1. Септік жалғауларының қалыптасуы

Табыс септіктің қазіргі түркі тілдеріндегі тұлғалары бір-бірінен соншалық алыстап кетпейді. Түркі тілдерінің көпшілігінде дерлік табыс жалғауы –н дыбысынан басталады, тек біразында ғана, соның ішінде қазақ тілінде –д, -т дыбыстарынан басталатын варианттар кездеседі. Солардың пайда болуы түбір мен қосымшаның шегінде болатын дыбыс үндестігінің салдарынан болса керек.

Көне түркі ескерткіштер тілінде табыс септік жалғаулары мына төмендегідей кездеседі: 1. –ғ, -г, -ығ, -іг, -ұғ, -үг; 2. –ы, -и; 3. –н, -ні, -ны. Мәселен:

Орұншақ алып иермеді, Аманат алып қанбады,

Алымлығ көрү армады. Алымшыны көріп танбады [3;176].

Бұ ер ол ышығ ұзұтған – Ол істі ұзартатын кісі ол [3;185].

Қапұғ ашды – Қақпаны ашты [3;195].

Орхон-Енсей жазбаларында –ғ –дан басталатын адамдар және –н –дан басталатын адамдар қолданылған, бірақ олар көбінесе бір-бірінен ерекшеленетін белгілі бір жүйеге сәйкес қолданылған деп айтылады (мағынасы мен функциясы бірдей болса да). Зерттеушілердің көпшілігі-ақ –ғ тек қана зат есімдерге (не соның қызметіндегілерге), ал –ы тәуелденген сөздерге, -ны есімдіктерге жалғанған деп қарайды.

Көне түркі жазба тіліндегі септік септіктердің негізгі қолданысы төмендегідей:

Істі, іс-әрекетті тарату объектісі:...Токуз Оғыздың белгілері будуну бу сабымысы едгуті есід қаты тыңла (КТ)-тоғыз оғыз Бек түнімнің Бек түбімнің қосылмай, қосымды. Оның аты-аргутт (МХ).

Көне түркі тілінде класс етістіктерімен қатар салттық етістіктер де қолданылған. Табысқа қатысты сөздердің бұл ерекшелігі оларға тек сөзбе-сөз ғана емес, сонымен қатар атаулы, көлемді, аспаптық мағына беруге мүмкіндік берді.

Ежелгі ескерткіштер тілінде (V-VIIIв.г.) тікелей толықтыруды бағындырған етістіктердің толық емес тізімі, келесі (С. Маловтың айтуы бойынша): код(қою), келтур(келтіру), А(алу), жаратыт(жасау), көзүн (келу), бол(болу), сақын(ойлау), са(бұзу), ас(асу, таудан асу), бар (бару) және т. б.

V-VIII ғасырлардағы ескерткіштерде табылған бұл құбылыстың кейбір іздері Қашқари еңбегінде де бар. Ол - қар қамысы, Ашлыг тарыгын анын Унер (МХ) - қыста қар жауған кездегі егін, ал асы-өнер. Қазіргі қазақ тілінде кей жағдайларда кей жағдайларда кейс және шығыс септіктерімен, кейде кейс септіктерімен (диалектілік болса да) кейс септіктердің синонимизациясы кездесетіні белгілі. Қазақ әдеби тілінің қазіргі нормасы тұрғысынан бұрыштық, бұрыштық, бұрыштық, немесе сынған немесе сынған сияқты тіркестер құрамындағы септік пен септік жалғауларын қолдану арасында мұндай семантикалық айырмашылық жоқ. Нақты қосылыстың мұндай мағыналары Шығыс және септік байланыстар арнайы морфологиялық тұлғалардың есептерінде қалыптаспаған уақыттың іздері болуы мүмкін.түркі тілдерінде Шығыс және көмекші қосылыстар кейінірек пайда болғандығы белгілі (әсіресе көмек). Сонымен, сәттілік іс етістіктерінің етістіктермен үйлесуіне байланысты деп айтуға болады.

Жоғарыда табыс жалғауының көне түркі жазбаларында кездесетін варианттарының үш тобы көрсетілген; -ғ және –н (-ын, -ны) варианттарының қолданылуы жайлы айтылады. Ал –ы варианты болса, тек бірен-саран есімдіктер құрамында ғана ұшырасады: Бек аны ұжұзлады –Бек оны қорлады [3;82]. Қазіргі осман түріктері тілінде де табыс жалғауы дауыссыз дыбыссыз қолданылады: -ы, -и, -у, -ү.

Табыс септік жалғауының пайда болуын бірсыпыра зерттеушілер ілік септік тұлғасымен байланыстырады. А.Н.Кононов табыстың көне түркі тіліндегі тұлғасы –ғ (-ығ, -іг) ілік септік жалғауы құрамындағы мұрын жолды –ң дыбысының (-ың) өзгеруінен шыққан деп шамалайды. Бұл ретте Орхон-Енисей жазбаларындағы ІІ жақтық жалғау -г, -ғ мен қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде кездесетін сондай жалғау (-ы) ң және осман түріктері тіліндегі –(ы) н – нің сәйкестігі дәлелге алынады (йаздығ, йаздың, йаздын).

В. А. Богородицкий бұл мәселені басқаша түсіндіреді. Оның пікірінше, бұл қосылыстың бірінші формасы-оңтүстік-батыс тілдерінде кездесетін I нұсқа. Есімдікті тамырға қосқан кезде морфологиялық ығысу Заңына сәйкес түбірдің соңғы дыбысы қатысымға өтеді (Мен-I, ме-ні). Болашақта бұл құрамда есімдіктердің құлдырауына көшті. А, - ы, - і тұлғасын этимологиялық тұрғыдан тәуелсіз қосылудың ІІІ жағынан байланыстырады. Оның пікірінше, жағдай объектіге мән береді, ал тәуелділіктің III жағы сол объект мәнімен көрсетілген категория болып табылады. Бұл ұқсастық табыстың жеке басын белгілі бір дәуірде тәуелділіктің үшінші жағы ретінде пайдалануға негіз бола алады.

Осылайша, бір тәуелді қосымшаның есімдіктермен байланысып, морфологиялық ығысу процесіне ұшырауының нәтижесі ретінде іс-әрекеттің қалыптасуын қарастырған жөн. Қазіргі қазақ тілінің материалдары септіктегі есімдер мен есімдіктердің арасындағы ежелгі түркілік шек жіктемелік есімдіктердің тек I-II жақтарында (әдеби тілде), сондай-ақ I-II ішінара көпше түрінде (диалектілік ауытқу) сақталғанын айғақтайды. Барлық басқа жағдайларда есімдіктер мен есімдіктердің арасындағы айырмашылық жоғалып кетті. Екінші жағынан, кірісті ежелгі түркі тіліндегі атауларға қосу-бұл кірісті ежелгі түрік есімдіктеріне қосудың күрделі түрі екені анық.