1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| ІV. «Сӛйле, сӛйле, құлағы жоқ шұнақ биім, құйрығы жоқ шолақ биім»
сарыны бойынша сҧрақ қоюшылар Дулаттың шешені – Қара би болғанда, оларға жауап беруші – Мырзан би, басқа нҧсқада Қоңырат Жайынбай датқа мен Қыпшақ Арғынбай. Ал қырғызда бҧл сарын манап Тҥкбаш пен Куйручук арасында берілген. Дулаттың шешені: Жалтақтап сҿйлейсің Жалғыз-ақ адамша. Кҿтеріліп сҿйлейсің Кҿмегі жоқ адамша Қҧйрығы шолақ Мырзан, Қҧлағы жоқ шҧнақ Мырзан, Жалғыз ҿзің сҿйлейсің бе? Манап Тҥкбаш: Кулагы жок - чунак Куйручук, Куйругу жок -чолок Куйручук, Ойдо чыкса - ҿбҿксҥз Куйручук, Ылдый тҥшсҿ - жҿлҿксҥз Куйручук, Аркы кылаар ҽлиң кайда, Азык берҽр жериң кайда? Мырзан би: - Сен жалғыз деп сҿксең, Қҧдайға тілің тиеді. Жарлы деп сҿксең, Пайғамбарға тілің тиеді. Қҧйрығым шолақ болса, Тҧлпар шығармын, Қҧлағым шҧнақ болса, Сҧңқар шығармын. Қҧйрығы ҧзынды
итке
чыгармын, Куйругум чолок болсо –тулпар
Кулагу узунду - ҽшек дейбиз, Куйругу узунду - ит дейбиз. Ҿбҿксҥз ойдо чыксам, жҥрҿгҥм таза, Жҿлҿксҥз ылдый тҥшсҿм, жҥмҥнҥм таза. Ҿбҿк кҿюп ҿйдҿ чыкканды оору дейбиз, Жҿлҿк кылып таяк алганды ууру дейбиз. Арып-ачып алыстан келдим, Арка болчу ҽл ушул. 1
С.15; Старик Женали // Ногайские народные сказки. М., 1979. С.153-155; Ответ шаху // Сатира и юмор народов Дагестана. Махачкала, 1976. С.237-238; Эркин Тоо (газет). 2000. 24-қараша. 412
ҿзің тоғыз едің Тоғызыңды алса, Қҧдайдың шамасы жоқ па? Маған бала берейін десе, баласы жоқ па? Тентип-тербип тегимден келдим, Тҽҽк болчу жер ушул. Кҿпсҥнгҿнгҿ кҿр бар, кҿп ичинен бҿлҥнҿт, Ҿйдҿсҥнгҿнгҿ ҿр бар, ҿбҿктейт да жҥгҥнҿт. Жалгыз десең, кҥнгҿ тилиң тийгени, Жарык берген дҥйнҿгҿ. Жарды десең, айга тилиң тийгени, Шоола чачкан тҥнҥндҿ 1 . Ҽр дҽуір, ҽр ҿңірдің айтулы адамдарының кейіпкер болып еніп, жаңа сюжет ҥшін даудың туу себебін тҥрліше тҥсіндіру мҥмкіндігінің берілуін ақтайтын ең басты тҥйін қаңқа жасайтын орталық маңызда сақталған. Қай ҿңірдің адамдары болса да, ҿздеріне жақын тарихи адамдар – батыр не биді, т.т. тҧлғаландыра тҥсуде оны тҥрлі тосын жағдайларға қосып, ақылды жауаптар бере алатын ақылман типінде танытуға ынталы. Билік сҿз, шешендік сҿз деген бҿліністі бір деңгейде қолданудың терістігі ақылды жауаптар сарыны бойынша тереңірек дҽлелденеді. Тҿрелікті патша, уҽзір, дана, судья, қоян немесе жолда бірінші кездескен адам, т.т. жасай алады жҽне кейде математикалық есепке сҥйеніп, тҿрелік етуші, біз кҥтетіндей, дана емес, судья болатыны қазақтағы билік, кесім сҿздерді билердің репертуарына таңып, шектеп қоюға болмайтынына кҿз жеткізеді. Мҧндай таным олардың сыртқы тҥріне қарап жасалған, ал, анығында, билік сҿз шешендік сҿздер жанрының ішкі бір тармағы, ал табиғи ортақтық қаңқа қҧрайтын маңыз болған ҧйытқы- фольклорлық ақылды жауаптар сарынында жатыр. Шешендік сҿздер жасалу жолында фольклорлық жанрлардан жҧмбақ пен мақал-мҽтелдерді қолданса, тҥр жағынан сҽлемдеме, бас мінесу, ым- ишара, сҿз ойыны, дыбыс ҥндестігін пайдаланған. Ҽлемдік фольклорда дау- таласқа қҧрылған сюжеттер жанрдың ҽртҥрінде - ертегі, мысал, анекдот, т.т. кездеседі. Олардың кҿбінде талас-даудың шешімі жанр табиғатына байланысты жасалатыны да заңды. Сонымен қатар, қоғамдық дамудың тҿменгі сатысындағы елдерде қҧқықтық норманың толық қалыптаспағандығынан істің шешімі кҿрінбей, тыңдаушыға «Сіз қалай шешер едіңіз?» немесе «Сіз қай даугердің жағына шығасыз?» деген сҧрақтар қоюмен шектеліп, дилемма кҥйінде қалатыны бар. Жалпы, мҧндай тҥрлі дау- дамайды шешудің бірнеше жолы қолданылады, ол: даугерлерді сыннан (эксперимент) ҿткізу, «қҧдай соты», тҿрелік етуші даугерлердің сыртынан тыңшылар жіберуі, даугерлердің бірі таласқа тҥсіп тҧрған нҽрсенің иесі болғандықтан, оның ерекше қасиеттерін жетік білетіндігін кҿрсетуі, тҿрешілердің немесе даугерлердің қулық, есеп, т.б. ҽрекеттерді қолдануы арқылы шешіледі. 1 Эркин Тоо (газет). 2000. 24-қараша. 413
«Қҧдай соты» қазақ билерінің кесіміне жҥрмеген, арифметикалық есеп те кең қолданылды деуге болмайды. Ал жұмбақтың қызметі салмақты. Бейнелі ойды тҥсінуге қажетті сҧрақтарды ресейлік шығыстанушылар жҧмбақ деп алғанын қабылдап, осы ыңғайдағы типтік қаңқалардың қолданысын «Аяз би» ертегісінен молынан тануға болады. «Аңға шыққан Мадан хан таудың етегінде қой жайып жҥрген бір шалға ҧшырасып, сҽлем беріп: ...-Уа, ата, мына таудың басын қырау шалғалы неше жыл болды?- деп сҧрады. - Бір жиырма жыл болған шығар,- деді шал. - Бҧл таудың етегін қырау шалғалы неше жыл болды? - Он бес жыл болды. - Бҧл таудың басынан бҧлақ аққалы неше жыл болды? - Оған да он бір жыл болған шығар. ...-Баба, менің қырық асыранды қазым бар, соны білдірмей жҧлып, кҥйдірмей пісіріп, қан шығармай сойып беретін кісі бар ма?-деп сҧрады хан. Сонда шал: -Адамына тап болсаң, айтқаныңнан артық етер,-дейді. ...Хан: - Мен не дедім, шал не деді? Соны айырыңдар, оны айыруға бір ай уақыт берем. Айыра алмасаңдар, қырқың да ҿлесіңдер жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|