1. Септік жалғауларының қалыптасуы

Қазіргі тіл материалдарын диахрондық тұрғыдан қарастыру кейде белгілі бір сөздің, тұлғаның немесе дыбыстың бастапқы сипаты жайлы белгілі дәрежеде түсінік алуға да мүмкіндік береді. Қазіргі қазақ тіліндегі –атын (баратын, келетін, айтатын) тұлғасының қалыптасу жолын білу үшін басқа түркі тілдері материалдарын, көне түркі жазбаларының фактілерін қарастырмай-ақ, әдеби тіл нормасы мен говорлық ерекшеліктерді, фольклорлық шығармалар тілі, 20-30 жылдардағы баспасөз тілі фактілерін салыстыру да жеткілікті болар еді. Сонда –атын тұлғасының қалыптасу жолын шамамен былай көрсетуге болар еді: бара + тұрған бара + тұғын бара+ тын бар+атын. Сөйтіп бұл жерде мынадай процестерді байқауға болады:

1) түркі тілдері тарихында "тұрақсыз" деп қарастырылған р дыбысының түсуі (элизия),

2) соңғы буындағы ашық дауысты дыбысты бірінші буындағы У дыбысының әсерімен қысу (өйткені қазақ тілінде сөздің соңында ерін дыбысы айтылмайды),

3) тәуелсіз сөз алдымен энклитикаға, содан кейін қолданбаға айналады,

4) алдыңғы сөздің соңғы дыбысын қосалқы сөзбен біріктіру (морфологиялық талдау).

Егер –атын тұлғасының осы этимологиясын ескерсек, оның өткен шақ мәнін беруі алғашқы, басты қызметі де, ал баратын болды тәрізді қолданысы кейінгі функциялық дамуының нәтижесі – деп қарау керек.

Осылайша, салыстырудың алдыңғы кезеңі ежелгі мұра тілін қазіргі тілмен және қазіргі тілдің құрамындағы ескі дәуірдің қалдықтарымен анықтауға ұқсайды.

2) салыстырудың екінші кезеңінде бір отбасы үшін ортақ, бір құрылымдық типке жататын, түпкі шығу тегі бар, мәні мен функциялары бойынша бір-біріне баламалы фактілер тобы туындайды. Мұндай фактілер тобы тілдерді дамыту барысында әртүрлі өзгерістерге ұшырауы әбден мүмкін. Бірақ егер сіз тілдің құрамында болған тарихи өзгерістер жүйесін еске түсірсеңіз, онда әртүрлі тілдерде әр түрлі (әсіресе дыбыстық құрамы жағынан) қалыптасқан сөздер мен грамматикалық тұлғалардың тарихи түрде бір ғана түрі бар екенін көре аласыз.

Туыстық тілдер-бұл этникалық жағынан да, тілдік құрылымы жағынан да бір отбасына жататын тілдер тобы. Қазақ тілі мәнмәтінінде мұндай тілдерді алдымен қыпшақ-ноғай тобы, содан кейін ортақ қыпшақ тобы қарастыруы тиіс. Этностық және тарихи қалыптасу, даму ортақтығы тілдердің жақындығына, ұқсастығына алып келді. Грамматикалық құрылым, фонетикалық жүйе және негізгі сөздік құрамы тұрғысынан бұл үш тіл қыпшақ тобының басқа тілдерінен бөлінеді. Сондықтан қазақ тілінің байырғы ерекшеліктерін кейінгі элементтерден ажырату үшін осы ТІЛДЕРДІ бір-бірімен салыстыру қажет.

3) салыстырудың соңғы кезеңінде бастапқы тілдік фактілерді осы салаға тұтастай жататын тілдермен салыстыруға болады. Алайда, мұнда да негізгі тілді бір отбасына жататын кез-келген тілмен топпен жүйелі түрде салыстыру қажетті нәтиже бермейді. Айталық, қазақ тілінің фактілерін тікелей якут немесе сары-ұйғыр тілдерімен біріктіруге болмайды.

С.Е. Маловтың басқа түркі тілдерімен салыстырғанда белгілі пікірін еске түсірген жөн. С.Е. Малов түркі тілдері тобында "жасы бойынша" шығыста "ескі" және "жаңа" белгілері бойынша орналасқан түркі халықтарының тілдері батыста орналасқан "туыс" тілдеріне қарағанда әлдеқайда "ежелгі" екенін көрсетеді. Түркі тілдерінің ішінде Батыста чуваш тілі, Шығыста якут тілі, сондай-ақ Сары-ұйғыр тілі ең көне болып саналады. Шығыс Хунн тобына жататын якут тілі басқа түркі тілдерінен, әсіресе қыпшақтардан ерекшеленетіні анық. Бұл бір жағынан ескі белгілердің көптігімен, екінші жағынан түркі тілдерінің негізгі топтарынан оқшаулануымен байланысты.