1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
, - деді. «Аяз би» ертегісі мен қҧмықтың «Қарт жҽне уҽзірлер» атты ертегісі типтік кҿріністі танытады 2
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| 1
, - деді. «Аяз би» ертегісі мен қҧмықтың «Қарт жҽне уҽзірлер» атты ертегісі типтік кҿріністі танытады 2 . Тек онда хан орнына би, уҽзір саны - ҥшеу. Тҧрақты бір белгінің бірнеше затқа ортақ болатынын басты талап етіп ҧстануды кҿздейтін жҧмбақ сҧрақтарды шешендер тҿрелік ҥшін емес, білім сынасу мақсатында қойған. Бҧл қазақтағы ҥш арсыз, ҥш ғайып, ҥш жетімнің сҧралу мҽтіні осындай ҧстанымнан туғанын кҿрсетеді. Вавилон патшасының Иран патшасына жолдаған хатында алты нҽрсенің мҽнін табуды талап етіп, жауап берілген жағдайда олардың ҥш жыл салық тҿлейтіні, ал тҥсіндіре алмаса, керісінше, оларға парсылардың осындай мерзімде салық тҿлеуші болатыны баяндалған фольклорлық мҽтін бар. Жолдауда қойылған сҧрақтар: - Таудан ауыр не? Оттан ыстық не? Қылыштан ҿткір не? Балдан тҽтті не? Қҧйрықтан майлы не? Жандыда ҿзгермейтін не? Парсылар салмақты ойға бағындырылған жауаптар қайтарады. -Таудан ауыр нҽрсе - ҿтірік. 1 Аяз би // Қазақ ертегілері. Алматы, 1959. 1-т. 421-б. 2 Къарт ва вазирлер // Сатира и юмор народов Дагестана. Махачкала. 1976. С.144-145; 174-175. 414
Оттан ыстық нҽрсе - адамның ашуы. Қылыштан ҿткір нҽрсе - адуын ҽйелдің тілі. Балдан тҽтті нҽрсе - нҽресте ҧртындағы ана сҥті. Қҧйрықтан майлы нҽрсе - бар нҽрсеге қор беруші жер мен су. Жандыда ҿзгермейтін нҽрсе - ҿлім, - деп жауап жолдап, шарт бойынша Вавилон патшасы ҥш жыл салық тҿлеп тҧрыпты. Мҧндай сҧрақ-жауаптар Менандр нақылдарына ҧқсас келеді, ал олардың негізінде ертеректе жоғалған грек, ҥнді немесе египет нҧсқалары жатыр 1 . Мҧндай типтік сҧрақ-жауаптар қазақ, қырғызда да бар. Қазақта Балаби: - Жерден ауыр не? Судан терең не? Оттан ыстық не? Кҿктен биік не? Қырғызда Алчыке: - Жерден оор, Оттон ысық, Суудан терең, Кҿктҿн бийик эмне?- деп, еліне сауал тастайды. Бҧл сҧрақтарға ешкім жауап бере алмай, қарт шешендер ҿздері былайша шешіпті, Балаби: - Жерден ауыр дегенім - ақыл, білім. Судан терең дегенім - оқу, ғылым. Оттан ыстық дегенім адамның фани жалған ҿмірі, Кҿктен биік дегенім - тҽкаббардың кҿңілі 2 , – десе, қырғыз шешені: - Жерден оор дегеним - акыл. Оттан ысык дегеним - адамдын ҿмҥрҥ. Суудан терең дегеним- окуу, билим Кҿктҿн бийик дегеним - кҿйрҿң адамдын кҿңҥлҥ 3 , – деп жауап беріпті. Бҧл мҽтіндердің мақсаты – дананы кҿрсету. Мҧса мырзаның жауабына қанағаттанбай, Байдалы қарттың жауапты ҿзінше жасауы да осындай мақсаттан туған. Ал жиналған елдің ішінен ақсақалды 1 Рассказы, освежающие разум и изгоняющие печаль. Л., 1972. С.70, 92. 2
3 Эркин Тоо (газет). 2000. 6-желтоқсан. 415
