1 Тақырып: Әлеуметтік әлемді түсінудегі әлеуметтану

Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымына сәйкес, денсаулық – ауру-сырқау мен физикалық кемістіктің болмауы ғана емес, толық физикалық, ішкі сезімдік және әлеуметтік игіліктердің болу жағдайы болып табылады». Бұл анықтама Денсаулық сақтаудың Бүкіләлемдік жарғысына деген. Денсаулық сақтаудың халықаралық конференциясы қабылдаған, Нью-Йорк. 1946 жылғы 19-22 маусымдағы, Прекбулада келтіріледі және 1948жылы 7 сәуірде өз күшіне енді және 1948 жылдан бері бұл анықтама өзгерген жоқ [1].

Жеке тұлғалық денсалық пен ауру-сырқау түсініктері барлық мәдениеттерде де бар, бірақта біз қазір медицина деп атайтын нәрсе батыс қоғамдарының дамуымен байланысты. Осыған дейін отбасы (жанұя) ауру-сырқаумен күрес болып жататын негізгі институт болып табылады.

Барлық уақытта да «шипагерлікке» мамандандырылған адамдар болды. Мәселен, 2000 жылдан аса Үндістанда дисбалансы дәрілік шөптермен және диатемен емдеу болып табылатын, адамның психикалық және жеке тұлғаның табиғатының теңгерімінің теориясына негізделген, аюрведалық медицина тәжірибе жасап келеді. Қытай Халық медицинасыда шөптермен басқа да құрал-жабдықтарды және де ине шаншуды қолдана отырып, адамның тұлғалығының үйлесімділігі тұжырымдамасынан келіп туындайды [2, 553 б.].

Дәстүрлі мәдениеттерде ауру әдетте адамның жалпы психологиялық және әлеуметтік жағдайының бір бөлігі ретінде қарастырылды, осыған ұқсас көзқарастар ХVIII ғасырға дейін Еуропада да орын алып келді. Еуропалық медицина мектептерінің көпшілігі өз бастамаларын ауру-сырқау адамның жалпы психикалық және жеке тұлғалық жағдайы деп түсіндіріліп келген антикалық Грекиядағы емдеу жүйелерінен алады. Бұл уақытта дәрігерлік пен айналысу ерекше «мамандық» деп саналмады, дәрігерлерді әдетте аристократтар мен дворяндарды емдеу үшін жалдады. Олардың сол заманғы көзқарасы мағынасындағы ауруханалар ХІХ ғасырда ғана жеткілікті санда пайда болды. Сол уақытқа дейін, ал кейбір орындарда тіпті кейінірек, емдеу халық бұқарасының, сиқыршылар мен дұға жасаушылардың көмегімен жүргізілінді [2, 553 б.].

Қазіргі заманғы медицина ауру-сырқауға деген жаңа көзқарасты ұсынды. Емдеудің диагнозы мен әдісін анықтау кезіндегі ғылыми тұрғыдан келу – заманауи денсаулық сақтаудың маңызды ерекшелігі болып табылады. Босқа маңызды белгі ретінде арнайы мекемелердің-ауруханалардың пайда болуын атауға болады, оларда шынайы ауру-сырқауларды талдау мен емдеу және де медицинамен айналысатын адамдарды біріктіретін мамандыққа нақтылы этикалық кодексті ұсынатын және айтарлықтай әлеуметтік ықпалға ие болатын топқа айналдырулар жүргізіледі. Медицинаның осы үш аспектілері бір-бірімен тығыз байланысты.

Ортағасырлар дәуірінде ең қауіпті аурулар-жұқпалы сипаттағы: туберкулез, сүзек, безгек және оба болды. Мәселен, 1348 жылы, оба эпидемиясы уақытында бүргелерден таралған, қара егеуқұйрықтар паразиттерінен Англияның халқының төрттен бірі қырылды, континенттік Еуропаның көптеген аумақтары бос қалды.

