұбанов, С.Сейфуллин, А.Байтұрсынов, Т.Жүргенов, С.Аспандияров тағы басқа қазақтың зиялы қауымдарының өкілдері қызмет атқарды ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ әдебиетінінің дамуы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ әдебиетінде А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, М.Дулатов, М.Жұмабаев бастаған ақындар мен жазушылардың орны ерекше болды. С.Сейфуллин — «Қазақ жастарының марсельезасы», «Көкшетау», «Советстан» шығармаларының авторы. 1927 жылы Қазан революциясы, азамат соғысы жайында «Тар жол тайғақ кешу» атты тарихи романын жазды. М.Жұмабаев «Батыр Баян», «Жүсіп хан», «Қойлыбайдың қобызы», «Ертегі» дастандарын жазды. С.Мұқанов «Сұлушаш» поэмасын, «Ботагөз» романын жазды. І.Жансүгіров «Құлагер», Б.Майлин «Азамат Азаматыч», И.Байзақов «Құралай сұлу», Ғ.Мұстафин «Өмір мен өлім», Ж.Аймауытов «Қартқожа» туындыларын осы кезде жазды. Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу», «Қыз Жібек», Ж.Аймауытовтың «Ел қорғаны», «Мансапқорлар», Б.Майлиннің «Жалбыр», М.Әуезовтің «Түнгі сарын», «Айман-Шолпан» сияқты туындылары қазақ драматургиясының ірі табыстары ретінде белгілі болды. ХХ ғасырдың 30 жылдарында Қазақстан ғылымының қалыптасуы ХХ ғасырдың 30 жылдарында Қазақстан ғылымы қалыптасып, дами бастады. Қазақстанды ғылыми тұрғыдан зерттеу ісіне 1920 жылы құрылған «Қазақстанды зерттеу» қоғамы көп үлес қосты. Бұл қоғамда Қ.Жұбанов, С.Аспандияров, Ж.Аймауытов, А.В.Затаевич, А.Байтұрсынов, Ә.Диваев, А.П.Чулошников сияқты ғалымдар еңбек етті. 1926 жылы М.Е.Массон Тараз қаласының орнында археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. 1932 жылы КСРО Ғылым академиясының қазақстандық базасы құрылды. Бұл базаның құрамында 1935 жылы тарих және геология секторы, Қазақ ұлттық өнер ғылыми-зерттеу институты құрылды. 1935 жылы профессор С.Аспандияровтың еліміздің тарихы жөнінде «Қазақстанның көне заманнан бері тарихы» атты ғылыми еңбегі жарық көрді Кеңестік дәуірде қазақ музыкасын ғылыми зерттеу Кеңес өкіметі кезінде қазақ музыкасын ғылыми зерттеудің басында республиканың музыка өнерінің көрнекті қайраткерлерінің бірі, «Қазақ халқының 1000 өлеңі» (1979), «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» (1931) атты жинақтарды шығарған белгілі А.В. Затаевич болды. Бұл жинақтар жұртшылықтың алдында қазақ халқының музыкалық өнерінің сарқылмайтын байлығы бар екенін ашып көрсетті. А.К. Жұбанов қазақ ұлттық музыканы тереңнен зерделеуне «Мыңжылдық ішек» (1958 ж.) және «Мыңжылдық бұлбұлы» (1967 ж.) монографияларын арнады. 1939 жылы Қазақстан композиторлары Одағының ұйымдастыру комитеті құрылды. Оның мүшелері болған композиторлар: А. Жұбанов, Е. Брусиловский, Б. Ерзакович, Л. Хамиди, сонымен қатар Д. Нүрпейісова, К. Азербаев, М. Ержанов. Бұл композиторлар республиканың музыкалық өнеріндегі проблемаларды шешуге қатысты. Қазақ опера өнері 1934 жылы қазақ халық эпосы негізінде жазылған қазақтың тұңғыш операсы - Брусиловский-дің «Қыз Жібек», одан кейін «Жалбыр» (1935ж.) мен «Ер Тарғын» (1937ж.) қойылды. Қазақ фольклорының шұрайлыларын ол «Дудар – ай» операсында пайдаланды. Е.Рахмадиевтің «Алпамыс» операсы қойылды. Қазақстанның өнері 1936 жылы мамыр айында Москвада өткен қазақ өнерінің алғашқы онкүндігінде өзінің өсіп, толысқанын көрсетті. Онкүндікте “ Қыз Жібек”, “Жалбыр” опералары көрсетілді. 