1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

 

639 

Қисайғанды тҥзетіп, 

Тура жолды танытпақ 

Залымдарды зарлатып, 

Момындарды қуантпақ

1

. 

  

Толғау  тҥріндегі  ҿлеңдерде  кешегі  заман  мен  бҥгінгі  кҥн  сипаты 

салыстырылып,  бҥгінгі  кҥннің  маңызы  баса  кҿрсетіліп,  жаңа  кезеңді  «қой 

ҥстіне  бозторғай  жҧмыртқалаған»  бҧрын-соңғы  тарихта  болмаған  заман 

ретінде  ҽсірелей  сипаттаулар  мол  орын  алды.  Ал  ҿткен  дҽуір  «қара  тҥнек», 

«бақытсыз  кезең»  ретінде  алынып,  оған  халықтың  кеңес  ҥкіметі  кезеңіндегі 

бақытты ҿмірі мен  теңдікке жеткен шаттықтағы кҿңіл-кҥй қарсы қойылды.               

Кеңес ҥкіметі тҧсында ҥлкен ҿзгеріске ҧшырап, жаңа мазмҧнға ие болған 

тҧрмыс-салт  ҿлеңдері  заманның,  қоғамның  талап  деңгейінен  табылып,  ҿмір 

шындығын  бейнелеуде  ҽрі  идеологиялық,  ҽрі  кҿркемдік    қҧрал  қызметін 

атқарды. Яғни орындалу формасы мен эстетикалық мақсат-мҥддесі бҥтіндей 

ҿзгерді. 

Бҧл  кезеңнің  басты  ҧраны  коммунистік  сана  қалыптастыру  жолында 

ежелден  ҥй-тҧрмысында  орын  алған  сҽбидің  дҥниеге  келу,  қыз  ҧзату,  келін 

тҥсіру,  ҿлік  жҿнелту  сияқты  ҽдет-ғҧрыптарына  жаңаша  мҽн  беріліп, 

тҽрбиелік мақсатқа жҧмылдырылды. 

Қоғамдық-ҽлеуметтік ҿзгеріске сҽйкес қазақтың дҽстҥрлі ҧғымдарына да 

елеулі  ҿзгерістер  енді.  Ол  ҥйлену  салт  ҿлеңдерінің  орындалу  жағдайы  мен 

мазмҧн-мағынасынан,  эстетикалық  мақсат-мҥддесінің  ҿзгешелігінен  де 

кҿрінді.  Бҧрынғы  ҽлеуметтік  теңсіздік  салдарынан    бас  бостандығы  мен 

еркіндігіне қол жеткізе алмаған жастардың ҿз тағдырын ҿзі шешу хҧқына ие 

болуы салттың сипатына тҥбегейлі ҿзгеріс енгізді. Той жас пен кҽріге, жалпы 

ҽлеуметке ортақ қуаныш ретінде қабылданды. 

Ҥйлену салтындағы беташар, тойбастар, жар-жар ҿлеңдерінің  мазмҧны 

мен  мҽні  ҿзгеріп,  жаңаша  сипат  иеленді.  Мысалы:  кҿне  салттардағы  жар-

жарды  қыздың  ауылында  айтып,    жігіттер  жағы  қызды  жҧбататын  болса, 

ендігі  жерде  жар-жар  қыз  ҥйінде  емес,  екі  жақ  бірігіп  жасайтын  тойда 

айтылатын  дҽстҥрге  айналды.  Жҽне  жиналған  жҧрт  екіге  жарылмай  бірігіп, 

жас жҧбайларға ізгі тілек тілеп,  пайдалы ақыл-кеңес ҧсынады. 

 

Еңбектегі жолыңыз, 

Суынбасын, жар-жар. 

Ҿмірдегі табысың, 

Туындасын, жар-жар. 

Толды ҿріске тамаша, 

Мал торпағың, жар-жар. 

Қарсы алыңыз жаңаша 

Таң шолпанын, жар-жар

2

. 

                                                

1

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Фольклор. Алматы, 1948. 376-б. 

2

 Уахатов Б. Қазақтың халық ҿлеңдері. Алматы, 1974. 275-б. 

 

640 

 

Немесе: 

Жаңа енер босағаң  

Мықты болсын, жар-жар! 

Таңдап тапқан қосағың 

Қҧтты болсын, жар-жар! 

Махабаттың желегі 

Желбіресін, жар-жар! 

Адалдықтың ақ гҥлі 

Мҿлдіресін, жар-жар!