Бүгінде дамыған елдерде жұқпалы аурулар сирек түрде өлім-жітімнің себебі болып табылады, ал олардың бірқатары әлемнің басқа аймақтарында іс жүзінде жеңілген. Индустриальды әлемдегі өлім-жітімнің жиі себебі – жүрек-қан тамырлары аурулары мен қатерлі ісік аурулары болып табылады.

ХІХ ғасырдағы өлім-жітімнің деңгейінің төмендеуі де санитарлық жағдайлардың, гигиеналық, азықтанудың өзгеруінің, су құбырлары жүйесінің жетілдірілуі мен жақсарулары арқасында мүмкін болды. Олардың әсері сәбилер мен балалардың өлім-жітімінің төмендеуі деңгейінде айқын байқалды. Жаңа дәрі-дәрмектер, антибиотиктер, хириургияның прогресі толықтай өткен ғасырдың ортасына дейінге дерлік өлім-жітімнің көрсеткіштерінде көрініс берген жоқ. Антибиотиктер 1930-40 жылдарда ғана жұқпалы ауруларды емдеу үшін, ал екпелер, мысалы, полимелитті емдеуде одан кейінірек пайда болды [2, 554 б.].

Отаршылдық дәуірінде, Батыстың бүкіл әлем бойынша болған экспанциясының ізінше оның аурулары да, ең алдымен әлемнің басқа бөлігінде белгісіз болған аурулары да кеңінен тарай бастады. Шешек, қызылша және бөртпе сүзек Орталық және Оңтүстік Африканың тұрғылықты халқына испан басқыншылығына дейін белгісіз болған еді. Солтүстік Африкаға бұларды ағылшын және француз отаршылары алып келді.

Африкада және субтропикаық Азияның кей бөліктерінде жұқпалы аурулар бұрыннан кең түрде таралған болатын. Бірақ та еуропалықтардың келуіне дейін жұқпалы аурулар өзінің барлық көрінісінде соншалықты қауіпті болмаған еді. Эпидемия қаупі, құрғақшылықпен басқа да стихиялық апаттар әрқашанда болды, бірақ та отарлаушылық адамның оның өмір сүру ортасымен өзара қарым-қатынасындағы айтарлықтай өзгерістерді туындатты, бұл халықтың денсаулығында зарарлы түрде өз көрінісін берді. Мәселен, Шығыс Африканың ауқымды кеңістігі цеце шыбынының кең түрде таралуынан да мал шаруашылығы үшін жарамсыз боп қалды. Еуропалықтардың келуіне дейін африкалықтар өте үлкен мал табынын айтарлықтай табысты түрде жайып жүрген.

Отаршылдық жүйенің елеулі болған салдары – оның азықтану құрылымына ықпал етуі болды. Экспорттық дақылдар өндірісі қайта өркендегеннен кейін Африканың бірқатар аудандарындағы рационның сапасы төмендеп кетті және де атап өтетін нәрсе – отаршылдықтың дамуымен батыстық диета бірден өзгерді. Бір-жағынан, батыстық диета жақсарды, өйткені оларға бұрын белгісіз болған өнімдер – банандар, ананастар, грейпфуттар және т.б. қосылды. Басқа жағынан, темекіні, кофені және қант шикізатын алып кетушілік айтарлықтай зардаптарға алып келді.

Рационда қанттың жоғары мөлшерінің болуы және де темекі шегудің кең таралуы қатерлі ісіктің және жүрек-қан тамырлары ауруларының бейімделуіне мүмкіндік беретіні белгілі [2, 557 б.].

