1-ші лекция: Ойлау мәдениеті
жүктеу/скачать 499,72 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 11-ші лекция: Білім, ғылым, техника және технологиялар
| Пайдаланылған әдебиеттер
1.Ж. Ницще Фр. Веселая наука. М., 2002. 2.Сенека Луций Анний. О счастливой жизни // Римские стоики. М., 1970 3.Фромм Э. Искусство любви. М., 2004. 4.Фромм Э. Иметь или быть? М., 2001. 5.Фромм Э. Бегство от свободы. М., 2001. 6.Шопенгзузр А. Афоризмы житейской мудрости. М., 1990. 11-ші лекция: Білім, ғылым, техника және технологиялар Ғылым құндылықтары. Ғылыми-техникалық прогресс мәселелері және қазіргі ғылымның даму перспективалары. Сциентизм және антисциентизм. Ғылымдағы әдіс мәселесі. Ғылым және техника. Қазақстан-ның үшінші жаңғыруындағы цифрлық технология. Ғылыми танымның ерекшелігі. Танымның эмпирикалық және теориялық деңгейлері. Қазіргі ғылым және этика. Ғылым білім, қызмет және әлеуметтік институт ретінде «Жаңа гуманитарлық білім» жобасы. Білім – адам баласының маңызды қасиеті. Сол арқылы ол өзінің ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, өзіндік «менін» сезініп, сыртқы әлеммен әлеуметтік қарым-қатынастарда бола алады. Білім – адамзаттың терең және үйлесімді дамуын бекітетін құралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен ұлттық қауіпсіздіктің маңызды факторы. Білім – тұлғаның қалыптасуы мен дамуында үлкен рөл атқарады. В.И.Дальдің сөздігінде «білім», «білдіру», «үйрету» деген мағынада қолданылған. Яғни, үйрету мен тәрбиелеу бір-бірімен өте байланысты. Философиялық әдебиет білімді адамның рухани келбеті деп қарастырады. А.А.Асмолов білімді тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен өмірлік жолын дұрыс таңдау мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған үрдіс деп анықтаса, А.А.Петровский білімді мақсатпен, жоспарлы ұйымдастыра отырып, адамды әлеуметтендіруге болатындығын көрсетеді. Білімнің көмегімен мәдениетті игеруге болады. Осы анықтамалардың өзі-ақ білімнің тұлғаны дамыту, жетілдірудегі маңызын көрсетеді. Білім философиясы білім ұғымын тұлғаны тәрбиелейтін, жасайтын негіз деп қарастырады. Білім беру дамып келе жатқан адам үшін нақты шарттарды кепілдік етеді, жаңа ой-өрісті, өмір мәнінің жаңа көрінісін қалыптастырады. Адам үшін құндылықтың барлығын, оның потенциалын, өмірлік күш-жігерін сақтай отырып, білім беру қоғамының өмір барысын қайта құрады және бағыттайды. Білім беру – адамның өзіндік күштерін ашуға және ол кез-келген қоғамның қозғаушы күші ретінде мемлекеттің барлық ниеттерін алдын-ала анықтап, даму бағыттарын табуға мүмкіндік беруі тиіс. Білім – адам өмірінің стратегиялық маңызды саласы. Қазіргі жүрдек және ақпараттық өркениетте классикалық білім беру парадигмасы өзінің әлсіздігін айқын көрсетті. Білім беру кеңістігіндегі үш аса маңызды тенденцияны атап өткеніміз орынды. Біріншіден, білім парадигмасының өзгеруіндегі әлемдік үрдістер білім берудің классикалық моделінің заңдары, білім философиясы мен социологиясында жаңа функциональді идеяларды іздестіру, гуманитарлық ғылымдардағы тың методикалық өлшемдерді қарастыру, эксперментті альтернативті мектептердің ашылуы. Екіншіден, әлемдегі мәдени және білім беру кеңістігіне ену, үздіксіз білім беру жүйесін, білімді ірілендіру мен компьютерлеуді дамыту, оқыту бағдарламаларын еркін таңдауға жағдай жасау, мектептер мен басқа оқу орындарының дербес дамуына негізделген оқушылар мен оқытушылар қоғамдастығын қалыптастыру. Үшіншіден, білім беру процесінде ұлттық құндылықтар мен адамгершілік үлгілерін әр уақытта есепке алу қажеттіігін ұмытпау. Осы тұста дамыған елдер тәжірибесіне назар аудару орынды. Білімді тұрақты дамыту стратегиясын басшылыққа алған жоғары дамыған елдер, әсіресе, Жапония, Қытай, Корея, Малайзия, Сингапур сияқты Азия елдері жаһандану үрдісін, ақпараттық-коммуникациялық революцияны, инновациялық технологиялардың ендірілуін