1

. 

 

Ал,  «Беташар»  ҿлеңдерінде  бҧрынғы  салт  ҿлеңінің  формасы 

сақталғанымен,  мазмҧны  жаңа  айтар  тілек  пен  заманға  лайық  талаптан 

тҧрады. 

Келін, келін, келіңіз, 

Қуанышпен кҥтіп тҧр 

Жиналған топ еліңіз. 

Ескі салттай ренжіп, 

Қараймасын кҿңліңіз, 

Тҽжім етіп бҥгіліп, 

Иілмесін беліңіз. 

Шат-шадыман тамаша 

Жаңа салт біздің теңіміз. 

Ой-й-й, 

Жаңа салтқа жаңаша 

Келін-келін, келіңіз. 

Ашық та жарқын мінезді 

Жайдары болсын сҿзіңіз

2

, - 

 

дей отырып, жас келінге ҧлағат боларлық ақыл-кеңестер беріледі. Жағымсыз 

жайттардан сақтандырады. 

 

Мініңді айтса тҥзел деп,  

Оған ешбір жасыма! 

«Жақсы келін» дегенге 

Шалқақтап тағы тасыма! 

Ҽдепті бол, ҥлгі бол, 

Ізет қыл кҽрі-жасына! 

Сонда бақыт қонады 

Жаңа келген қасыңа

3

. 

 

Дҽстҥрлі  ҿлеңнің  ескі  формасын  пайдалана  отырып,  жаңаша  сипаттағы 

                                                

1

 Тҿреқҧлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Алматы, 1979. 38-б. 

2

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Алматы, 1964. 2-т., 1-кітап. 322-б. 

3

 Тҿреқҧлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Алматы, 1979. 43-б. 

 

641 

ой  айтудың  ҥлгісі  –  тойбастар  ҿлеңдерінен  де  анық  кҿрінді.  Ол  тек  ҥйлену 

салттарында ғана емес, ҿзгеше той-думандарда кеңінен қолданылды. Ҽсіресе, 

кеңестік 

идеологияға 

негізделген 

ҽртҥрлі 

тараптағы 

мҽжіліс, 

мҽслихаттарында,  колхоз,  совхоз,  комсомол,  т.б.  тойларында  арнайы 

шығарылды. Мысалы: 

 

Ал, қанеки, жолдастар, 

Шық біреуің тойбастар. 

Той дегенде демей ме, 

Домалайды қубастар. 

Бас, бас, басайық, 

Колхоз тойын жасайық. 

Сырнай тартып, би билеп, 

Аққан судай тасайық!

1

. 

 

Ҽсіресе,  бҥкіл  халық  болып  тойлайтын  1  мамыр,  7  қараша  кҥндері 

тойбастар ҥлгісіндегі толғау ҿлеңдердің небір ҥлгілері толғанған

2

.  

Колхоз,  совхоздар  мен  комсомол  жастар  бригадаларының  тҥрлі 

бастамасын, шопандар тойын,  қысқасы, ҽрбір игілікті істі тойлаудың дҽстҥрі 

қалыптасуына  байланысты  тойбастардың  да  мазмҧны  тҥрліше  сипатта 

дамыды. 

Қазақ  даласындағы  ҿнеркҽсіптің  дамуы  мен  колхоздасып  ҿмір  сҥру 

ҥрдісі де ҿлеңде ҿрнектелді. Қайнаған қызу еңбек тақырыбы басымдық алып, 

тҥрлі  салалардағы  еңбекшілдердің  есімі  мадақталды.  Еңбек  –  қуаныш  пен 

ізгіліктің, шат-шадыман ҿмірдің қайнар кҿзі ретінде дҽріптелді:  

 

Еңбек жанды, жер ана қойнын ашты, 

Ен дҽулет елімізде судай тасты. 

Екпінді, стахановшы еңбекші ерлер, 

Еңбектің қиясына ҧр қҧлашты

3

.    

 

Халық  тҥсінігіне  жаңадан  енген  трактор,  колхоз,  самолет  ҧғымдары 

қазақ ҿлеңдерінің мазмҧнында кеңінен кҿрініс тапты. 

Халық ҿлеңдерінің бір парасы – коммунистік партия, совет органдарына 

ҿтініш,  жарлық  тҥрінде  жергілікті  колхоз-совхоздардағы  қарсылықтармен 

бҥлдіргі ҽрекеттерді ҿлең тілімен жеткізу ҥлгісінде туған. Мыс: 

 

Борсықтай сорған момынды, 

Қанішер қасқыр баласы. 

