1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| § 8. Шешендік сӛз
Қазақ қоғамында билер институты хандық дҽуірде арнайы қызмет саласы ретінде бҿлініп шықты. Ал мемлекет пайда болғанға дейінгі кезеңде дау-дамайларды ру-тайпалардың кҿсемдері немесе рудың арнайы жиналысында шешкен. Алғашқы патшалар полифункциялы, олар ҽрі мемлекет басшысы, ҽрі ҽскери қолбасшы, ҽрі сот қызметтерін атқарған. Қоғам дамуының заңдылығы полифункциялық қызметті салалық мамандану арнасында монофункция – сот институтын бҿліп шығарды. Ертегілерде дана типін қолданудың аясы тым ауқымды, шешен типінің жасалуындағы тарихи жолда оның ҽсері елеулі. Алғашқы қауымдық қҧрылыста ру, тайпа кҿсемдері ҽдет-ғҧрыптарды ҿткізуде білімнің артықшылығы мойындалып, ҿз ортасынан ерекшеленген. Мҽселен, қоғамдық дамуы тҿменгі сатыдағы Бали аралындағы тҧрғындардың «Дана» ертегісінде патшаның қазынасынан жҥзік ҧрлаған қыз сарайға дана шақырылған соң «ол бҽрін біліп тҧр» деген ҥреймен шынын айтып қояды, яки оны ерекше кҥш, қасиеттен арылмаған кҥйде тану болған. Ертедегі адамдар ҥшін ҿз ортасынан ерекше қасиеттерімен танылған бақсы да, патша да, шешен де Қҧдайдың таңдаулысы саналған. Фольклорда дана да, би де, шешен де қорғаушы қызметінде кҿрінеді. Ол: жеке басты қорғау қажеттілігі (ауғандағы Аяз, қазақта Досбол би, т.т.); белгілі бір ауқымдағы адамдар ҿмірін сақтап қалушы (Жиренше Ҽз-Жҽнібек ханның 40 уҽзірге берген сҧрағына жауап іздеп, табады); елін жаудан аман сақтап қалушы (ауған данасы); елші болып, елінің намысын қорғаушы (қазақта Қазыбек би қонтажы алдында «Қазақ деген мал баққан елміз», қырғызда Тилекмат чечен Қоқан ханына «Биз кыргыз деген мал баккан элбиз» деп сҿйлеуі); тҿрелік берушілер – дауласушы бір жақтың хҧқын қорғаушы. Би, шешендердің қорғаушы қызметінде кҿрінуі олардың қоғамдағы тарихи миссиясы, фольклор ақылды бала, ақылды қыз типтерін жасаудан бастап, дана, би, шешен типтерін сомдау арқылы жанрға идеологиялық міндет жҥктеді. Қазақ тарихында орта ғасырдағы хан ордасында билер соты, 404
монғолдарда шешендер кеңесі болған. Демек, фольклорда Жиреншенің ханмен кездестірілуі қиялдан тумаған, тарихи мҥмкін жағдай. Орта ғасыр мҽдениетінде патшалар дҽруіштің ҿзіне айтқан сын, сайқымазақ, ҧрысқан сҿздерін тыңдаған 1 . Орта ғасырлық тҥркі- монғол тарихында хан ордасында билер соты, шешендік кеңес, жыраудың болуы - сол замандағы демократия кҿрінісі. Ал таптық жҥйеде ҥстем тап ҿкілдеріне ел ішінен қарсы келе алатын ақылмандардың шығарылуы, фольклордың идеологиялық қызметі шешен типінің тууына, қалыптасуына ҽкелген. Қазақ шешендік сҿздері тарихилық принципті талғаммен ҧстанған - неше тҥрлі дау-таласты шешкенде қҧн тҿлетудің жолын дҽлме-дҽл кҿрсеткен болса, шешендік сҿз кҿркемдік ерекшелігін не жоғалтады, не ҽлсіретеді. Шешендік сҿздер белгілі тҧлғаны дҽріптеуге арналған, сол ҥшін оның ерекшелігін арттыра тҥсу мақсатымен оны ақылман типінде кҿрсету қажеттілігі туған. Қазақ тҧрмысында халық арасынан шыққан билердің қҧрметке ие болу негізі беделдің мойындалуы, би атағының мҧрагерлікке қалу жағдайы Қазыбек бидің тҧқымын Бекболат – Тіленші – Алшынбай тізбегі, ал Шорман бидің ҧрпағынан би атағына мҧрагер болмаған жағдайлар бар. «Жеті Жарғының» жазба мҽтіні сақталмағанымен, қосымша деректердің мҽліметтері оның негізгі қағидаларын анықтауға кҿмектеседі. Тҥйе немесе жылқы ҧрлағаны ҥшін, егер ҧрылар мойындамаса, ҽйтпесе, тҿрт куҽ мойнына қойса, басқаларды сескендіру ҥшін оларды ҿлім жазасына кескенін, кісі ҿлімі жҽне денеге жарақат салғаны ҥшін жауапкершілік кҥшейгенін, бірқатар жағдайларда қанды кек («қанға-қан, жанға-жан») қолданылғанын, қолды, аяқты, қҧлақты, т.б. мҥшелерді шауып тастағаны ҥшін «Жеті Жарғы» бойынша қылмыскер ҿз денесінің дҽл сол мҥшесінен айырылуға тиіс болғаны анықталады. Қазақтың шешендік сҿздерінде Нҧралы ханның баласы Есім сҧлтан Байбақты елінен алған Ақмоншақ атты қайтармас ҥшін жҽне Сырым батырдың Орта жҥз бен Кіші жҥз арасындағы мал дауына байланысты бітім мақсатында айтқан «қҧлаққа-қҧлақ, тҧяққа-тҧяқ» деген тіркестердің қолданылуы алғашқы рулық қауымдағы талион - тең дҽрежеде кек қайтару дҽстҥрінің тарихи жалғастығы екендігін кҿрсетеді. Ҥш жҥздің биі – Тҿле, Ҽйтеке, Ормамбет арасында Қасқакҿлге талас болады. Ормамбет келісе қоймай: – Екі би, айтқан сҿзің жарасады, еншіге ҽркімдер-ақ таласады. Бҧл Қасқакҿл Орта жҥздің кҿлі еді, айтқандарың қиянатқа жанасады. Қанағатсыз билерді қабан деген, қамшылатқан жҥйрікті шабан деген, біреудің ақысына зорлық қылса, ақыретте мҧндай істі жаман деген, - дейді. Мҽмілеге келе алмай, жасы ҥлкен екі би ренжіп қайтады, кейін бҧл туралы Ормамбеттің шешесі естіп, қарттарды ренжітпеу керектігін айтып, ақыры, Қасқакҿлді ынтымақпен бҿліседі. Мҧндай сюжетті тудырған кҿлді бҿлу сарыны, патшалық новелла, яғни патшаға айтылған оқиғалар тҧңғыш рет Ежелгі Египет ертегілерінде кҿрінеді, оның кейбір сарындары – 1 Лихачев Д.С., Панченко А.М. Смеховой мир Древней Руси. Л., 1976. С.178. 405
тҧрақсыз ҽйел, кҿл суын екі бҿлікке бҿлу Інжіл сюжеттеріне ықпал жасаған жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|