басқа елдермен белсенді және тиімді экономикалық қарым-қатынас орната отырып, жедел даму мүмкіндігі есебінде пайдаланса, екінші жағынан, өздерінің ұлттық рухани және экономикалық тәуелсіздігін, қауіпсіздігін сақтаудың, ұлттық өркендеудегі бірден-бір кепілі ретінде отандық білім саласын реформациялауға аса үлкен мән беріп, оны мемлекеттің басым саясатына айналдырып отыр. Қазіргі ғасырды адамзат «жылдамдық ғасыры, бірігу ғасыры», информация ғасыры деп бағалап жүр. Бұған «білім ғасыры» деген анықтаманы да қосуға болады. Өйткені, білімді болудың аса үлкен қажеттілік екендігін адам баласы осы ғасырда өте жақсы түсінген сияқты. Постиндустриялдық өркениет заманының білім беру кеңістігіне үш сипат тән: ізгілендіру, біріктіру, кірігу процесінің жоғарылығы және инновациялылық. Білімнің гуманистік немесе ізгілік сипаты әлеуметтік-мәдени дамудың ең жоғарғы құндылығы – адами дамуды, оның негізгі өлшемдерін қамтамасыз ету, яғни өмір сүруін ұзарту, салауаттылығын арттыру, сатып алу, тұтынудың мүмкіндігін кеңейтуде көрініс береді. Біріктіру сипаты жеке қызығушылық пен мүдделердің қоғамдық мүдделермен үйлесімділігін таба отырып, мүдделер қақтығысын болдырмау немесе оның алдын алу, кері әсер ететін әлеуметтік факторларды жою немесе ығыстыру, ықпалын әлсірету сияқты үрдістерде айқындалады. Білімнің инновациялық сипаты қазіргі өркениеттің негізгі рухани жолы – тұлғаның ішкі қуанышы мен сапасының, шығармашылығының дамуына жағдай жасауында болып отыр. Адам баласы таптық, топтық, жыныстық, нәсілдік белгілерден әлдеқайда кең. Оның әлемге қатынасы жан-жақты және терең. Біз әдетте, кез келген нәрсенің мәнін, мағынасын белгілі бір дәрежеде анықтап үйренгенбіз. Көп нәрсе көзге көрініп, сезіліп тұрғандықтан оның мәні де тезірек байқалады. Алайда, адамның көзіне көрінбейтін, уақытпен бірге ағып бара жатқан өмір деген абстрактілі ұғымның мағынасын немесе анықтап дәл айтуға болады. Тұлғалық дамудың жоғары деңгейіне жеткен адам: мен жерді тіреп тұрған негіз не болмаса күллі ғаламның кіндігі емеспін. Сондықтан менен де маңызды, менен де қадірлі бірдеңе болуы тиіс. Менің жарқ етіп өте шығатын шолақ ғұмырым ұшы-қиыры жоқ мәңгіге созылып жатқан бітпес бір ғұмырдың титімдей бөлшегі деп ойлансын. Осы бір өте бір қиын уақытта әлемдегі өз орнын дұрыс анықтап, қоғамдағы кетігін тауып қаланғанда ғана мәні ашылады. Ал ол адам өмірде өз орнын табу үшін өзге адамдардың өз орындарын табуына кесірін тигізбеуі керек. Міне осылайша, гармония, сыйластық, барлық адамға деген игі тілек, жақсы ниет дүниеге келеді. Осындай тереңдікпен ойлану үшін, әрине, білім керек. Білім – адамды түбегейлі өзгертетін және оның тіршілік ету мүмкіндігін кеңейтетін рухани фактор. Қазіргі адамаралық қатынастардағы мобильділікті, динамизмді, сәт сайын өзгеріске ұшырап тұратын іс-әрекетті рухы биік, білікті маман ғана қабылдай алады. Осы айтылған факторлардың басты көпшілігі соңғы 20-30 жылдарда дамып келе жатқан білім философиясының қалыптасуына негіз болады. Білім философиясы – жалпы философияның бір бөлігі немесе саласы. Ол философияның өзегін құрайтын «адам-әлем қарым-қатынасын» білім алу, білім беру, басқаша айтсақ, білімдеу тұрғысынан қарастырады. Философияның бүкіл тарихында білімнің сипаты, білім мен сенім, білім мен адамгершілік, білім мен іскерлік сияқты сұрақтар жан-жақты қарастырылған. Білім философиясының арнайы ғылыми сала ретінде бөлініп шығуына себеп болған маңызды негіздер – білім берудің технологияларының өзгеруі, көлемінің өсуі және қоғам мен білімнен туындаған қайшылықтардың тереңдеуі. Білім философиясында білімділік идеясы, білім берудің мақсаты, білім беретін жүйелердің тарихы, философияның білімге ықпалы сияқты аса маңызды педагогикалық сұрақтар талқыланады. Философия өзінің біртұтастық және жүйелілік, құрылымдық талдау идеяларымен педагогиканың методологиялық негізі рөлін