 

Кешегі дҧшпан – бҥгін «дос», 

Жҥргенін алдап қарашы. 

 

                                                

1

 ҼҾИ қолжазба қоры. 148-бума. 

2

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Фольклор. Алматы, 1948. 375-б. 

3

 Халық ақындарының ҿлеңдері. Алматы, 1937. 102-б. 

 

642 

Оныкі емес бҧл орын, 

Ол қҧлақтың баласы. 

Осы істерді білдіріп, 

Аупарткомға жолдадым. 

Орталықтан Қасымды 

Жазалауын қолдаймын

1

. 

                           

Мҧнда  заман  ҿзгерісіндегі  жаңа  қауымның  ой-сезімі,  жаңаша  кҿңіл-

кҥйдің лебі бар. Осы мазмҧнға сҽйкес жаңа сҿз орамдары кҿркемдеу ҽдістері 

қолданылады. 

Бҧл  кезең  ҿлеңдеріндегі  негізгі  сарын  –  рушылдық,  діншілдік, 

дарашылдық  деп  бҧрынғы  дҽстҥрлі  кҿзқараспен  кҥресті  кҿздеп,  жас 

қауымның  санасына  жаңа  таптың  тартыс  идеясын  алғы  кезекке  шығарумен 

ерекшеленді.  Мысалы:  ел  арасына  тақпақ  тҥрінде  кең  таралған  тҿмендегі 

«Қызыл жас» деген ҿлең мазмҧны осыны айғақтайды: 

 

Жаңа талап, қызыл жас, 

Ҧмтылайық, алға бас. 

Міндеткері кеңестің, 

Езілген ел, кҿзіңді аш. 

 

 

Біз еңбекші еріміз, 

Кҥншығыста жеріміз. 

Талпынайық, кел , жастар, 

Артта қалған еліміз

2

. 

 

Совет  ҥкіметінің  алғашқы  жылдарында  «Тайпалмалы»  деген  ҽннің 

сазына  лайықталып  айтылған  жаңа  мазмҧндағы  «Біздің  арман»  деген  ҿлең 

халық арасына кең тарады. 

 

Жиналған кҿп жолдастар, 

Шҥйіншіге ел бастар. 

Алдарында тізілген 

Жаңа ҿспірім, біз жастар, 

Аңқау, надан, артта қалған 

Еңбекші елді кҿркейту, 

Біздің арман-ай

3

. 

 

Кеңес  ҥкіметінің  алғашқы  кезеңдерінде  фольклор  мазмҧн,  тақырып 

жағынан  байып,  кеңейгенмен,  тҥр  жағынан  жетілмеген  кҥйде  бҧрынғы 

форманы қайталады.  

                                                

1

 Қазақ совет фольклоры. Алматы, 1935. 135-б. 

2

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Фольклор. Алматы, 1948. 369-б. 

3

 Сонда. 361-б. 

 

643 

Бҧл  кезеңде  дамыған  фольклор  тҥрлері  –  жыр,  арнау,  толғау,  жоқтау, 

қара  ҿлең,  тақпақ  тҥріндегі  тҧрмыс-салт  жырларында  ҧрандау,  жырлау, 

таныстыру,  ҥндеу  тҥрінде  жҽне  кемшілікті  сынау  тҥріндегі  ҿлеңдер.  Халық 

аузындағы  ҽнмен  айтуға  лайықтанып  шығарылған  елді  сауаттандыруға 

байланысты ҿлең ҥлгілері де сақталған: 

 

Жас азамат, талапкер, 

Қолы жетті жеміске, 

Жас азамат, себепкер, 

Сҥйре ҥлкенді кеңеске. 

Жасы ҥлкендер сауатсыз 

Қараңғылық жойылар  

Тралалай алға бас

1

.   

 

Сондай-ақ  ескі  ҿлең  ҥлгісінде  ғана  емес,  жаңа  мазмҧнға  лайық,  жаңа 

сарындар да туған: 

Бҧл заман сенікі, 

Ҿз еркің қолыңда. 

Кеңеспен бірлесіп, 

Таптың тҥс жолына. 

Жояйық жауызды, 

Қызыл ту қолға алып. 

Ортақшыл партия 

 

Бізге тҧр жол салып

2

.   