Индустриалды елдерде негізгі ауру-сырқауларды бөлуде таңқаларлықтай айырмашылықтар байқалуда. Батыс әлеміндегі өлім-жітімнің 70% шамасындағы жағдайлар төрт аурумен байланысты. Бұл қатерлі ісік, жүрек-қан тамырлары аурулары, инсульттар және өкпе аурулары. Осы аурулардың себептерін түсіндірудегі нақтылы прогреске қол жеткізілді, жекелеген жағдайларда ауруға әсер етуге болады, бірақ әлі күнге дейін осы аурулардың ешқайсысы да тиімді емдеуге бой алдырмай келеді. Елге, аймаққа және топтарына байланысты осы аурулар қаншалықты түрде таралғандықтан да, көрінісі бойынша бұл қоректену мен өмір салтының ерекшеліктерімен байланысты. Жоғары әлеуметтік – экономикалық жағдайдағы, орташа денсаулығы бар, бойы биік, күшті адамдар әлеуметтік көрсеткіште төмен тұратын адамдарға қарағанда ұзақ өмір сүреді. Бәрінен де жоғары да осы айырмашылық балалар мен сәбилердің өлім-жетіміндегі көрсеткіштерде көрініс тапқан, бірақ та, қай жасына болмасын төменгі тап өкілдері жағдайы жақсы адамдарға қарағанда өлім-жетім қаупіне көбірек ұшырайды. Шындығында, қоғамның жоғары табынан шыққан адамдарда жақсы тамақтанады, олар өте жақсы медициналық қызмет көрсетуге қол жеткізе алады және де олар оны тұрақты түрде пайдаланады. Еңбек жағдайында ауру-сырқаулар мен өлім-жітімнің болуы сенімділігіне, деген бейімділіктің өзіне де тікелей ықпал етеді. Кеңселерде немесе үйлерде жұмыс жасайтындар әр түрлі потенциалды түрде қауіпті әсер етушіліктерден болдырмауға қол жеткізеді. Кәсіби аурулардың таралуына келер болсақ, олардың көлемділіктерін дәл бағалау күрделі, сондықтанда аурудың еңбек жағдайынан немесе басқа да себептерден туындағанын анықтау мүмкін бола бермейді.

Жүрек ауруларына деген бейімделушілік рациондағы жануарлар майының жоғары мөлшерінің болуы мен дене тәрбиесінің жетіспеушілігі және темекі шегудің болуы негізінде жоғарылайтыны жалпыға мәлім.

Біздің денсаулығымыз ең тар көріністе жергілікті және ауқымды деңгейде де қоршаған ортамен байланысқан.

Зерттеушілер экологиялық өзгерістер адамзаттың дамуына жағымсыз түрде ықпал ететінін нақтылайды. Зерттеушілер 2030 жылға қарай әлемдегі ауа райынан болатын катализмдердің саны 1975 жыл мен 2008 жылдар аралығындағы кезеңге қарағанда бірнеше есе басым болатынын болжамдайды [3, 29 б.].

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) мәліметі бойынша ауру-сырқау құрылымы нақтылы өлшемде табиғи жағдайларға және де экономикалық іс-әрекеттің түріне, атмосфералық ауадағы зиянды заттардың концентрациясына, ауыз-судың сапасына, топырақ қабаттарының ластануының деңгейіне, қоректік азық-түліктердегі зиянды заттардың болуына да байланысты болады.

Еуропалық елдерде мәселелердің бірі – шудың денсаулыққа әсер етуі болып табылады, ол халықтың да, медицина қызметкерлерінің де өсе түскен үлкен алаңдаушылығын туындатады. ДДСҰ мәліметтері бойынша Батыс Еуропа елдерінде жыл сайын транспортпен байланысты болатын шудың әсер етуінен салауатты өмірдің кем дегенде 1 миллион жылы жоғалатыны есептеліп шығарылған.