дана етіп кҿрсету патриархалды қоғамның мҥддесінен туған. Сәлемдеме. Ол Байдалы шешеннің Қарқаралыға билік жҥргізген Мерке деген кісіге, Жидебай батырдың Қараменде биге айтар сҿзі арқылы жасалған. Бҧл жағдайларда шешен – сҽлем жолдаушы, екеуінің де жҥруден қалған, қартайған кезі, яғни бҧл тҽсіл қарт билердің типі ҥшін қажет. Байдалы: «мен тҿрт тҥрлі дертке ҧшырап қалдым, бҧған ем тауып берері бар ма екен, айтып келші», Жидебай батыр: «Соған (Қарамендеге) айтатын бір сҽлемдерім бар еді, соны жеткізе келші», - дегенді ҽуелі айтып алады. Бҧл сҽлемдемелерде жҧмбақ бар, мҽнісін ашуға ақыл, ой керек, сондықтан олар кез келген адамға жолданбайды. Ҿзінің сҿзін тҥсінетін адам екендігін Байдалы «аты аталған адамды білерлік адам деп естимін», - деп танытады жҽне шешеннің сҽлемдемесін алқа-қотан отырған кҿпшілік шеше алмай, сол адамның ғана дҧрыс тҥсінгені мҽтіннен айқын кҿрінеді. Жидебай батыр Қараменде биге сҽлем жолдаса, ол оның жастық шағының досы, ҿзіне тең, қатар деңгейде. Байдалы мен Жидебай батыр сҽлем жолдаушы болғанда, жауап берушімен тікелей байланыс, бетпе-бет кездесу жоқ, араға байланысшы жҥреді. Бетпе-бет кездесу болмағандықтан сҽлем жолдаушы ҿзінің айтқан сҿзіне кҿңіл тҧшытарлық жауап алған-алмағандығы мҽтіндерден байқалады. Оның анық кҿрінісі Сырым батырдың атына жолданған аманаттан байқалады. Бір топ жолаушы арқылы Сырым батырға кҥңдікте жҥрген Байбақты қызының жолдаған хабары да сҽлемдемеге жатады. Ҽйелдің желкесінен жҽне маңдайынан бір-бір тал шаш жҧлып беруі, оң жақ қолтығынан жҽне тезек теріп жҥрген қабының бір бҧрышынан бір жапырақ жыртып беруінде жҧмбақталған мағына бар. «Мҧны кім берді деп айтамыз?», - дегенде жолаушыларға ҽйел: «Сырымның ҿзі біледі», - дейді, бҧл оның ҿзін кҥңдіктен қҧтқаратынына сенімділігі, символдық мҽндегі жҧмбағын шеше алатын ақыл-парасатына алдын ала сенгендігі. Мҧнда жолаушылар кҿпшіліктің рҿлін кҿтерген, олар жҧмбақты шеше алмайтындықтарын білдіреді. Бҧл тҥсінікті, жауапты бір адам - тек қана адресат шеше алатын болуы керек. Сырым: «желкеден шаш алғаны туған жерім, туысқандарым артымда қалды дегені; тҿбеден шаш алғаны - содан бері мына бастан бірталай уақыт ҿтті дегені; маңдайынан шаш алғаны - ҽлі жаспын, ҿмірден ҥмітім бар дегені; кҿйлектің оң жақ қолтығынан шҥберек жыртып бергені - қолтықта бауыр бар, мен сенің бауырыңмын дегені, Байбақтының баласы екенін осыдан білдім. Қаптың бҧрышын бергені ҥйге тезекпен кіріп, кҥлмен шығып, кҥң болып жҥрмін дегені»,- деп, ҽр нҽрсенің мағынасын атап береді. Сырым екі сыннан ҿтті. Бірі - ҽйелдің жҧмбақты сҽлемдемесін дҧрыс тҥсінуі. Екінші - ҽйелдің кҥңдікте жҥрген жеріне келгенде, сол ауылдың ақсақалы шарт қояды - біртҥсті киінген 40 ҽйелдің ішінен іздеп келген адамын тауып алу, таба алмаған жағдайда, кҥңнің ҿздерінде қалатынын айтады. Сырымның адамтану қабілеті ашылады да, ҽйел атынан айтылған оның ҥш қасиетінің бірі - асқан даналығы сыр бҥккен жҧмбақты хабарды дҧрыс тҥсінуінде, оны шеше білуінде. Ақыл қҧрал болған соң Сырым 416
Байбақтының қызын кҥңдіктен қҧтқарып, ауылына алып қайтады. Сырымға қатысты бҧл сҿзде оқиға қорытылған кҥйде, ал Байдалы мен Жидебай батыр сҽлемдемелерінің жасалуындағы айырмашылық - сҽлем жолдаған адамға екінші жақтан берілетін жауаптың кҿрсетілмейтіндігі, бҧл сҽлемдемелердің жасалуындағы тҽсіл билердің абыройын кҿтеру мақсатын кҿздемеген. Сҽлем жолдаушы Байдалы бидің де, Сырым мен Жидебай батырлардың да шешен типіндегі сомдалуындағы кемелдену қыры - сыншылдық қасиеттің қосылуы арқылы жасалады. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|