 

Сондай-ақ  халық  арасында  Қызыл  Армияны  дҽріптеген  ҿлеңдерде  кең 

тарады. 

Сондай-ақ,  сҿз  болып  отырған  кезеңде  мазмҧны  ҿзгеріп,  тақырыптық  

тҧрғыдан  мҥлде  жаңаша  мҽн  иеленген  –  жҧмысшылар  ҿлеңі.  Бҧл  жанрдың 

алғашқы  ҥлгілері  тҿңкеріске  дейін  кҿрініс  беріп,  ондағы  жан-жақты  қанауға 

тҥскен  жҧмысшылардың  аянышты  ауыр  халі  мен  тҧрмысы  бейнеленген 

болатын.  Ал,  кеңес  дҽуіріндегі  бҧл  жанрдың  мазмҧны  жҧмысшы  еңбегінің 

социализм  тҧсындағы  ең  басты  фактор  екендігін  атап  кҿрсетіп,  қарапайым 

жҧмысшының  еңбегін  мадақтады.  Қазақтың  жҧмысшылар  жайлы  ҿлең 

жырларының  алғашқы  нҧсқалары  ҽуенді,  ырғақты  ҽнге  лайықталып 

шығарылған. 

Кҿрген бҽрін кешегі ауыр азаптың, 

Қарапайым баласы едік қазақтың. 

Ту кҿтерген қазақ деген ел болдық, 

Ҧлы Октябрь тудырған соң азат кҥн. 

Ей-й-и, ҧлдары қазақтың, 

Қҧтты болсын-ай, азат кҥн

3

. 

                                                

1

 Сонда. 367-б. 

2

 Сонда. 368-б. 

3

 Қарағанды жҧмысшыларының ҽңгіме-жырлары. Алматы, 1961. 100-б. 

 

644 

 

Келе-келе қазақ жҧмысшы жырларының жанрлық, тақырыптық ауқымы 

кеңейіп  толыққан.  Тҿңкеріс  жҽне  азамат  соғысы  жылдарында  қазақ 

фольклорында  орыс  жҽне  қазақ  еңбекшілерінің  бауырластық  қарым-

қатынасының  ҽсерінен  революциялық  жҽне  ҥгіт-насихаттық  ҿлеңдер  пайда 

болды. Қазақ кедейлерінің таптық сана-сезімінің оянуына патша қысымымен 

қуғындалып келген орыс адамдары арқылы жеткен ҿлең ҥлгілерінің де ҽсері 

болды.  Халыққа  кең  тараған  революциялық  мазмҧндағы  ҿлеңдер  уақыт 

талабынан  туды.  Ҥні  кҿтеріңкі,  марш  екпінді,  ырғағы  дҽстҥрлі  ҽннен  бҿлек 

ҿлеңдер жаңа заманның ҽсерінен пайда болды. 

 

Тҧр, сілкін, қамықпай, 

Қасірет шегу жойылды. 

Малға сату қойылды, 

Кҿтер, қыздар, бойыңды

1

. 

               (қыздарға арнау) 

Бҧл заман сенікі,  

Ҿз еркің қолыңда. 

Кеңеспен бірлесіп, 

Таптың тҥс жолына

2

. 

      (кедейлер маршы) 

 

Жаңа  ҽн-марш  ҧран  тҥріндегі  ҿлеңдердің  бір  саласы  орыс  тіліндегі 

ҿлеңдердің қазақша ел арасына кең тарауы тҥрінде кҿрінді. Мысалы: 

 

 

Таңға қарап, алға бас, 

Қарысып, жолдастар, 

Найза мен он қамалды, 

Қиратып жол бастар. 

 

Тайынба, қайтпа бҧл жолдан, 

Жастар тобы тҥйдектеп, 

Жҧмысшы қара халықтың 

Біз жастар ҽскері

3

,- 

    

дейтін ҿлеңде ҽскери, жорық сарыны, жаңа марш ҥлгісі бар. Мҧндай ҿлеңдік 

тҥр жазба поэзияға да ҥлкен ықпал етіп, кейін кең қанат жайды. 

Ҧран, тақпақ, ҿлеңдердің негізгі дҽріптейтіні – кедей, шаруа адамдардың 

ҿмірі,  солардың  басын  біріктіру  идеясы  болды.  Мҧндай  ҿлеңдер  ел  арасына 

ҽрі тез, ҽрі кең тарады. 

 

Кел, қазақ кедейлер, 

Ҧйымдас жалшымен. 