Халықтың денсаулығы жағдайына ықпал ететін қоршаған ортаның факторларының бірі – атмосфералық ауаның сапасы болып табылады. Автомобильдік транспорттың қозғалысы ауаны ластайды, сосын тыныс алу жолдары аурулары арасындағы және жанданған жолдардың жанындағы тұрғылықты жерлердің және жүк тасымалы құралдарының қозғалысымен басым түрде жанданған жолдардың бойындағы тікелей байланыс туралы жаңа мәліметтер де пайда болды. ДДСҰ-ның мәліметтері ересектердегі созылмалы бронхиттің 25 мыңнан аса жаңа жағдайлары, балалардағы бронхиттің 290 мыңнан астам эпизоды, астманың ұстамасының 500 мыңнан астамы мен шектелген белсенділігінің 16млн.астам адамның күні транспорттық қозғалыспен байланысты екендігін көрсетеді [4].

Медициналық статистика Польшада риниттердің, бронхиттердің кеңінен таралуы ұлғаюда екенін көрсетеді. Жалпы күрделі жағдайдағы 13 миллион поляктар аллергиядан зардап шегеді. Нидерландыда өкпе аурулары бар бір миллионнан астам пациенттер тіркелінген және шамамен 23 мың адам жыл сайын өкпе ауруларымен байланысты болатын себептерден қайтыс болады [5].

Еуропалық аймақтың 25 еліндегі жылына болатын 21 мың шамасындағы мерзімінен бұрын келетін өлім-жітім тыныс алудың қиындауымен, астманың симптомдарымен, өкпелік және жүректік аурулармен байланысты.

Қазіргі уақытта ғалымдар климаттық жағдайлардың өзгеруі адамдардың денсаулығына жағымсыз ауа райы жағдайларының тікелей нәтижесінде де, және судың, ауаның, жағдайлары мен қоректік өнімдердің сапасы мен санының, экожүйелердің, ауыл-шаруашылығының, өмір салтының, инфроқұрылымдардың нашарлауының нәтижесінде жанама түрде де ықпал ететіні туралы қорытындыға келді.

ДДСҰ мәліметтеріне сәйкес экономикалық фактордан мынадай аурулардың: төменгі тыныс алу жолдарының диареялық және жұқпалы ауруларының кең таралуы байланысты болады.

Бәрінен де жиі көріністе егделік жас – бұл күш қуаттың жоғалуы уақыты, егер де оны әлеуметтік қатынастар тұрғысысынан қарағанда осылай. Демалысқа кету (отставка) – жұмысшы ғана емес, сонымен бірге қызметкерлермен де байланысты жоғалту.

Балалар шындығында, өз отбасыларына ие, ал достарымен немесе туған жақындарымен болатын қарым-қатынасты кейде өлім, кейде ара қашықтық үзеді, өйткені егде адамдарға аздап болса да саяхаттап тұру тән болып келеді.

Жастық шақты, қозғалмалықты және жеке тұлғаның тартымдылықты бағалайтын қоғамда қарттар өздерін ешкім назарға алмайтын адамдарға айналады. Бірақта соңғы жылдары оларға деген қарым-қатынаста бірқатар өзгерістер байқалды.

Әлеуметтік түрде оқшаулау мен жалғыздық қазіргі қоғамның аса жиі түрде маңызды проблемалар деп мойындалуда. 2020- жылдан бастап, COVID-19 пайда болған кезден бастап әлеуметтік оқшаулау проблемасы аса өзекті де бола түсті.

Әлеуметтік оқшаулау мен жалғыздық – бұл әлеуметтік бытыраңқылықтың дәрежесін білдіретін терминдер. Әлеуметтік оқшаулау – бұл оған аз санды немесе сирек болатын әлеуметтік байланыстар тән болып келетін объективтік жағдай. Жалғыздық – бұл әлеуметтік байланыстардың дәлелдік және қалаулы деңгейлерінің арасындағы сәйкес келмеушілік ретінде жиі анықталатын әлеуметтік оқшаулаудың субъективтік және алаңдаушылық сезімі. Американдық әлеуметтанушылардың мәліметтері бойынша АҚШ-та жалғыздықтан әрбір бесінші ересек адам зардап шегеді. Бүгінде АҚШ халқының төрттен бірінен астамы жалғыздыққа өмір сүреді және үй шаруашылығының орта көлемі қысқаруда [6].