жоғалтпайды. Өйткені, қазіргі уақытта көптеген жүйелер кең тараған философиялық бағыттардың идеяларына сүйенеді. Философияның тарихилық принципі педагогика ғылымы үшін аса маңызды. Педагогиканың барлық бөлімі осы принципке негізделеді. Өйткені, адамды білімді етіп, тәрбиелеу барысында тарихи дәстүр мен қазіргі инновациялық үрдіс әр уақытта өзара ұшырасып, кездесіп, қиылысып отыруы қажет. Жалпы теориялық және қолданбалы деңгейі бар педагогика жалпы негіздер, дидактика, тәрбиелеу теориясы, мектептану сияқты төрт маңызды бөліктерден тұрады. Олардың әрқайсысының өзіндік орны мен мақсаты бар. Білім философиясы педагогика тікелей айналыспайтын, бірақ оған қатысы бар маңызды дүниетанымдық мәселелерді зерттейді. Мысалы, білімді адам идеалы. Қазіргі уақытта білімді адам идеалы туралы педагогика тұрғысынан ғана ізденіс жасау жеткіліксіз. Өйткені, ондай идеалды шығару үшін адам туралы білімдердің жаңа деңгейін игеру қажет. Яғни педагогиканың антропологиялық негіздері өзгеріске ұшырады. Қазіргі білімді адам - әлемді игеріп, ондағы өзінің орнын таба алатын, заман сұранысына сай өзегін өзгерте алатын, іскер адам. Яғни білімді тек білдіру үшін ғана емес, соған сүйеніп, тез жол табуға икемді, ішкі қуатты мобильді, білікті тұлға пісіп-жетілуіне бағыттау қажет. Яғни білімнің адам тұлғасын жетілдірудегі, ұйымдастыруындағы құндылықтың табиғатын анықтау – білім философиясының негізгі міндеті. Білім философиясы жақында ғана қалыптасқан жас ғылым болғанына қарамастан, оның құрамында негізгі бағыттары қалыптасты. Білім онтологиясы – білім деген не сұрағына жауап беріп, оның табиғатын, мәнін, мағынасын түсіндіреді. Білім аксиологиясы – білімдегі құндылықтардың табиғатын және білімнің өзіндік құндылықтың сипатын айқындайды. Білім логикасы – білімнің пайда болу тетіктерін, білімнен білімнің туындау заңдылықтарын зерттейді. Білім әдістемесі – білімді үйрету жолдары мен оған әсер етудің тетіктерін үйретеді. Білім этикасы – білім мен адамгершіліктің өзара қарым-қатынасын қарастырып, адамды ірілендірудегі білімнің маңызын анықтайды. Білім эстетикасы – жан мен адам қарым-қатынасындағы сұлулық пен ұсқынсыздық, әдемілік пен сүреңсіздіктің табиғатын анықтаудағы білімнің маңызын зерттейді. Білім аумағындағы саясат белгілі бір мемлекеттің халқын жаппай сауаттандыру мен білім беру ісін ұйымдастырудағы әрекеттерінің сипатымен анықтайды. Білімнің басты мақсаты – жан-жақты дамыған, өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі басқаруға жетілдіруге, өзін-өзі басқаруға қабілетті адамдарды қалыптастыруға негіз болу. Бүгінгі күнгі білім берудің өзекті парадигмасы өзін-өзі шығармашылықпен дамытуға, нығайтуға ұмтылыс жасайтын тұлғаны қалыптастыру. Ғылыми әдіс — жалпы ғылыми аясындағы қолданылатын әдістердің жиынтығы. Осыған қоса әрбір ғылым саласы тек қана арнаулы объектіге ғана емес, сол объектіге сәйкес арнаулы әдіске де ие болады. Зерттеу құралдарына түрлі процедуралар, әдістер, тәсілдер, методикалар, жүйелер мен методологиялар кіреді. Бұл түсініктер төмендегі логикалық қатарды құрайды. Әдіс - зерттеу барысында белгілі бір қорытынды алуға бағытталған, бір немесе бірнеше метематикалық, немесе логикалық операциялардың теорияға немесе практикаға негізделген түрі. Процедура – белгілі бір операциялар жиынтығының орындалуын қамтамасыз ететін іс-әрекеттердің жиынтығы. Тәсіл – күрделі әдіс болып табылады, ол зерттеу барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің жиынтығы. Методика – бір немесе бірнеше әдістер жиынтығына негізделген зерттеу жолдары, немесе олардың жиынтығына негізделген әдістер. Методология - зерттеу әдістері, жүйелері мен методтары жөніндегі білімнің жиынтығы. Жүйе – күрделі құбылыстар мен процестерді зерттеу үшін қажетті техникалық құралдар мен методикалардың жиынтығы. Ғылыми танымның нәтижелері түсініктерді қалыптастырумен аяқталады. Ғылымның