Байларды, молданы, 

Қойдай қу қамшымен

4

.    

                                                

1

 Уахатов Б. Қазақтың халық ҿлеңдері. Алматы, 1974. 270-б. 

2

 Қазақ советтік халық ҽндері. Алматы, 1959. 39-б. 

3

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Фольклор. Алматы, 1948. 363-б. 

4

 Сонда.  

 

645 

 

Бҧл  кезеңдері  ҿлеңдердің  мазмҧны  мен  тақырыбы  жалғыз  қазақ  

ҧлтының  ҿкілі  ғана  емес,  ҿзге  де  халықтардың  қаһармандарын,  дҥниежҥзіне 

ортақ  ҧлы  оқиғаларды  сҿз  етті.  Яғни  қазақ  фольклорының,  соның  ішінде 

ҿлеңдердің тақырыптық аясы кеңіді. 

Марш екпінді, ҥгіттік мҽні ерекше мол, жігерлі жырлар кеңес ҥкіметінің 

жаңалығын, жетістігін халық санасына сіңірудің ең бір ҧтымды ҥлгісі болды. 

Мҧндай  ҿлеңдер  кеңес  ҿкіметінің  алғашқы  жылдарындағы  тҥрлі  кҥрес 

жолдарында  еңбекшілердің  ҿздерінің  ҿмірлік  қҧқықтарын  ҧғынуға, 

бостандыққа,  кеңес  ҥкіметі  ҥшін  кҥреске  жҧмылдыруда  маңызды  қызмет 

атқарды.  Коммунистік  партияның  революциялық  ҧрандарын  бҧқараға 

нақтылы тҥрде кең, ҽрі тҥсінікті тҥрде жеткізудің белсенді қҧралы болды. Ал, 

гимн  тектес  ҽндер  кедейлердің  басын  қосып  біріктіруде,  сондай-ақ  барлық 

халықтардың  арасында  тең  қҧқықты  дҽріптейтін  кеңес  ҥкіметінің  саясатын 

насихаттау мақсатында жҧмсалды. 

Кеңес дҽуіріндегі ҥгіт-насихат ҿлеңдерінің мол саласы – қазақ халқының 

кҿшпелі  ҿмір  тҧрмысын  ҿзгертіп,  колхоз,  совхозға  біріктіру  мақсатына 

арналған.  Мҧндай  ҿлеңдерде  таптық  тартыстың  терең    сыры  ашылып,  тҥрлі 

тап  ҿкілдерінің  психологиялық  хал-кҥйін  бейнелеу  басым.  Сондай-ақ,  алыс 

ауылдардан  ҿндіріс  ошақтарына  келген  ауыл  адамдарының  ой-сезімі  мен 

жаңа  тҧрмысты  меңгерген  қазақ  жҧмысшыларының  психологиясын 

танытатын  «Паровоз»,  «Тҥрксиб»,  «Завод»,  «Темірші»,  «Қарағанды», 

«Миллион толқын», т.б. тақырыптағы ҿлең ҥлгілері туды. 

Кеңес  дҽуірінде  қазақ  фольклорындағы  кең  жырланған  тақырып 

В.И.Лениннің  есімімен  байланысты.  Оның  алғашқы  ҥлгілері  совет  ҿкіметі 

ҥшін  кҥрес  ҥстінде  туды.  Ленин  туралы  ҿлеңдер  халық  поэзиясының 

кҿркемдік  дҽстҥрі  негізінде  дамыды.  Ҽсіресе,  Ленин    қайтыс  болғаннан 

кейінгі жоқтау ҥлгісінде пайда болған ҿлеңдер жеке бір арна қҧрайды. 

 

Бастады, бізді бастады, 

Бастаусыз бҥгін тастады. 

Сонда да ҿсиет сҿздерін 

Жҥрекке халық сақтады. 

Бастады бабам, бастады, 

Дҧшпаннан мың сан саспады. 

Қараңғы қара халыққа 

Бостандық болды-ау шашқаны

1

. 

 

Мҧнда  халқымыздың  адамның  қайғылы-қасіретке  кез  болған  тҧстағы 

мҧңы мен зарын шығарудың салттық ҥлгісін сол кезеңнің ең беделді тҧлғасы 

–  Ленин  есімін  дҽріптеу  мақсатында  қолданған.  Аталған  тақырыптағы 

ҿлеңдерде  қазамен  байланысты  халық  қайғысы  оптимистік  тҧрғыдан 

бейнеленіп,  Лениннің  адамдық  қасиеттері  мен  халықтың  оған  деген 

                                                

1

 Уахатов Б. Қазақтың халық ҿлеңдері. Алматы, 1974. 279-б. 