Әлеуметтік оқшаулану – бұл әлеуметтік құбылыс, ол арқылы жеке тұлғаның немесе әлеуметтік топтың әлеуметтік байланыстар мен өзара қарым-қатынастардың тоқтатылуы мен бірден қысқартылуының нәтижесінде басқа тұлғалардан немесе әлеуметтік топтардан шектетілуі болып өтеді. Жекелеген адамның оқшаулануы: нақтылы адамнан (жағымды немесе жағымсыз), адамдардың нақтылы тобынан (ол үшін маңызы болатын), толығымен алғанда қоғамнан (немесе үлкен бөлігінен) да болуы мүмкін.

Оқшауланудың мынадай типтерін бөліп көрсетуге болады.

Толық оқшаулау – басқа адамдармен жеке байланысы да, қарым-қатынастың төменше тәсілдері (телефон, хат) де толықтай болмауы. Бұл адамға ауыр сынақ ретінде күйзеліс немесе ең зор шаттанушылық әкелуі мүмкін. Оған мысалдар: адам тұрмайтын арал, жалғыз қорытынды жасау.

Тұлғалық оқшаулану – жеке кездесулердің мүмкіндіктері (тілектер) болмаушылық, жеке тұлға байланысының технологиялық құралдары-телефон, почта, интернет арқылы еркін қарым-қатынас жасайды. Оған мысалдар: монахтар, ауру-сырқау, карантин, әр түрлі қалалар/елдер.

Формальды (іскерлік, тұрмыстық) оқшаулану - жеке тұлға топтың толық құқылы мүшесі болып табылады, бірақ та (оны топтағы оның өзінде) минимум формальды емес қарым-қатынас, яғни –әлеуметтік байланыстар аз болады. Функциональдық топтардың (жұмыс, оқу, ұйымдар) және таныс емес адамдар үшін норма болып табылады. Барлық қоршаған адамдардан болатын оқшауланудың осындай типі толықтай басқаша ортаға келіп түсуі кезінде (басқа қалаға көшу, түрме, әскер) - уақытша топтардың біреуіне енгенге дейін, немесе ұзақ уақытқа – жеке тұлғаның жабық топқа шеттетілуі жағдайында (түрмедегі «шастаулар», әскер, мектеп) орын алды.

Әлеуметтік оқшаулануды оқып-үйренудің маңыздылығы – оның ауру-сырқаудың және ерте болатын өлім-жітімнің маңызды факторы болып табылатынымен қамтылуында.

Әлемнің көптеген елдеріндегі денсаулық сақтау дамудың басым салаларының бірі болып табылады. Соңғы жылдары денсаулық сақтаудың әлемдік нарығы мен әлемнің барлық дамыған елдері медицинаға жұмсалатын қаржыны ұлғайтуда. Мәселен, соңғы жиырма бес жылда Оңтүстік Кореядағы медицинаға жұмсалатын қаржылар 5 еседен астам өскен. Польшада, Ирландияда, Норвегияда – 4 еседен астам, Нидерландыда, Ұлыбритандияда және Испанияда – 3 еседен астам, ал АҚШ пен Германияда 2,5 еседен астам өсе түскен.

Эксперттердің болжамы бойынша, болашақта жұмсалатын қаражаттардың одан ары өсуі күтілуде. Мамандар көптеген дамыған елдердегі денсаулыққа жұмсалатын қаржылар олардың экономикалық өсімдерінің қарқынынан алда болатынын атап көрсетеді.

Оның басты факторларының бірі – халықтың қартаюы болып табылады. Елдегі егде халықтың үлесінің ұлғаюы адамдардың осы категориясындағы созылмалы ауруларды қымбат тұратын емдеуге деген ұдайы болатын сұранысты қамтамасыз ете отырып, медицинаға жұмсалатын қаражатқа тікелей ықпал етеді. Жаһандық трендтің басқа маңызды векторы – превентивтік медицинаға біртіндеп ауысу болып табылады.