түсініктілігі бір-бірімен тығыз байланысты аксиомалар, теоремалар мен тұжырымдардың қатаң логикалық құрылысымен түсіндіріледі. Түсініктер көп жақты құрылымға біріктірілген. Теория – бұл түсініктің кеңейтілген түрі. Кез келген ғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдің геометриясы, кванттық механика, не қазіргі заманғы космогония - түсініктердің қалыптасуының мысалы бола алады. Түсініктердің қалыптасуы - үздіксіз жүретін күрделі үрдіс. Әрбір ғылым белгілі бір заңдылықтарға бағынатын түсініктер жүйесі болып табылады. Ғылым кумулятивті үрдіс деп аталатын тек қана фактілердің жай жиынтығы емес. Фактілерді әдетте гипотеза мен теориялар арқылы түсіндіруге тырысады. Олардың ішінде белгілі бір кезеңде парадигмаға айналатын жалпыға ортақ немесе фундаменталды теория болады. Кезінде осындай парадигма ретінде Ньютонның аспан және жер денелерінің қозғалыс теориясы қарастырылды, өйткені, бұл теорияға нақты механикалық процестерді зерттеуші дерлік ғалымдар сүйенді. Дәл осылай, электрлік, магниттік, оптикалық және радиотолқындық процестерді зерттеуші барлық ғалымдар Д.К.Максвелл жасаған электромагниттік теорияның парадигмасына сүйенді. Ғылыми революцияларды талдау үшін, ғылымға парадигма түсінігін енгізген америкалық ғалым Томас Кун (1922-1996 ж.) олардың ерекшелігін – бұрынғы парадигманың жаңа парадигмаға ауысуы, яғни зерттеліп отырған процестердің жаңа, терең және күрделі түріне ауысуын көрсетіп кеткен. Оның пікірі бойынша ғылымның дамуын екі кезеңге бөлуге болады: қалыпты кезең, бұл кезде ғалымдар парадигманы жеке, арнаулы сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланаған; экстраординарлық кезең - жаңа парадигманы іздеу кезеңі. Осындай қөзқараста жаңа парадигманың бұрынғы зерттеулермен ешқандай байланысы жоқ бола тұрып, оның өзінің пайда болуы түсініксіз болатыны сөзсіз. Шын мәнінде, парадигмаға қарама-қарсы аномалиялық фактілер мысалдарынан – анализ, бағалау сияқты процестердің ғылымның кәдімгі даму кезеңінде-ақ пайда болып жатқандығын байқауға болады. Сондықтан ғылымның дамуының көрсетілген кезеңдерін бір біріне үзілді – кесілді қарама - қарсы қою негізсіз болып, бұл көзқарас көптеген ғалымдардың тарапынан қарсылыққа кездесті. Ғылым әлеуметтік институт ретінде: негізгі ыңғайлар (подходы). Ғылыми іс-қызметтің институтциональдық формаларының тарихи дамуы: негізгі тенденциялар. Жалпы алғанда дүниетану процесін, ал сөзбе-сөз алғанда таным теориясын білдіретін ертедегі Грециядан бері келе жатқан бірі "гносеология", екіншісі "эпистемология" деген екі термин сөз бар. Грекше "gnosis" те, "ерisteme" де "білім" деген мағынаны білдіреді екен, олай болса, алғашқы келтірілген екі термин сөздің екеуі де таным теориясы дегенді білдіреді деп жазылыпты философиялық сөздіктерде. "Эпистемология" термині негізінен ағылшын, американ тілдерінде және сирек болса да француз, неміс тілдерінде қолданылады екен. Бірақ философия тарихын зерттеумен көбірек айналысқан кейбір авторлар, әсіресе ғылым философиясымен айналысушылар ертедегі Грецияда "эпистемология" деп ақиқаттығы негізделген, дәлелді математика, логика деген білім салаларын атаған, ал қалған басқа білімдер жай пікір (dоха) деп саналған дейді. Осындай дәлелдерді басшылыққа ала отырып, қазіргі философтар, оның ішінде әсіресе ғылым философтары таным процесін күнделікті жай таным және ғылыми таным деп екіге бөліп, жалпы таным теориясын (күнделікті таным процесін қоса) "гносеология" деп атап, ал ғылыми таным теориясын "эпистемология" деген терминмен атауды ресми түрде болмаса да қабыл алыпты. Сондықтан біз де эпистемологияны ғылыми таным теориясының атауы ретінде қолданып отырмыз. Ғылыми білімнің өзі эмпириялық (тәжірибелік) және теориялық болып екіге жіктелетіндіктен, алдымен эмпириялық білімнің құрылысын қарастырып, содан кейін теориялық білімге көшуді орынды санадық. Шындық дүниеде өмір сүретін заттар мен құбылыстар туралы хабар беретін түйсіктер мен қабылдаулар олармен тікелей байланысты, өйткені олардың көрнекі белгілері мен сапаларын бейнелеңдіреді. Сондықтан олар заттардың сезімдік бейнесі болып табылады. Сыртқы дүние нәрселерінің тікелей әсер етуінің нәтижесінде бізде, мәселен, олардың түсі, түрі, көлемі, формасы т.