 

646 

сҥйіспеншілігі  кең  тҧрғыда  жырланады.  Қайғы  бҥкіл  ел  басына  тҥскен 

ауыртпалық ретінде сипатталып,  В.И.Ленин бҥкіл дҥниежҥзі еңбекшілерінің 

кҿсемі, ақылы асқан данышпаны образында мҥсінделеді.  

 

Анам – Ленин емізген, 

Тҥрлі жеміс жегізген. 

Жетім-жесір нашарды, 

Еркелеткен негізбен

1

. 

 

Халық  ақындарының  шығармашылығындағы  Ленин  образы  кеңестік 

кезеңнің  бҥкіл  даму  жолында  басты  тақырып  ретінде  ҧзақ  ҿмір  сҥрді. 

Халықтың  социалистік  қҧрылыста  қол  жеткізген  жетістіктері  мен 

табыстарын  жырлауды  да  оның  есімімен  байланыстыру  дҽстҥрге  айналды. 

Ленин ісінің мҽңгілік мҧрагері – коммунистік партия асыра дҽріптеліп, бҥкіл 

адамзаттық бақыттың бірден-бір қуатты қолдаушысы ретінде мадақталды.  

 

Партия Ленин туын нық ҧстаған, 

Халықты алға тартып, кҿш бастаған. 

Бір тілек, қҧрыш білек шын жҥрекпен, 

Жҧмылған бір мақсатты жҧмысқа адам

2

. 

 

Халық  поэзиясы  Ҧлы  Отан  соғысы  кезінде  де  белсенді  жанр  болды. 

Себебі,  дҽл  осы  қысылтаяң,  сҧрапыл  кезеңде  поэзияның  рухани  қажеттілігі 

артып,  идеялық-эстетикалық  міндеті    кҥшейе  тҥсті.  Тҧтқиылдан  басталған 

соғыс зардабы халық поэзиясының барлық жанрларында кҿрініс тапты. Отан 

қорғау  тақырыбы  мен  қазақ  жауынгерлерінің  отаншылдық  сезімін,  ержҥрек 

батырлығын  кҿрсететін  жҽне  елде  қалған  еңбек  адамдарының  жанқиярлық 

ерлігін бейнелейтін ҥгіттік ҿлеңдердің ҥздік ҥлгілері туды. Жауға деген ыза, 

халықтың  қаһармандық  рухы  дҽстҥрлі  фольклордың  арнасынан  асып, 

қарқынды дамыды. Ҽдебиет пен фольклордың арасы  жақындай тҥсті. Соғыс 

кезіндегі  халық  жырларының  сҿз  қҧрамы,  тіл  байлығы,  суреттеу  қҧралы 

ерекше болды. Жанрлар тҧтастай дамыды. 

Бҧл  кезеңде  дҽстҥрлі  фольклорлық  жанрлардың  кҿмескілене  бастаған 

кейбір  жанрлары  қайта  жанданды.  Ер  азаматтардың  майданға  аттануы  мен 

қан  майданда  ерлікпен  қаза  табуы,  елге  қаралы  хабардың  «қара  қағаз» 

арқылы  жетуі  мҧң-шер  ҿлеңдерінің  (қоштасу,  естірту,  кҿңіл  айту,  жоқтау) 

кеңінен  орын  алуына  ҽсер  етті.  Халық  басына  тҥскен  қайғылы  халді  

бейнелеуде фольклордың дҽстҥрлі жанрлары басты мҽнге ие болды. 

Фольклор  ҥлгілері  дамып,  жанданып,  майдан  ҿмірі  мен  тыл 

еңбеккерлерінің  арасын  байланыстыратын  хабаршылық  қызмет  атқарды. 

Майдандағы  батырлық  ерлік  істерді  елге  таратып,  рух  берді.  Халықты 

қорғауға  батырды  ҥгіттесе,  майданға  кҿмек  ҥшін  аянбай  еңбек  етуге  елді 

                                                

1

 Қазақтың советтік халық ҽндері. Алматы, 1959. 44-б. 

2

 Социалистік Қазақстан. 1962. 18 февраль. 

 

647 

ҥгіттеді.  Халық  ақындары  ел-елді  аралап,  еңбек  майталмандарын  дҽріптеп, 

ортақ жауға қарсы кҥреске ҿз ҥлестерін қосты.  