Алдын алушылық (профилактика) ауру-сырқауды емдеуге қарағанда кайтарлықтай аз құрал-жабдықтарды талап ететіні көпшілікке мәлім. Медицинаға жұмсалатын ауыртпалықтың төмендеуі ерте қойылатын диагностикалық жетілдірілуімен және де дұрыс белсенді өмір салтының, рациональды түрде тамақтанудың кең таралуымен және с.с. байланысты.

Қоғамның әлеуметтік-саяси құрылымының көзқарасы тұрғысынан денсаулық сақтау жүйесінің бес типін бөліп көрсетеді: 1) классикалық (реттелінбеген); 2) плюралистік; 3) сақтандырушылық; 4) ұлттық; 5) социалистік.

ДДСҰ эксперттері денсаулық сақтау жүйесінің үш бастапқы типі ерекшеленетін жіктемені ұсынды: мемлекеттік (немесе Беверидждің жүйесі); денсаулықтың бірін қамтитын сақтандыруға негізделген жүйе (немесе Бисмарктың жүйесі); мемлекеттік емес, нарықтық (немесе денсаулық сақтаудың жекелік жүйесі).

Қазіргі кезде денсаулық сақтаудың барлық қолда бар жүйелерін үш негізгі экономикалық модельдерге жатқызады.

Бірінші үлгі үшін тән нәрсе – медициналық көмектің басым жағдайда ақылы негізде көрсетілуі, медициналық қызметті тұтынушының өз есебінен болуы, мемлекеттік медициналық сақтандырудың бірыңғай жүйесінің болмауы. Оны АҚШ денсаулық сақтауы ұсынған, онда денсаулық сақтауды ұйымдастырудың негізгі – бұл кедейлер мен зейнеткерлерге медициналық қызмет көрсетудің қосымша мемлекеттік бағдарламалары негізіндегі медициналық қызмет көрсетушіліктің жеке нарығы.

Екінші үлгіні мемлекеттік, бюджеттік деп нақтылайды. Ол мемлекеттің айтарлықтай (ерекше) рөлімен сипатталады.

Денсаулық сақтауды қаржыландыру басты көріністе мемлекеттік бюджеттің, кәсіпорындар мен халықтың салықтары есебінен іске асырылады. Елдің халқы медициналық көмекті тегін (медициналық қызмет көрсетудің аздаған жиынтығын қоспағанда) алады. Осындай көрініспен, мемлекет денсаулық сақтау жағдайларындағы қоғамдық қажеттіліктің үлкен бөліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ете отырып, медициналық көмекті басты сатып алушы және жабдықтаушысы болып табылады. Бұл үлгі Ұлыбританияда, Ирландияда, Данияда, Португалияда, Италияда және т.б. орын алған.

Үшінші үлгіні әлеуметтік-сақтандырушылық немесе денсаулықты реттеудің сақтандырушылық жүйесі ретінде нақөтылайды.

Ол бірінші кезекте мемлекеттің сақтандырушы қорларды қаржыландыруға нақтылы түрде қатысуы кезінде елдің барлық халқының дерлік міндетті медициналық сақтандыруының болуымен сипатталады. Медициналық қызмет көрсетулер нарығының рөлі тұтынушылар үшін таңдау еркіндігін қамтамасыз ете отырып, халықтың жоғары кепілдіктік деңгейлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға мәлім етіледі. Бұл үлгі ФРБ-де, Францияда, Нидерландыда, Австрияда, Белгияда, Голландияда, Швейцарияда, Канадада және Жапонияда көрсетілген.

Халықтың жан басына шаққандағы абсолюттік мағынада бәрінен де көп құрал-жабдықтарды АҚШ-та ($10243), Швейцарияда ($ 9903), Норвегияда ($8102), Бериудтарда ($6559) жұмсайды. Орташа алғанда әлем бойынша бұл сумма $1048 құрайды.

Сондықтан да бірқатар африкалық елдерде осындай жұмсалынатын қаржылар $25 аспайды. Оларға Эритрея ($24), Мадагаскар ($22), Орталық Африка Республикасы ($21) және Конго Демократиялық Республикасы ($19) жатады, ал денсаулық сақтауға деген аздаған қаражат жұмсау Сомалиде екені атап көрсетіледі ($6 және бұл сума іс жүзінде 1995 жылдан бері өзгермейді) [7].

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 23 қыркүйектегі № ҚР ДСМ-108/2020 бұйрығымен әлеуметтік маңызы бар ауру-сырқаулардың тізімі бекітілген. Оған мыналар кірген:

• 
  Туберкулез;
  
• 
  Адамдағы иммунотапшылығывирусы (АИВ) туындататын ауру;
  
• 
  Созылмалы вирустық гепатит және бауыр беріші (цирроз);
  
• 
  Қатерлі ісіктер;
  
• 
  Қант сусамыры (диабеті);
  
• 
  Психикалық, мінез-құлықтың бұзылымдар (аурулар);
  
• 
  Балалардағы церебральдық сал ауруы (паралич);
  
• 
  Миокардтық тез өрбитін инфариты (бастапқы в аймағы);
  
• 
  Ревматизм;
  
• 
  Орталық жүйке жүйесінің миелинсіздіргіш аурулар;
  
• 
  Органдық аурулар [8].
  

Медициналық көмектің сапаларының жалпы өлшемдері – медициналық технологияны орындаудың дұрыстығы, пациенттердің жағдайларының болар қаупінің төмендеуі, ресурстардың орындалуының оңтайлылығы және медициналық көмекті тұтынушылардың қанағаттандырушылығы болып табылады [9].

Медициналық қызмет көрсетудің қол жетімділігі деп медициналық мекемелер туралы ақпараттану, оның территориялық орналасуы, уақытша жұмсалатын қаражаттар және с.с. өлшемдерді қоса отырып, медициналық мекемеге түсіп жету мүмкіндігі де түсініледі. Бастысы – ағымдағы қажеттілікке сәйкес келетін және денсаулық үшін аса тиісімді нәтиже беретін медициналық көмекті өз уақытында ала-алуы деп саналады. Сондықтан да медициналық қызметке деген және жұмсалатын қаражаттар пациенттің жеке бюджетінде шынайы түрде көрініс бермеуі тиіс және сондықтан да елдерден бас тартудың себебі болмау керектігі туралы мәнде болатын шарттардың орындалуы да маңызды.

Халықтың медициналық қызмет көрсетуді бағалауы медициналық мекеменің іс-әрекетінің тиімділігінің басым ақпараттық көрсеткішінің бірі болып табылады және сондықтан да денсаулық сақтау жүйесіндегі қалыптасқан жағдайды және көңіл бөлушілік пен араласушылықты талап ететін проблемалық аспектілерді нақты бейнелейді [10, 9 б.].

Демографиялық үдерістер халықтың денсаулығының қалыптасуының және денсаулықты сақтау жағдайларындағы оның қажеттіліктерінің маңызды факторы болып табылады.

Қазіргі заманның жаһандық демографиялық мәселелерінің арасында халықтың қартаюшылығы ерекше маңызға ие.

Әлемнің көптеген елдеріндегі демографиялық көрсеткіштер халықтың қартаюының орнықты үрдістері туралы дәлел бере алады.

Германияда 1993 жылы 80 жас пен одан асқан адамдардың үлесі 3,9% құрады, 2025 жылы ол 6,8%-ды құрайтын болады, Францияда – 4,1% және 6,3%, Италияда-3,9% және 7,5%, Голландияда – 3,0% және 5,0%, Швецияда – 4,5% және 7,5%, Швейцарияда – 3,9% және 5,6% сәйкестілікті құрайды. 8 жастан асқан адамдардың контингентінің айтарлықтай түрдегі өсімі Жапонияда күтілуде, онда 2025 жылы олардың үлесі бүкілхалықтың 9,3% деңгейінде болжамдауда.