б. туралы нақты түйсіктер туады, ал олардың табиғи бірлігінің нәтижесінде біртұтас қабылдау бейнесі туады. Танымның бұл деңгейін шындық дүниенің тікелей сезімдік бейнелену процесі деп қарауға болады, бірақ мұны ғылыми танымның эмпириялық деңгейімен бірдей, тепе-тең деп қарауға болмайды. Кейде бізге заттар қалай көрінсе, іс жүзінде олар сондай сияқты көрінеді. Мұндай түсінік күнделікті ойлау процесінде кең тараған. Мұндай түсінік философияда "қарапайым реализм" деп сипатталады. Бұл түсінікте шындық дүниенің объективтік өмір сүретініне деген сенім бар екендігі күмәнсіз, бірақ ол шындықтың танымдық бейнесі дұрыс болмауы мүмкін: алғаш қарағанда, мәселен, жер қозғалмай бір орында тұрған сияқты, ал Күн шығыстан батысқа қарай жылжып бара жатқан сияқты, материяның (атомның) көзге көрінбейтін ұсақ бөлшектері, вирустар мен микроптар дүниеде өмір сүрмейтін, жоқ сияқты. Ал ғылым Күн жерді емес, Жер күңді айнала жылжитынын дәлелдейді, арнайы приборлар мен ультрамикроскоптар ұсақ бөлшектердің, вирустар мен микроптардың бар екендігін көрсетті т.т. Ғылым философиясы: ғылымның түрлері мен методтары. 1. Метод және танымның методы ұғымы 2. Эмпириялық танымның методтары 3. Теориялық танымның методтары Метод дегеніміз шындықты практикалық және теориялық игеруге бағытталған әртүрлі тәсілдер мен жолдардың жиынтығын білдіреді. Метод адамды белгілі бір принциптермен, талаптармен, ережелермен қамтамасыз етеді. Соларды жан – жақты игерген адам алдына қойылған мақсатты ғылыми тұрғыдан шешуге еркін кіріседі. Қазіргі уақытта методтардың өзін арнайы зерттейтін ғылымның саласы пайда болды. Оны методология деп атайды. Методология дегеніміз – метод туралы ілім. Адамның танымдық қызметінің ерекшелігін зерттей отырып, методология оны пәрменді іске асырудың жолын қарастырады, әртүрлі методтарды олардың мүмкіндігі жағынан бағалап, ғалымдарға тиімді және тиімсіздігі туралы ақпарат беріп отырады. Ғылыми танымның әр түрлі формалары мен деңгейлері бар. Ғылыми танымның екі деңгейін – эмпириялық таным мен теориялық танымды бөліп көрсетуге болады. Эмпириялық таным – бұл эксперимент, бақылау, баяндау, салыстыру, өлшеу. Бұл деңгейде нысан алғашқы ізденістен өтеді, оның сыртқы ерекшеліктері мен кейбір заңдылықтары анықталады. Теориялық деңгейде нысан түсіндіріледі, оның түпкі негізгі, ұдайы қайталанып отыратын заңдылықтары ашылады. Бұл екі деңгей бір – бірімен тығыз байланысты. Эмпириялық таным ғылыми заңдардың қалыптасуының бастауы, негізі болып табылады, теория эмпириялық материалды түсіндіреді. Эмпириялық білім – теориялық зерттеулер мен ғылыми мәселелерді қоюдың маңызды стимуляторы. Тәжірибе мәліметтерінің негізінде диаграммалар, карталар, жобалар жасалады, алғашқы болжамдар мен қорытындылар тұжырымдалады, алынған мәліметтердің өзара байланыстары анықталады. Мысалы, эмпириялық ақпараттың жүйеленуіне сүйеніп, кейбір заңдылықтарды түйіндеуге болады. осы тұрғыда Архимед, Галилей, Паскаль, Ньютон, Ломоносов, Дарвин, Менделев, Циолковскийлердің ғылыми зерттеулерін еске алсақ жеткілікті. Зерттеудің теориялық деңгейі жоғары деңгейдегі жинақтаумен, идеализациялаумен, нысанның заңдылықтары мен ішкі байланыстарды бейнелеумен ерекшеленеді. Қазіргі ғылымда, бір жағынан, экспериментті зерттеулер өсуде, күрделі және қымбат тұратын эксперименталды жабдықтар мен құралдары пайдалану кеңінен тарауда, екінші жағынан, теоиялық жинақтаудың да ролі арта түсуде. Ғылыми танымда арнайы методтар қолданылады. Метод дегеніміз – зерттелетін нәрсені ойша қайта жаңғыртудың, қойылған ғылыми мақсатқа жетудің тәсілі. 