1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| І. Тумыстағы ерекшелік. Едігенің ғажайып тууы - шешесі - пері қызы,
ҽкесі - Баба тҥкті шашты Ҽзиз ҽулие. Соломон - Давид патшаның 30 ҽйелінің ішіндегі сҥйікті Вирсавийден туған бала, ол 9 апталық кҥнінде бесікте жатып, ҽкесіне жҧмбақтап сҿйлеп, шешесінің кҥнҽсін бетіне басады. ІІ. Едіге де, Соломон да әке-шешелерінен бӛлек жерде ӛседі. Едігені шешесі Ніл дариясының жағасындағы Қҧмкент шаһарында қалдырса, ҽкесі Баба тҥкті шашты Ҽзиз оны ҥш жасында молдаға береді де, баласының бар парызынан қҧтылған соң ғайып болады. Соломонның шешесі баладан қҧтылуды ойлап, оны ҿлтіруді Ачкилоға тапсырады. Бірақ туысқан Ачкило баланы ҿлтіруге қимайды, нҽресте Соломонның ақылы бойынша жолдан бір итті ҿлтіріп, шешесіне соның жҥрегін апарып кҿрсетеді. 1 Позднеева Л.Д. Поучение дипломату в древнем Китае // Историко-филологические исследования. Сборник статей к 75-летию акад. Н.И.Конрада. М., 1967. С. 463. 409
Едіге 8 жасқа келгенше молдада оқып, одан соң мал бағады. Оның тҿрт тҿрелігін естіп-білген Тоқтамыс хан ҿзінің қасына алдырады. Ал Соломонды далада қалған жерінен бір шаруа қарт тауып алып, бағып ҿсіреді. ІІІ. Балалар «патша тағын» жасап, билік жүргізеді. Едіге қасындағы ойнап жҥрген балалардың киімдерін алып, бір жарға ҥйіп салады, киімдердің ҥстіне отырып, «міне, Тоқтамыс ханның тағының ҥстіне отырдым»,-дейді. Тҿрт тҿрелік осыдан кейін жасалады. Соломон да шаруа қарттың ҥйінде жҥргенінде осыған ҧқсас жағдайды кҿрсетеді. IV. Тӛрелік жасаушы балалар қойшы болып жүреді. Едіге оқуын бітірген соң мал табамын деп, біреудің қойын бағады. Дауласушылар Едігеге кездесіп қалып: «Мынау кҿті боқты қойшыға жҥгінейік,»-деп, шаруаларын баяндайды. Шаруа қарт Соломонның даналығын кҿріп, қайтыс боларының алдында ҿзінің туған балаларына оған қара жҧмыс істетпей, дана, ҧстаз адам ретінде қарауды ҿтініш етеді. Бірақ Соломон ҿз ықтиярымен мал бағады 1 . Мҧндай типтік жағдайлар алғашқы патшалардың билік қызметті қоса атқарғанын, би қызметін алардан бҧрын даналық сыналатын, білімділігін танытатын сынақтың болғанын кҿрсетуі мҥмкін деген болжамға жол ашады. Бҧл ойымызға орыстың «Царь-Найденыш» ертегісі де қосымша тірек - патшаның ҧлы жоғалып кетіп, арада 15 жыл ҿткенде бір қарттың оны тауып алғаны туралы хабар жетеді. Бҧл Едіге мен Соломонның далада ҿсіп, біреудің қолында ержеткенін еске тҥсіреді. Патша қартқа: «Тапқан балаңа айт, менің алдыма: жалаңаш та емес, киінген де емес; жаяу да емес, атпен де емес; кҥндіз де емес, тҥнде де емес; аулада да емес, кҿшеде де емес кҥйде келсін», - деп шарттайды. Балаға бҧл қиын тапсырма болмағанын кҿрген патша «Міне, бҧл - менің ҧлым!», - деп қорытынды жасайды. Қазақта Жиреншенің ҽйелі - Қарашаш, башқҧртта Ерэнсэ сэсэн жарының есімі - Бендібике, ол дана, ҽулие. Қырғызда Қарашаш - ақылды қыз жҽне Жиреншенің ақылды келіні. Бірақ ақылды жар типінің толыққанды сомдалуы қазақ фольклорында, Жиреншенің ҽйелі. Ол: кҿрсеқызар ханды ҧялтатын жағдайға жеткізіп, еріне адалдығын сақтайды жҽне шешенге берілген хан тапсырмасын орындауда ақылшы, кеңесші. АТ сюжеттер каталогында ақылды жауаптар туралы ертегілер 921 жҽне 922 ертегілік типтері бойынша белгіленген. Олар сюжеттік жҽне идеялық мазмҧн жағынан бір-біріне жақын, король, барин тарапынан қойылған тҥйінін шешу қиын сҧрақтар мен тапсырмаларды халық ҿкілі - шаруа, қойшы, т.т. орындайды. Ертегінің жалпы, фольклор эстетикасы бойынша ол ҥстем тап ҿкілінен ақыл тҧрғысынан биік, сюжеттер кҿбіне антогонистік тап ҿкілдерінің кездесулеріне қҧрылған. Айырмашылықтары - АТ 21 бойынша король тапсырмасы нақты кімге бағышталса, орындаушы тиісінше сол адам, кҿп ретте ақылды бала, ақылды қыз. Ал 922 типі бойынша қиын тапсырма мен сҧрақ берілген адам шеше алмай, оны басқа адам, халық ҿкілі не ҿзі орындайды, не жҥзеге асырудың жолын кҿрсетеді. Алғашқы тҥр қазақ 1 Веселовский А.Н. Сказание о Соломоне // Собрание соч. СПб., 1921. Т.8. Вып. 1. С.28. 410
шешендік сҿздері ҥшін жиі кездеседі, кең ауқымда, ал екінші тҥр бала би типін жасау ҥшін тиімді. Қазақ шешендік сҿздерінде ҽлемдік фольклорда кең тараған тҿрт сюжет кҿрнекті орын алады. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|