Ҧлы Отан соғысы кезінде айтыс қайта жанданды. Бҧл жанрдың дҽстҥрлі 

екі  жақ  боп  айтысып,  кемшілікті  сын  тезіне  салатын  дҽстҥрі  халықты  жеңіс 

жолына  жҧмылдыруда  елеулі  идеологиялық  қызмет  атқарды.  1943  жылы 

республика  деңгейіндегі  онан  кейінгі  уақыттары  облыс,  аудан  аралық 

айтыстардың болуы осының дҽлелі. 

Ҧлы  Отан  соғысы  кезінде  жауынгердің  жорық  жыры  тылдағы  ерлер 

ҿмірін  суреттеген  ҿлең-жырлар,  майданға  аттанған  ер-азаматтың  қоштасу, 

сҽлем  ҿлеңдері,  соғыс  кезінің  саяси,  шаруашылық  ҧранына  ҥн  қосқан  ҥгіт-

насихат  жырлары  мол  туды.  Майдан  даласынан  ел  арасына  жеткен 

ҿлеңдердің бірінде жаралы солдаттың қайтпас қайсар рухы ҿрнектелген. 

 

Жазылып, жауға барамын, 

Кегіңді жаудан аламын. 

Пулеметті қолға алып, 

Неміске ойран саламын...

1

. 

 

Майданнан  елге  арналған  ҿлеңдерде  соғыс  картинасы  мол  болса,  елден 

майданға арналған ҿлеңдерде ел тҧрмысының суреттері басым болды.  

Халықтық дҽстҥрдегі ҿлімнің суық хабарын суыртпақтап, сазды кҥймен, 

сындарлы  ҿлең-жырмен  тҧспалдай,  жҧмбақтап  жеткізу  –  қайғы    салмағын 

жеңілдету  мақсатынан  туған.  Соғыс  кезеңіндегі  естірту  мен  кҿңіл айтуда  да 

осы 

шарт 

қатаң 

сақталды. 

Бҧл 

кезеңдегі 

естірту 

ҿлеңдерінің 

композициясында  ҿзгешелік  болды.  Ең  алдымен,  ақын  жауынгердің 

майдандағы ерлігін, Отан аманатын абыроймен орындаған адалдығын айтып, 

жауынан  кегін  алып,  ерлікпен  қаза  тапқанын  хабарлайды.  Яғни  батырдың 

абыройлы  азамат  болғанын  мақтанышпен  мҽлімдеп,  майданның  жаңалығын 

хабарлап, сосын барып қаралы хабарды жеткізеді. Азаматтың қайғысын бҥкіл 

кеңес халқына ортақ қайғы ретінде сипаттап, марқҧмға жақсы тілек тілеп, ел 

ҥшін  еткен  ісінің  ҿлмейтіндігін  айтумен  аяқталады.  Бҧл  кезеңнің  естірту, 

жҧбату,  жоқтау  тҽрізді  ҿлең-жырларының    негізгі  ҿзегінде  қасірет-қайғыны 

сергітетін  дертке  дауа,  ҽлге  қуат  беретін  мазмҧнмен  бірге,  отаншылдық 

сезімді  кҥшейтіп,  патриоттық  рух,  оптимистік  жігер  беретін  сарын  басым 

болады. 

Демек,  бҧл  тҧстағы  бҥкіл  халықтың  кҥшін  бір  мақсатқа,  жауды  жеңу 

мақсатына  жҧмылдыру  міндеті  фольклорды  мазмҧн  жағынан  ғана  байытып 

қойған жоқ, сонымен бірге тҥр, жанр жағынан да жетілдіріп, молықтырды.  

Алғашқы  кезеңде  соғыс  сарынын  хабарлаған,  халық  азасын,  аттаныс 

лебін білдірген, Отанды қорғауға шақырған ҥгіт-ҧран тҥріндегі ҧсақ ҿлеңдер 

кең тарады. Сондай-ақ, арнау ҿлеңдердің тҥрлері жеке адамдарға арнау, елді 

мекен, майдан шебіне арнау мазмҧнында кҿрінді. 

Соғыс  кезінде  ақыл,  ҿсиет,  ғибратқа  негізделген  дидактикалық 

                                                

1

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Фольклор. Алматы, 1948. 425-б. 