2. Эмпириялық деңгейде бақылау, өлшеу, эксперимент, баяндау, ал теориялық деңгейде тарихилық пен логикалық, аксиоматикалық метод, формальдау, абстрактіліктен нақтылыққа өрлеу сияқты тәсілдер қолданылады. Кейбір тәсілдер (жіктеу мен біріктіру, индукция мен дедукция, модельдеу) эмпириялық және теориялық деңгейде де кеңінен қолданылады. Бақылау – сыртқы дүниені мақсатты да жүйелі түрде қабылдау. Ол танымның алғашқы дерек беретін көзі болып табылады. Ғылыми зерттеуде бақылау үш міндетті орындайды. 1. Ол жаңа мәселені қоюға және болжамды дайындауға, оларды кейіннен тексеруге жеткілікті эмпириялық ақпаратты береді. 2. Эксперимент қоюға болмайтын болжамдар мен теорияларды тексереді. 3. Ол өзі алған нәтижені теориялық зерттеуде қол жеткізген нәтижемен салыстыруға мүмкіндік береді. Бақылау тікелей немесе жанама болуы мүмкін. Өлшеу зерттеліп жатқан нысанның сандық сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Эксперимент дегеніміз – белгілі бір құбылыстарды зерттеу мақсаттарына сәйкес келетін жаңа жағдайлар жасаумен оларға белсене ықпал ету арқылы немесе процестің барысын қажетті бағытқа өзгерту арқылы зерттеу. Экспериментальді ғылымның негізін қалаған Галилео Галилей. Ол бақылау мен эксперимент жасауға бағытталған құралдар жасады, сонымен бірнеше эксперимент те жасады. Эксперименттің бақылауға қарағанда бірнеше артықшылығы бар. Біріншіден, эксперимент барысында кез келген затты таза күйінде зерттеуге болады. Екіншіден, нысандардың қасиеттерін экспериментальді жағдайларда, яғни өте төмен немесе өте жоғары температурада, жоғары қысымда, электрлік және магниттік өрістің жоғары шиеленісуі жағдайында зерттеуге мүмкіндік береді. Осындай жағдайлардағы жұмыс заттар мен құбылыстардың күтпеген, таңғаларлық ғажайып қасиеттерін анықтауға жол ашады. Мұның өзі олардың мәніне терең бойлауға жағдай жасайды. Үшіншіден, эксперименттің маңызды қасиеті – оның қайталануы. Эксперимент барысындағы қажетті бақылаулар, салыстырулар мен өлшеулерді күтілген нәтижені алу үшін керек мөлшерде қайталай беруге болады. Эксперимент әр түрлі типте болады, мысалы, өлшеу эксперименттері, тексеру, бақылау, ізденіс эксперименттері. Бұдан басқа баяндау, өлшеу, салыстыру сияқты ғылыми тәсілдер бар. 3. Тарихи тәсіл заттың барлық тарихын жан – жақты, әртүрлі көріністерімен баяндап, жаңғыртады. Ал логикалық тәсіл заттың дамуының тек жалпы қисыны мен бағыттарын және қайшылықтарын ғана қарастырады. Моделдеу деп зерттеу мақсатында арнайы жасалған бір объектіде басқа бір объектінің сипаттамасын қайта жаңғыртуды айтамыз. Мысалы, қоғамның нарықтық қатынастарға өтуінің теориялық моделін жасап, оның барлық көріністерін бақылап отыруға болады. Теориялық танымның негізгі методтары: формалдау, аксиоматика, болжамды – дедуктивтік, абстрактілеуден нақтылыққа өрлеу тарихилық пен логикалық бірлігі. Формальдау дегеніміз – ғылыми білімнің белгі – символдық түрде берілуі. Бұл әдісті қолдану барысында нысан туралы ой – пікірлер, тұжырымдар белгі – таңбамен жұмыс істеуге көшіріледі. Мысалы, бірнеше күрделі қоспалардың қасиетін анықтаған соң, оны жан – жақты баяндап болғаннан кейін одан әрі жұмыс істеуді, ойластыруды жеңілдету мақсатында осы ұзақ баяндаулар қысқаша белгі – таңбамен алмастырылады. Ұзақ, адамды шаршатып жіберетін ғылыми баяндау қысқа әрі нұсқа белгі – таңбамен алмастырылады, яғни формулалар пайда болады. Бұл физика, химия, математика ғылымдарында кеңінен қолданылады. Аксиоматикалық әдіс – ғылыми білімді ұйымдастыруда көптеген ақиқат пікірлердің ішінен олардың осы саладағы болашақта нақты дамуына негіз бола алатын және тұрақты, өзгермейтін пікірін, яғни аксиоманы табудың жолы. Аксиома дегеніміз – дәлелдеуді қажет етпейтін, аса маңызды іргелі ұғым. Аксиомаға негізделіп қорытындыланатын теорияларға белгілі ережелер жүйесі пайдаланылады. Болжамдық – дедуктивті методтың мәні бір – бірімен логикалық байланыстағы бірнеше тұжырымдардың жүйесін құру арқылы эмпириялық фактілер туралы қорытынды алынады. Бұл, әрине, болжамдық сипаттағы қорытынды. Абстрактілеуден нақтылыққа өрлеу – ғылыми ойлаудың бастапқы жалаң абстракциядан бірте – бірте барлық зерттеу кезеңдерінен өтіп терең, біртұтастыққа, яғни нысан туралы нақты теорияға қол жеткізу. Өзінің алғашқы шарты ретінде бұл метод нысанды сезімдік тұрғыдан танудағы мәліметтерден абстракцияға өтуді алады, осы жолда нысанның жеке қасиеттерін, бөліп, анықтап, салыстырып, ең соңында ол туралы біртұтас, тиянақты нақтылыққа қол жеткізеді. 36. Техника философиясы: техниканың шығуы мен мәні. 1. Техниканың шығуы 2. Техниканың мәні 3. Техниканың құрылымы Техника ТЭХНЭ сөзінен шыққан. Көне грек тілінен аударғанда шеберлік, икемділік, өнер деген мағынаны білдіреді. Қазіргі уақытта техника сөзі екі мағынада қолданылады: 1. іс - әрекеттің әр түрлі саласында пайданылатын техникалық құрылымдардың жалпы атауы; 2. іс - әрекетте қолданылатын әркеттердің жиынтығын бейнелейді. Техникалық құрал – жабдықтарды дайындау және қолдану адам іс - әрекетінің негізгі ерекшелігі. Техника – адам мен табиғат арасындағы делдал. Оның көмегімен адам өзінің табиғи мүмкіндіктерін кеңейтеді, тіршілік етуін оңтайлы, ыңғайлы етеді. Техникалық құралдар адамның табиғи мүшелерінің қызметін атқара алады. Мысалы, тігін станогы тігіншінің, авто және темір жол көлігі жүргізушінің функциясын орындайды. Техника туралы сөз еткенде толықтыру мәселесін де қарастыру қажет. Техника адамның кейбір қасиеттері мен мүмкіндіктерін толықтырып отырса, оның өзі де техникалық жүйенің маңызды бөлшегі болып табылады. Техникалық құралдар жүйесінде өндіріс құралдары аса маңызды. Сонымен қатар, транспорт пен байланыс, ғылым мен оқытудың, соғыс, медицина, мәдениеттің, күнделікті өмір сүрудің техникалары бар. Техниканың тарихы – адамның еңбек ету функцияларының бірте –бірте техникалық құрылымдарға өту тарихы. Оның дамуында үш маңызды кезең бар: қол еңбегінің құралдары, машиналар, автоматтар. Қазіргі замандағы техниканың дамуы, ең алдымен, ғылымның өркендеуімен тығыз байланысты. Техникалық тың жетістіктер ғылыми – теориялық білімдердің дамуына негізделеді. Сонымен қатар, техниканың өзі ғылымға жаңа талаптар қойып отырады. Қазіргі қоғамның даму деңгейін ғылым мен техниканың дамуы анықталады. Техника философиясы – бүгінгі әлемдегі техника феноменінің философиялық методологиялық және дүниетанымдық мәселелерін арнайы зерттейтін бағыт. Оның негізгі мақсаты – техниканы, оның дамуын біртұтас құбылыс ретінде қарастыра отырып, техникалық іс - әрекеттің мәнін ашу, техникалық мәдениетпен, саясатпен, адам іс - әрекетінің басқа да түрлерімен байланысын анықтау. Техника философиясының көрнекті зерттеушісі неміс ғалымы Ф.Рапп оның мынадай негізгі бағыттарын көрсетеді: 1) техника тарихын және оның мәдениетпен қарым – қатынасын зерттеу; 2) қазіргі техника мен еңбектің жалпы сипатының социологиясын сараптау; 3) еңбек етудің, әлеуметтік, саяси белсенділіктің экзистенциялық мәселелерін зерттеу; 4) эпистемология тұрғысынан органикалық әлемнен техникалық әлемнің бөлуінуін қарастыру; 5) басқару мәселелері және техника мен бүкіл адамзаттық құндылықтардың өзара қарым – қатынасын зерттеу. Техника адам өмірін жеңілдету және кеңейту, дамыту қажеттілігінен пайда болды. Техника болмысы туралы білім XIX ғасырда қалыптасты. Техника философиясының техника – болмыс қатынасын арнайы зерттейтін бөлімі техника онтологиясы, ал техника – адам қатынастарын қарастыратын бөлімі техника антропологиясы деп аталады. Техникалық білімнің негізгі ерекшелігі – оның нысаны табиғи емес, жасанды сипатта болуы. Техникалық құрылымдар адамның қолымен жасалынады, бұл процессте оның жан – жақты мүмкіндіктері кеңінен қолданыс табады. Бір адам техникалық құрылымның жобасын сызады, екіншісі оны өндірудің технологиясын жасайды, үшіншісі оны өндіреді. Ал төртіншісі онымен тікелей жұмыс жасайды. Бұлардың әрқайсысы белгілі бір саладағы арнайы білімді игерген адамдар. Физика, химия, механика, технологиялық білімдер болмаса техниканың дүниеге келуі мүмкін емес. Бұған техникалық білімнің жақында ғана қалыптасуының өзі айқын дәлел бола алады. Техника философиясы: адамның техникалық дамуының әлеуметтік салдары. 1. Қазіргі ғылыми – техникалық революцияның мәні 2. Қазіргі – техникалық революцияның әлеуметтік салдары Ғылыми – техникалық революция ұғымы ғылым мен техникада пайда болған сапалық өзгерістерді білдіреді. Оның басталуы XX ғасырдың 40 жылдарына сай келеді. Ғылыми – техникалық революция еңбектің сипатын мағынасын, өндіргіш күштердің құрылымын, қоғамның кәсіптік және салалық құрылымын өзгертеді, еңбектің өнімділігін арттырады, қоғамның барлық жағына әсер етеді. Ғылыми - техникалық революция ұзақ процесс, оның ғылыми – техникалық, әлеуметтік алғышарттары бар. Ғылыми – техникалық революцияның пісіп – жетілуіне негіз болған бастау – XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басындағы жаратылыстанудың жетістіктері. Солардың нәтижесінде материяның құрылымы туралы пікір өзгеріп, әлемнің жаңа үлгісі қалыптасты. Электрон, радиоактивтік құбылыс, рентген сәулелері, салыстырмалы теория мен кванттық теория ашылды. Микроәлемде, үлкен қозғалыстар мәселесінде түбегейлі өзгерістер болды. Техникада да ірі жаңалықтар дүниеге келіп, өндірісте және транспортта электр қуатын пайдалану бұл саланың дамуын жеделдетті. XX ғасырдың 50 жылдарынан бастап ғылыми – зерттеулерде, өндірісте, басқару, ұйымдастыру саласында электронды – есептегіш машиналар кеңінен қолданыла бастады. Информатиканың, есептеу техниканың, микро процессорлар мен работотехниканың дамуы өндіріс пен басқарудың кешенді автоматтандандырылуына жол ашты. Ғылыми – техникалық революцияның қазіргі дамуының мынадай маңызды ерекшеліктері бар: 1. ғылым тікелей өндірістік күшке айналды; 2. ғылым қоғам дамуының негізгі факторы ретінде жаңа еңбек бөлісінің қалыптасуына ықпал етті; 3. өндірістік күштердің барлық элементтері – еңбек нысаны, өндіріс құралы және жұмысшының өзі де үлкен сапалық өзгерістерге ұшырады; 4. еңбектің сипаты мен мағынасы өзгерді, онда шығармашылық бастаудың маңызы жоғарылады; 5. қарапайым қол еңбегі механикаландырылған басқарумен алмастырылды; 6. жаңа энергия көздері мен жасанды материалдар пайда болды; 7. бұқаралық коммуникация үлкен көлемде дамып, ақпараттық іс - әрекеттің әлеуметтік және экономикалық маңызы артты; 8. халықтың жалпы және арнайы білімі мен мәдениеттің деңгейі өсті; 9. бос уақыт көбейді; 10. ғылымдардың өзара байланысы көбейді, күрделі мәселелердің кешенді зерттелуі және әлеуметтік ғылымдардың рөлі арта түсті. Қазіргі қоғамда ғылыми – ақпараттық технологиялар өмірге жан – жақты еніп, энергетикалық, шикізаттық, транспорттық және басқа да шығындардың редукциясы ұдайы болып отырады. Табиғатқа, қоршаған ортаға деген қатынас өзгеріске ұшырады. Білімді өндіру үлкен қарқынға ие болды. Қазір кім ақпаратты тез алып, оны уақытында пайдаланады, сол әлемді билейді. Ғылым мен техниканың дамуы бұрын – соңды болмаған жаңа қайшылықтарды туындатады. Оның әлеуметтік салдары бүкіл адам баласының тағдыры үшін қауіпті. Рим клубының ұйымдастырушыларының бірі. А.Печчеи техниканың басқаруға мүмкін емес анархиялық факторға айналғанын көрсетеді. Адамдардың теориялық білімдерінің аясынын кеңігендігі соншалықты лазер, антиматерия, голография, жоғары өткізгіштік сияқты құбылыстар пайда болады. Осы жағдай оның ролін мүлдем өзгертті. Өзі тудырған жағдайды басқарып, оны керек бағытқа бұрып отыру қажет. Яғни, адамның әлеуметтік жауапкершілігі жоғарылады. жүктеу/скачать 499,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|