1942 жылы Брусиловскийдің Кеңес жау-фашист басқыншыларына қарсы «Гвардия алға» операсының қойылуы музыка өміріндегі елеулі табыстардың бірі болып табылды. 1944 жылы Алматыда қазақ консерваториясы ашылды. Соғыстан кейін қаһармандық-ерлік тақырыбына арналған жаңа опералар туды. Брусиловский мен Төлебаевтың «Аманкелді» операсы, халық композиторы Біржан Қожағұл жайындағы Төлебаевтың «Біржан-Сара» операсы елеулі оқиға болды. Кеңестік дәуірдегі қазақ операның атақты әншілері Күләш Байсейітованың «Қыз Жібек», «Еңлік – Кебек», «Абай», «Біржан-Сара» операларындағы әндері мен әншілік орындау машығы өзіндік орындау талантының қайталанбас шыңы болып саналады. Ермек Серкебаев - кеңестік дәуірдегі қазақтың атақты опералық әншісі (баритон), педагог. Әнші орындаған партиялардың арасында М. Төлебаев пен Е. Брусиловскийдің «Біржан – Сара» және «Амангелді» операларындағы Қожағұл мен Амангелді партиялары, А. Жұбанов пен Л. Хамидидің Абай операсындағы рольдер, Онегин мен Елецкий (П. Чайковскийдің «Евгений Онегин» және «Пиковая дама» операларындағы), Дж. Россини, Петруччио-ның «Севиль шаштаразы» операсындағы Фигаро, В. Шабалиннің «Укрощение строп-тивой» («Асауды ырықтандыру») кейіп-керлердің рөлін орындады. Қазақ эстраданың әйгілі әншілері: Роза Тәжібайқызы Бағланова, Бибігүл Төлегенова, Нұрғали Нүсіпжанұлы Нүсіпжанов Кеңестік дәуірдегі қазақ театр өнері Қазақ театры 20- ғасырдың басында пайда болды. Өзінің алғаш шымылдығын 1926 жылы 13 қаңтарда Қызылордада М. Әуезовтың «Еңлік - Кебек» трагедиясымен ашты. М.Әуезов Қазақстанда сахна өнерінің негізі қаланып,қалыптасуына ұйытқы болды. 1926 жылы қаңтарда Қызылордада ұлттық қазақ театры ашылды. Оның бастауында Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, Қ.Бадыров, Қ.Жандарбеков, Қ.Қуанышбаев, Ә.Қашаубаев, И.Байзақов т.б тұрды.Театрды дарынды драмашы, режиссер Жұмат Шанин басқарды. Сахнада қойылған алғашқы шығарма М.Әуезовтың “Еңлік Кебек” пьесасы болатын. Театр өмірінде Ғ.Мүсіреповтың “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, М.Әуезов пен Л.Соболевтің “Абай пьесаларының қойылуы” үлкен оқиға болды. Әлем әдебиетінің классиктерінен театр Н.Гогольдің “Үйлену” мен “Ревизорын”, В.Шекспирдің “Оттелосын” сахнаға шығарды. Қазақстан үкіметі осындай атаулы табыстары үшін 1937 жылы театрға Қазақ академиялық драма театры атағын берді. 1930 жылдары Семейде, Ақтөбеде, Шымкенте, Петропавлда, Қарағандыда театрлар ашылды. 1933жылы Алматыда ұйғыр музыкалық-драма театры. 1934 жылғы қаңтарда Қазақ мемлекеттік музыка театры ашылды. 1937 жылы Қызылордада корей театры ұйымдастырылды. Қазақ киносының қалыптасуы мен дамуы Қазақстан кино өнері 1930 жылдардан бастау алды. «Шығыскино» тресінің Алматы бөлімшесі болды. Ол қазақ даласында бірқатар деректі және дыбыссыз көркем фильмдер түсірді.1934 жылы хроникалы фильмдер студиясы ұйымдастырылды. 1938 жылы «Ленфильм» қазақтың бірінші дыбысты фильмі — «Амангелді» картинасын жасап шығарды. 1944 жылы Алматы көркем фильмдер киностудиясы бірікті. Ол 1960 жылдан «Қазақфильм» киностудиясы атанды. «Қазақфильм» тақырып пен жанр жағынан әр алуан 100-ге жуық көркем фильмдер және 300-дей деректі фильмдер шығарды. Қазақ кино өнерін дамытуда актер әрі режиссер Ш. Айманов зор еңбек сіңірді. Режиссерлер Әбішев, Бегалин, Қожықов, Қарсақбаев, Қайдаров, Бейсембаев, Қ.Ә. Әбусейітов, Емельянов, О.У.Зекки, И.Н.Верещагин; операторлар М.Ф.Аранышев, А.Т.Ашрапов, А.А.Колесников, М.Сағымбаев т.б. жемісті қызмет етті. Мультипликациялық фильмдер шығару қазақ кино өнерінің маңызды бір саласына айналды. 1968-1970 ж. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?»,«Ақсақ құлан», «Айналу», Қазына» т.б. мультфильмдер жарық көрді. МАҢЫЗДЫ!!! Кеңестік дәуірдегі қазақ мәдениетінің дамуындағы негізгі қайшылықтар: 1) 1929 ж. қазақ тілдің араб қарпінен латын қарпіне өтуі білім беру жүйесіне ауыр соққы берді. Жаппай сауаттылық үшін күреспен бірге тоталитарлық кеңестік билік араб қарпінде жазылған кітаптарда қазақтардың ғасырлар бойы жинақталған ұлан-асыр рухани мұрасын қолжетімсіз етуге тырысты. Сонымен бірге, шетелде араб қарпінде баспадан шыққан түркі тілдегі кітаптарды оқу саяси жағынан зиянды леп саналған. 1940 ж. кириллица қарпіне өту орыс және шетел мәдениетінің жетістіктерін толық игеруге жол ашты, сонымен бірге орыстандыру саясатының құралына айналды. 2) Қоғамдық санада марксизм идеологиясымен бірге атеизм идеялары еңгізілді. Бұл бағытта ерекше белсенділік бірінші бесжылдықта (1928-1932) басталды. Екінші бесжылдық (1933 -1937) индустриализация, коллективизация, электрификациямен бірге «құдайсыз бесжылдығы» деп жарияланды. Кеңестік биліктің алғашқы жиырма жылдарында мешіттер мен шіркеулердің саны он есе азайды, көбісі жабылды және жойылды. Мыңдаған діни қызметкерлер - молдалар, христиан священниктер репрессияға ұшырап, түрмеге, лагерге қамалған, атылған. 3) Мәдениеттің идеологизациясы, өнер мен әдебиеттегі шығармаларға қатаң цензураны жүзеге асыру. Дүниені бейнелеудің бірден-бір жалғыз әдісі - социалистік реализм, негізгі принцип – таптық күрес принципі деп бекітілді. Осы тұрғыдан кедейлерді мадақтау, байларды жамандау саясаты дұрыс деп танылды. Мысалы; М. Ауэзовтың «Абай жолы» атты романда Құнанбайдың бейнесі біржақтылы, теріс көрсетілген. С. Муканов «Өмір мектебі» атты шығармасында Мағжан Жұмабаевтың бейнесін жек көрушілікпен сипаттаған. 4) XX ғг 30-шы жылдары кеңестік билік таптық күрес принципіне сәйкес бұрынғы қазақ интеллигенцияны барлық кеңестік мәдени және мемлекеттік қызмет мекемелерден шығарып тастады. Бұрынғы мамандарды «халық жаулары» деп соттап, ашық сот процесстері жүргізді: «Шахтинск ісі», «Еңбекші дихандар партиясының» ісі, «Академиялық ісі» т.б. 1937 ж. бұқаралық репрессиялардың нәтижесінде қазақ мәдениетінің көрнекті өкілдері, ең біріншіден, «Алаш-Орда» партияның өкілдері «халық жаулары» ретінде жойылды. 5) Пролетарлық интернационализм мен ұлы державалық орыс шовинизмнің арасындағы қайшылық: ұлттық мәдениеттердің теңдігі жарияланды, бірақ «мәдени автономия» берілген жоқ. Қазақ тілінің қолданыс саласы шектелді: іс жүргізудің тілі орыс тілі деп жарияланды. Қазақ мектептердің саны қысқартылды, орыс мектептердің саны көбейді. Арнайы орта білім беру орындарда және жоғары оқу орындарда оқыту орыс тілінде ғана жүргізілетін болды. Қазақ мәдениетін орыстандыру саясатының нәтижесінде қазақтар екі топқа бөлінді: қазақ тілді және орыс тілді қазақтарға («саяси орыстарға») 10) Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы жобасы «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасының мақсаты - тәуелсіздік жылдары Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосқан адамдардың тарихы мысалында бәсекеге қабілеттілік, прагматизм және білімге құштарлық идеяларын ілгерілету. Жоба басталғалы бері көптеген адам қатысып, жұртшылыққа өз тарихын көрсетті. Әрбір қатысушы - Тәуелсіз Қазақстанның дамуына өз үлесін қосқан бірегей тұлға. Парижде ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы жаңғырту» бағдарламасының тұсаукесері сәтті өткен болатын. Сонымен, осы бағдарлама аясында Нұрсұлтан Әбішұлы «Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы» атты жаңа ұлттық жобаны жүзеге асыруға ерекше көңіл бөлді. Жобада еліміз егемендік алғаннан бері табысқа қол жеткізген отандастарымыздың шабыттандыратын, жігерлендіретін әңгімелері қамтылған. Ең алдымен, бұл жобаның ойластырылған мақсатынан бастаған жөн. Өйткені, «Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы» – белгілі бір жетістікке жеткен отандастарымыздың мысалдары бойынша ел тұрғындары арасында жетістік идеяларын насихаттауға бағытталған жоба. Бұл адамдардың әңгімелері жаңа бәсекеге қабілетті бағыттарды қалыптастыруға көмектеседі, сондай-ақ жас ұрпақ үшін нақты мотивация мен ынталандыру бола алатын мультимедиялық платформаны құруға көмектеседі.«Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы» тізіміне ену – кез келген азамат үшін нағыз құрмет, өйткені қазақстандықтар өз қаһармандарын өзі таңдайды, содан кейін оларға дауыс береді, бұл жаңа жетістіктерге шабыттандырмай тұра алмайды. Білімді, білімді белсенді түрде насихаттау, үнемі өзін-өзі жетілдіру және жаңа дұрыс әдеттерді қалыптастыру осы жобаның стратегиясында байқалады. Әлемнің экономикалық бәсекеге қабілетті елдерінің біріне айналу жолында ұзақ жол жүріп, жылдан-жылға табысты дамып келе жатқан Қазақстанның тәуелсіздік алғанына 30 жыл болды. Дегенмен, қол жеткізген жетістіктердің барлығына үкіметтің өз сынағы мен қателігі, сондай-ақ қазақстандықтардың көп жылғы физикалық және интеллектуалдық еңбегі арқылы қол жеткізілді. Сондықтан да Қазақстанның барлық табыстарының тарихы – әрбір ел азаматының табыс тарихы деп нық сеніммен айта аламыз. Жобаның барлық қатсушылары – Қазақстан Республикасының қалыптасуы мен дамуына өлшеусіз үлес қосқан және өздерінің қажырлы еңбегінің, адалдығы мен табандылығының арқасында айтарлықтай табысқа жеткен ерекше тұлғалар. Олар кең байтақ еліміздің түкпір-түкпірінде тұратын сан алуан мамандық иелері, ұлттар мен жастағылар, бірақ олардың барлығын отансүйгіштік, өзіне деген қажымас сенім, қайсарлық пен іске берілгендік біріктіреді, бұл бізді ең қиын қиындықтарды да еңсеруге мүмкіндік етеді. Нұрсұлтан Әбішұлы атап өткендей, еліміз өз қаһармандарын көзімен білуі керек. «Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы» жобасы қазіргі Қазақстанның келбетін бейнелейтін нақты тұлғаларды көрсетуі керек. Жоба 3 мәселені шешуге бағытталады: 1) қазіргі Қазақстанды өзінің ақыл-ойымен және талантымен жасап жатқандарды Қазақстанға көрсету 2) көрнекті тұлғаларды танымал ету және ақпараттық қолдау үшін жаңа платформа құру 3) тек ұлттық емес, ашық, сонымен қатар «Қазақстанның 100 жаңа тұлғасынан» аймақтық жобалар. Жобаның ерекшелігі қазақстандықтар өз кейіпкерлерін өздері таңдады және жынысына, жасына және ұлтына қарамастан кез келген адам қатыса алады. Қазақстанның 100 жаңа тұлғасы: 32 адам жоба жеңімпазы атанды. Жоба жеңімпаздарының қатарында елімізде де, шетелде де жетістіктерге жеткен түрлі мамандық иелері – спортшылар, ғалымдар, агрономдар бар. Ержан Жұмабеков – ақын. Ол 1987 жылы Аягөз қаласында дүниеге келген. Шығармалары «Өсер өркен» жинағына, «Жыр маржаны» антологиясына енді. 2012 жылы «Шексіздік жылысы» атты жыр жинағы жарық көрді. 2017 жылы оның «Sonsuzluk Şûlesi» атты кітабы Стамбулда түрік тілінде жарық көрді. Нұржан Жолдыбалинов 1986 жылы 17 ақпанда Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы, Шар қаласында дүниеге келген. Нұржан Жолдыбалинов – IT маманы, кітапханашы, ақпараттық жүйелер маркетологы. Ол Астана қаласындағы Қазақстан Республикасы Ұлттық академиялық кітапханасы (ҚР ҰАК) басшысының ақпараттық ресурстар жөніндегі орынбасары қызметін атқарады, Қазақстан Ұлттық электронды кітапханасын (ҚазҰЭК) дамытуға атсалысқан ең жас IT мамандарының бірі. Жас физик Альмира Жилкашинова 40 градустық аязда да қуат алатын жел генераторын ойлап тапты. Осындай инновациялық дамуының арқасында ол республикалық «Шапағат-2015» өнертапқыштар байқауында жеңімпаз атанды. Осы жоба аясында мәдениет саласында озық үздік алды болған Алексей Лодочников,Мқапал Тәжмағамбетова,Дина Байтасова,т.б секілді үздіктер топ жарған болатын. Мақпал тәжмағамбетова – ақын Жеңімпаз 2018 Мақпал Тәжмағамбетова – ақын, жазушылар және журналистер Одағының мүшесі. "Алақандағы бақыт", "Мен керекпін" және "Аспантаудың көктемі" атты үш кітап авторы. Ақсу ауданының 80 жылдығы және Мұқағали Мақатаевтың 80-жылдығына арналған республикалық байқауларда бірінші орын алған. Молықбай қобызшы, Майра Уәлиқызы, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы сыйлықтардың иегері. Былтыр Ресей жазушылар Одағының шешімімен білікті аударма үшін балқар ақыны Керім Отаров атындағы алтын медальмен марапатталған. Сонымен қатар Қазақстан Тұңғыш Президенті Қоры ұйымдастырған «Алтын тобылғы» Республикалық байқауының бас жүлдегері атанған. Мақпал балалар энциклопедиялық кітаптарын аударып, редакциялаған. Оның өлеңдері ағылшын, түрік, татар, башқұрт, орыс, қырғыз, әзірбайжан және испан секілді түрлі әлем тілдеріне аударылған. Өлеңдері испан, әзірбайжан, орыс антологиялық кітаптарына енгізілген. "Алтын тобылғы" байқауында бас жүлде алған және үш тілге аударылған "Шоған Абыз" поэмасы жақын арада жарыққа шығады. Дина байтасова – өнертанушы және куратор Жеңімпаз 2019 Дина Байтасова, өнертанушы және куратор, Сорбонна университетінің заманауи өнер факультетін және Марангони институтының интерьер дизайны факультетін бітірген. Қазіргі заманғы өнер саласындағы куратор және сарапшы Дина Парижде орналасқан IADA Халықаралық өнерді дамыту қауымдастығының негізін қалаушылардың бірі. IADA-ның негізгі мақсаты - шетелдегі Қазақстанның заманауи өнерін қолдау және Еуропа мен Орталық Азия арасындағы мәдени тәжірибе алмасу. Париж, Лондон, Вена, Венеция және Дубайдағы көптеген көрмелер осы ұйымның есебінде. Венада өткен 5-ші Венециялық биеннале, Наполеон және Франция маржандары көрмесінде «Бір қадам алға» көрмесі, RMN Grand Palais-пен бірлесіп, Кастеев мұражайында ультремемори көрмесі, «АаҺ Жас!» Вена жәрмеңкесінде және Arter Дубайдағы «Маркер». 2017 жылы Дина Artios шығармашылық агенттігін және TSE арт-мақсатты галереясын Қазақстанның астанасы - Нұр Сұлтан қаласында құрды. Сол жылы «ЭКСПО 2017» көрмесінде Қазақстанның «Нұр Әлем» Ұлттық павильонында заманауи мүсіндер мен қондырғылар топтамасын құру, сонымен қатар St Regis және Ritz-Carlton қонақүйлерінің дизайны сияқты бірқатар жобалар жүзеге асырылды. жүктеу/скачать 57,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|