60 жастан асқан адамдардың үлесі халықтың жалпы құрылымында 2007 жылы ?Италияда – 25,3%, Швецияда – 23,4%, Болгарияда 22,9%, Латвияда – 22,4%, Эстонияда – 21,6%, Ұлыбританияда - 21,2% құрады. Болжаудың 2050 жылғы қарай орташа көрсеткіші бойынша 60 жастан асқан адамдардың орташа үлессалмағы Болгарияда 40,2%, Польшада – 39,6%, Чехияда – 39,6%, Италияда – 38,6%, Латвияда – 37,3%, Украинада – 36,6%, Литвада – 36,2% құрады.

ДДСҰ мәліметі бойынша толығымен алған 2000 жылдан 2050 жылға дейінгі кезеңде әлемдегі халықтың 60 жастағы және одан асқан адамдардың саны 600 млн-нан 2 млрд-қа дейін үш еседен аса ұлғаяды. Осы ұлғаюшылықтың үлкен бөлігі кем дегенде дамыған елдерде болып жатады, онда 2050 жылға қарай егде адамдар 400 млн-нан 1,7 млрд. адамға дейін ұлғаяды. 2050 жылға қарай әлемдегі егде адамдардың саны алғаш рет жастардың санынан асып түсті.

Жастық шақты, ширақтықты және дене тартымдылығын бағалайтын қоғамда қартаюды елемеуге тырысады. Қазіргі заманғы қоғамда жаңа құбылыс эйджизм пайда болды.

Эйджизм – бұл жас ерекшелігі бойынша адамдарды қанаушылық. Эйджизм барлық салаларда – еңбекпен қамтамасыз етуде, карьералық түрде және т.б. көрініс беруде.

Халықтың қартаюының жетекші себебі – өмір сүру ұзақтығының ұлғаюы және бала туудың төмендеуі болып табылатыны белгілі.

Егде жастағы топтардағы адамдардың ұзақ емдеуді және күтім жасауды талап ететін созылмалы ауруларының айтарлықтай түрде кең таралуы тән болып келетін үлесі салмағының өсуі денсаулық сақтау жүйелерінің алдына жаңа міндеттер қояды.

1. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы https://www.who.int/ru/about/who-we-are/frequently-asked-questions

2. Гидденс Э. Социология. М. – 1999. – С. 483.

3.Народонаселение мира в 2009 году. На переднем крае: молодежь и изменение климата. ЮНФПА.

4.Transport, environment and health/ Edited by Carlos Dora and Philips/ WHO regional publication. European series. N89, pp. 23

5.Chronic respiratory diseases. Quick facts and figures. http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/noncommunicable-diseases/chronic-respiratory-diseases/facts-and-figures

6.Health Affairs сайт - https://www.healthaffairs.org/do/10.1377/hpb20200622.253235/full/

7. https://mipt.ru/news/skolko_tratyat_na_zdorove_v_mire

8. Әділет сайты http://adilet.zan.kz/rus/docs/V2000021263

9.http://www.lim-rb.ru/about/dostupnost-i-kachestvo-meditsinskoy-pomoshchi/

10.Нургалиева М.М. Қазақстанғы медициналық қызмет көрсетудің қол жетерлігі және сапасы = Доступность и качество медицинских услуг в Казахстане. – Алматы: Исследовательский институт международного и регионального сотрудничества Казахстанско-Немецкого университета, 2016. - 116 б.

11.Москаленко В. Ф., Грузева Т. С. Старение населения как глобальная проблема: медико-социальные аспекты //Здоровье–основа человеческого потенциала: проблемы и пути их решения. – 2011. – Т. 6. – №. 1.