 

648 

мағынадағы  термелер  де  кең  таралды.  Ҿмір  тҽжірибесінің  ғибраттары 

іріктеліп,  тізбектеліп  айтылатын  терме  жанры  ҿмірге  белсене  араласып, 

халықтың  рухани  қажетін  ҿтеді.  Онда  батырлық,  ерлік,  татулық,  бірлік, 

еңбекқорлық қасиеттер басты тақырыптар ретінде жырланды. 

Майданға  аттанып  бара  жатқан  жігіттердің  қоштасуы,  жол-жҿнекей 

кҿрген-білгені мен ҽсерін бейнелейтін сҽлем хат тҥріндегі ҿлең ҥлгілері туды. 

Оларда  майдан  кҿрінісі,  ҧрыс  процесі  тілге  тиек  етіліп,  солдаттардың  ішкі 

сезім  кҥйлері,  елге  деген  сағынышы,  жҥрек  тебіренісі,  ой  толғанысы 

баяндалды.  Ҿлең  тҥйінінде  жауынгердің  ерлік  ісінің  нҽтижесі  тҿгілген  тер, 

аққан қанның текке кетпегендігі мақтан етіліп, шаттық сезімімен жырланды. 

Сҿз  болып  отырған  кезеңде  фольклордың  жаңа  жанры  хат  ҿлеңдері 

бҧрынғыдан  да  жаңа  мазмҧнда  дамыды.  Ол  алғашқыда  хабарласу  мақсатын 

ғана  кҿздесе,  келе-келе  тҥр  мазмҧны  жағынан  байып,  ҽлеуметтік,  қоғамдық 

мҽні бар  жайттарды  қозғайтын  кҿркем  шығармашылық дҽрежеге  жетті.  Хат 

ҿлең  лириканың  басқа  тҥрлеріндей  емес,  автордың    ҿз  атынан  жазылатын 

болғандықтан  мҧнда  кҿпшілікке  ортақ  ой,  жалпыға  тҽн  пікірден  гҿрі  жеке 

адамның ҿзіндік сыр-сезімі мол беріледі. 

Майданға жҽне майданнан тылға жолданған ҿлең-хаттар соғыс кезіндегі 

ел ҿмірінің ҿзіндік бір шежіресі болды. 

Қорыта  келгенде,  кеңес  дҽуіріндегі  халық  ҽдебиетінің  ҿзге  тҥрлері 

секілді  ҿлең  жанрының  ҿзіне  тҽн  даму  ерекшелігі  болды.  Оны  былайша 

тҧжырымдауға болады: 

Ең  алдымен,  кеңес  дҽуірінің  алғашқы  жылдарында  жаңа  идея,  жаңа 

тақырыпқа лайықты жаңа кҿркемдік форма жасала қоймағандықтан бҧрынғы 

дҽстҥрлі ҿлеңдердің дайын ҥлгісі пайдаланылды.  

Екіншіден,  кеңес  дҽуірінде  саяси-ҥгіттік  ҿлеңдердің  рҿлі    артып,  гимн, 

марш екпінді жырлардың ықпалымен жаңа сипатты ҿлеңдер пайда болды. 

Ҥшіншіден,  халықтың  дҽстҥрлі  тҧрмыс-салты  жаңаша  мазмҧн 

иеленгендіктен, салт ҿлеңдері де тҥрліше ҿзгеріске тҥсті. 

Тҿртіншіден,  халық  ҿлеңдерінің  тақырып,  мазмҧн  жағынан  байып,  тез 

қарқындап ҿсуі Ҧлы Отан соғысы кезеңінде кең ҿріс тапты.  

Бесіншіден, халық ҿлеңдерінің даму жолында кҿркем жазба ҽдебиетінің 

ерекше  мол  ҽсері  болды.  Дҽстҥрлі  ҿлеңдердің  кҿркемдік  бояу  мен  ҿрнегін, 

бейнелеу  мен  кейіптеу  тҽсілдерін  жаңаша  пайдалана  отырып,  халық 

ҿлеңдерін шығарушылар профессионал ақындардың туындыларындағы жаңа 

ізденістерден ҥнемі ҥйренумен болды. Ҿлең-жыр шығарушылар  қҧрамының 

жасара  тҥсуі  де  халық  поэзиясының  мазмҧны  мен  тҥріне,  кҿркемдігі  мен 

стиліне  кҥрделі  ҿзгерістер  енгізді.  Сҿйтіп,  фольклор  мен  ҽдебиеттің  арасы 

жақындай тҥсті. 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: