10-бет лаштың ардақты азаматы, қоғам қайраткері Халифа Алтайдың (1917-2003) есімі жұртшылыққа жақсы танымал. Ол көзі тірісінде рухани тұлғаларымыздың бірі болатын. Халифа Алтай Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың
жүктеу/скачать 14,81 Mb. Pdf көрінісі
|
АНА ТІЛІ 5 №42 (1352) 20 – 26 қазан 2016 жыл
өзтаным өзтаным
өзтаным С С өз сыры өз сыры
Самар с зінің этимологиясына к ңіл б лер болсақ, «Баш: һамар – екі жағында тұтқасы бар үлкен ағаш табақ; якут: сабарай – кез келген үлкен ыдыс: шылапшын (Э.Пек., СЯЯ, ІІ, 2007); қарақ: самар – шылапшын. Маньчжур тілінде: самара – үлкен ағаш аяқ (ССТМЯ, ІІ, 59). Л.Будгов с здігінде: самар (шағ.) – шылапшын не құмыра; (қазақша) – қайың тәрізді үлкен ыдыс, қымыз құйылады (Л.Буд., Срав..., І, 634, 691). Кейбір тілдік деректерге сүйене келіп, «самар» с зінің т ркінін түркі тілдерінен шығаруға болады. Жоғарыда келтірілген «табақ», «тегене» с здерінің алдында «үлкен» с зінің «к лемді» «кең» іспеттес синонимдерін аңғартатын «самар» с зімен түбірлес тұлғалар түркі тілдерінде кездеседі де, якут тілінде: сабардамнаах – к лемді, ал сабарай – үлкен ыдыстардың жалпы атауы немесе «кең» сияқты мағыналары бар. Бұл деректер с з түбірі – «сабар» екендігіне нұсқайды. Ерте кездерде әрбір к лемді, үлкен ыдыс мейлі ол табақ па, тегене ме, астау ма, леген бе «сабар//сабарай» с здерімен тіркесіп «сабар табақ», «сабар леген» т.б. тіркестерінде келсе, уақыт озған сайын тіркестің кейінгі сыңарлары түсіріліп, «сабар» десе де «ыдыс» мағынасын ұғындыратын дәрежеге жеткендегі сезіледі. Мұндай жағдай жоғарыда әңгіме болған «сабан» с зінен де таныс. Егер болжамымыз шындыққа келсе, «сабардың» басқа түркі тілдерінде «самар» с зіне айналуы даусыз. йткені м~б дыбыс сәйкестігі жиі құбылыс (мұз ~бұз, мұрын ~ бұрын т.б.). Біздің бұл жорамалымызды Н.Байғанин леңіндегі мына жолдар анықтай, қуаттай түседі. «Жиылған кіл сақ мүйіз, самар жақтар Нарқыздың бұл билігін мақұлдады» (Н.Бай.. 1964). рине, бұл жерде с з шебері адам жағын леген не табаққа теңеп отырған жоқ, оның (жақтың) к лемді, ат жақтылығына меңзесе керек. Бұған қоса, Орал облысының Чапаев, Ж ы м п и т ы ау д а н д а р ы н д а т ұ р а т ы н қазақтар тіліндегі «самар ыдыс» тіркесі де с з т ркіні туралы жорамалдың дұрыстығын дәлелдейді.
болмаса да, кейбір түркі тілдерінде «саған» с зіне ұқсас тұлғалар кез- деседі: к не збек тілінде: сағу – 1. ағаш ыдыс; 2. сусын ішетін ыдыс; 3. таразы табақшасы (В.Рад; Опыт...., IV, 275); як. ыағас – тоздан жасалған кішкене шелекше (В.Рас., ФЛТЯ, 92); хак.: сабан – күбі; ноғ: савыт – ыдыс; тув: сава – ыдыс. Моңғол тобына жататын тілдерде: мон: сагс – кәрзенке; бур: саба – ыдыс (Т.Бер., МССМЯ, 153); қалм: сав – ыдыс. Тунгус-маньчжур тілдеріне жататын эвендерде: һуққам//һокон – ыдыс (тоздан істеген); мань: солхо – миска (жезден не қорғасыннан жасалған) (ССТМЯ, ІІ, 339, 107). Келтірілген деректерге сүйене отырып, «саған» с зінің шыққан т ркінін түркі, моңғол, маньчжур тобындағы тілдерден іздестіруге тура келеді. С з түбірін біз тофа тіліндегі «со» тұлғасымен байланыстырмақпыз. «Со» қойбол тілінде «қайың қабығы» деген мағына береді (В.Рас., ФЛТЯ, 92). Осыған қарап, қайың қабығынан (тоздан) жасалған ыдысқа да осы атау берілген деп шамалаймыз. «Со» түбірінің «са» болып згеруі де тілдегі заңдылыққа қайшы келмейтін құбылыс. Одан арғы қосымшалардың түрліше дыбысталуы (-ба, -ва, -ғс) в~б~ғ~г дыбыс сәйкестіктерінен туған. Ал қазақ тілінде туынды түбірге тағы да
мына қалыпта к рінеді: со > са > сав ~ саб ~ сағ > сағ + ан > саған. Алайда, бұл топшылауымыздың шырқын бұзарлық дерек бар. Араб тілінде: сахэн – табақша; табақ; ыдыс. Араб тілінен қазақ тіліне басқа түркі халықтары арқылы ауысқанда бұл с з ауыс мағынаға ие болған сияқты. йткені араб тілінде «кастрюль» тіпті басқаша аталады – танэджарэ. Егер Орынбор облысындағы қазақтар тілінде темір табақты – «саған» деп атайтынын еске алсақ, онда с з т ркінін араб тілі демеске болмайды. Кім біледі, жүйесі басқа тіл болса да, бірінен-бірі ауысып алған болар. Ш а п п а . Т ү р і к м е н ш е – ч а к ч ы ; қарақалпақша – шаққы, шаппа. С з т ркінін, бір қырынан қарағанда, парыс тілінен деп жорамал жасауға да болады. Парсы тілінде: ша – қылыш. Осы тілден ауысқан бұл с з мынадай түркі тілдерінде ұшырайды: зб. шоп – семсер (Қ. Юд., КРС, 901): ұйғ: шап – қанжар. Тілімізде те жиі қолданылатын -па (-пе, -ма, -ме) жұрнағы осы түбірге қосылып «шаппа» с зін тудырып, мағынасын згертуге себепші болуында мүмкін (шап+па> шаппа). Екінші жағынан келсек, түркі тілдерінің ежелден зіне тән с здер тудыруға мәжбүр боламыз. Мысалы, қырғыз тілінде «чап» с зінің бір мағынасы – қашау, ұңғу (Қ. Юд., КРС, 846). Түркі тілдерін былай қойғанда, осы тұлғалас әрі мағынасы – жонылған, қырналған дегенді ұғындыратын «цалчман» с зін моғол тілінен кездестіреміз. Осы іспеттес мағынада бұл тұлғалас (чап- чаки) с зді тунгус-маньчжур тілдерінен де ұшыратамыз (ССТМЯ, II, 384). К рсетілген тілдердің қайсысында да түбір с з – чап, цав. Бұлардың қазақ тілі қабылдағанда басқа тілдерге тән қосымшалар (-чмал, -чани) түсіріліп, оның орнына қазақ тіліне тән -па қосымшасы жалғанып, мағынасы – жонатын, қырнайтын, кесетін құрал қалпында қала берген деуге болады:
САМАР, САҒАН, ШАППА
деп қойылған қарақшы. Абана – ағайынды балалардың жас жағынан үлкені, басшысы. Абатшылық – игілік, жақсылық, қолайлылығы жоғары болғандық. Аббар: аббар к шу – суыт, сыпыра к шу. Абзи – жасы үлкен аға. Абызсын – білгішсіну, данышпансу. Абыла – аңдарды жан-жағынан айнала қоршау. Абын – қатты алқыну, аптығу. Ағаман – бас к терер басшы. Ағартық – құс семіре бастағанда берілетін суға салып қойып, қан-с лін кептіретін ақжем ет. Ағас – су орып кеткен жер, жыра. Ағауыз – еті дәмді, салмақты келетін ірі шортан түрі. Ағашат – қайтыс болған адамның мәйітін салып к теретін ағаш. Ағашаяқ – ағаштан жасалған ыдыс. 2.Ағаштан жасалған протез. 3.екі аяққа таңып алып, жерден едәуір биік к теріліп жүруге, билеуге болатын ұзын сырық, қада.
әйелі Бибі Фатимадан таралған ұрпақтары, сейіт қожалар. 3.Қайрат-жігері таусылу, біту, қалжырау. Ада-гүде – біржола, мүлдем, бүтіндей, толығымен, тұтастай.
Қазан айының этимологиясын к п ғалымдар қарастырып, әртүрлі пайым дау жасаған. Олардың кейбірі бұл айдың атауын соғым сойылып, бие ағытылатын кезбен байланыстырса, енді бірі қазан с зі егіннің жиналып, жеміс-жидектің пісіп, қазан болған шағына балайды. М.Исқақовтың зерттеуі бойынша қазан с зі бірне ше мағынаны береді: «Қазан – ауырт- палық. «Қамбар батыр» жырында «қазан аттыққа барамыз» деген с йлем кездеседі. Ондағы қазан ат – «жауға мінетін ат» дей келе, қазан с зін лім, жауға шабу, қырғын соғыс ұғымдарын білдіретін мағынасы бар екенін айтуға тырысады. Соның негізінде қазан ай- ында атауы халық есінде қалған қырғын соғыс кезеңімен сабақтас болуы мүмкін деген болжам ұсынады. Ғалымның зерттеулерінде келтірілген екінші бір дерекке сүйенсек, қазан атауы жыл құстарының қайтып, елде тек қарға мен құзғындардың ғана қалуымен байланыстырады. Ертеде құзғын с зі құзан деп аталған. Қазан атауы осы құзан с зінен шықса керек. Бұл айды чулым татарлары құзғы айы деп атаса, барабарлықтар күзіген ай дейді. Бұл жер- де Сібірдегі түркі тілдес халықтардың тілінде құзғы немесе күзіген с здері «құзғын» құсының атауымен мағыналас емес. Негізінен күз ұғымын білдіретін немесе күзгі үсік шалған «үсіген» мағынасында қолданылып тұрған сияқты (О.М. бутәліп, Қазақ күнтізбе жүйесінің лексика-фразеологиялық бірліктері. автореферат. – Алматы, 2008. – 26 б.). Тіліміздегі қазан болды, қазан қылды,
бастапқы семасы егіншілікке байла- нысты қолданылып, қазанның табиғат амалы екенін білдіреді. Мысалы, қазан болды – бақшадағы қауын-қарбыз, т.б. жеміс-жидек жиналды; қазан етті /қазан қылды – 1. к ктей солдырды, қуратты; 2. ауысп. құртты, жойды; қазан ұрды – қазанның қара суығы ұрып, к к біткенді үсітті; к ктей сол- дырды; қазан соқты – аяз ұрды, суық шалды. Бұған мысал ретінде, Ілияс Лақса деп аталатын қыстық ш п қорын жасайды. Егіншілер егін орып, астық бастыру жұмысын аяқтайды. А л бау-бақша дақылдары түгелдей ж инастыры ла ды. Бұны жергі лікті жерлерде қазан болды деп те атайды. Ж а здан к ү й л і ш ы қ қ ан ма л қа зан айында ет алып, әбден қоңданады. Б і р ш а м а ш а р у а с ы н п ы с ы қ т а п а лғаннан кейін ау ы л-аймақ та, ел і ш і н де т ой-т ома ла қ тар к бейед і. Жазда ма лдың жеу ге жарамайтын шытыр тәрізд і ул ы ш п т ер, қазан ұрғаннан кейін малға жайылымдық азық бола бастайды ( бішев X. Аспан сыры. Алматы: Жазушы, 2009). Қазан айының ерекшелігі халық аузында былайша суреттеледі:
Жансүгіровтың мына лең жолдарын келтіруге болады:
(І.Жансүгіров, Шығ.). Х а л ы қ а р а с ы н д а ә р б і р а й д ы ң жанаса жүретін атаулары болады. Олар негізінен сол айда болатын табиғат құбылысын, этнографиялық ерекшелігін сипаттайды. Мәселен, қазан айында жиын-терін аяқталып, т рт түлік мал қоңданып, берекелі кезең басталатындықтан, қазан асы, құзан деп, ал бұл айда алғаш рет к кті үсік шалып, бірінші қардың к рінуінен бозқырау деп те атайды. Сонымен қатар, күз айларында туылып, к ктем айларында бататын Қамбар жұлдызы к к жүзінде аймен бес рет кездеседі, яғни бес мәрте тоғысады. Алғашқы тоғыс қазан айында теді. Қамбар жұлдызымен ай зінің тоғыз жаңасында тоғысады. Сондықтан қазан айын қазақ тоғыздың айы деп атайды.
С С өз тегі өз тегі
А А йтса айтқандай-ақ екен!... йтса айтқандай-ақ екен!... Бұл жолы назарларыңызға ыдыс-аяқ атауларына қатысты сәйкесті диалектизмдерді ұсынамыз. Белгілі бір заттың, құбылыстың не ұғымның әр аймақта әртүрлі ата- лып, бірақ мағына жағынан бірлігі жойылмайтын с здерді тіл білімінде сәйкесті диалектизмдер деп атайды. Ас тақта Түрікменстан, Қарақалпақстан қазақтарының тілінде «нан жаятын тақта» мағынасын білдіреді: Кен- жем, мынау үйдің ас тақтасын әкеле қойшы (1, 74 б.). Осы мағынадағы атау Қарақалпақстан қазақтарының тілінде – нан тақта деп те аталады (2, 103 б.). К згентай – Қарақалпақстан қазақтарының тілінде «кішкентай сырлы ағаш тостаған» (3, 84 б.). Осы мағына Ақт бенің Ырғыз ауданында к здей ретінде қолданылады: Шәйға келгенде к здейге салып әр жер, әр жер- ге тары қойылсын. Ал Ақт бе, Атырау, Орал ңірлеріндегі с йленістерде к зелдек // к зелек: К зелдекпен ішкен қымызға кісі қанып болмайды (Маңғыстау ңірі); Маған к зелекті берші, сепаратордың сүт ағып жатқан жеріне қояйын (Ақт бе обл. Ойыл ауд.). Қазіргі Атырау облысының Индер ауданында – к зелей және Ақт бе, Орал облыстарының с йленістерінде – к зелек, Ауған, Иран қазақтарының тілінде – к зенек. Мысалы, Дүкенге к п к зелей түсіпті,
(Орал обл. Қара ауд.). Түрікменстан қазақтарының тілінде – к зілдірік. Мысалы, Шұбатты он к зілдіріктен г рі бір
ауд.) (1, 331; 332 бб.). Ләккі табақ – Қарақалпақ қазақтарының тілінде «ақ табақ, жайпақ табақ» мағынасында қолданылады (3, 84 б.). Осы с здің мағыналық баламасы Тәжікстан қазақтарының с йленісінде – ләлә: Нанды ләләмен әкел (4, 105 б.); ал Қазақстанның батыс с йленісінде – тайпақ (5, 351 б.); Жамбыл, Шымкент облыстарының кейбір аудандарында леген//ілеген нұсқалары қолданылады: Етті легенге салып әкел (Жамбыл обл. Мерке ауд.) (1, 466 б.). Тастабақ – Ақт бе, Қызылорда облыстарында, Орын- бор қазақтарының тілінде «тәрелке» дегенді білдіреді: Бұрын тастабақ деуші еді, енді тәрелке дей бастады. Бұл с зді Ресейдің Саратов ауданындағы қазақтар таязаяқ деп айтады (1, 652; 654 бб.). Ал Қарақалпақстан қазақтары шанақ деген атауды қолданады. Тостаған қайың бастықтың уақытында той беріп, жегенін жеді, жемегенін табақ пен шанаққа салып алып кетті (2, 102 б.). Сарқұм Қарақалпақ қазақтарының тілінде «сапты аяқ» мағынасын үстейді: Келе сала бір сарқұм су ішіп қойып едім (3, 85 б.). Осы с здің Түрікменстан, Қарақалпақ қазақтарының тілінде шәңгіл деген де мағыналық ба- ламасы қолданылады. Шәңгілді бере тұр (Түрікменстан К неүргеніш ауд.) (1, 745 б.). Семей облысында құлақшын баламасы да бар. Құлақшынмен су әперші, әкем! (13, 134 б.). Ал Қытай қазақтарының тілінде – әндіген. Тобыршықты әндіген толтыра тартар ма екенбіз (Ақтамберді жырау) (1, 106 б.).
Су шәшке деп Қостанай облысының Жангельдин ауда- нында «стаканды» айтады. Мысалы, Менің су шәшкемнен шәй іше ғой. Ал бұл ыдысты Ауған, Иран қазақтары ливан деп атайды (1, 613; 467 бб.). Самаурынның астына қоятын табақ (поднос) Орынбор қазақтарының тілінде – ләйлі: Ләйліні жақсылап сүрт (14, 115 б.). Орал тұрғындарының тілінде бұл с здің мағыналық баламасы ретінде лағыл с зі қолданылса (5, 351 б.); батыс с йленісінде ләг н: Дүкенде ләг н сатып жатыр, ала кел (Орал обл. Жәнібек ауд.); Ресей қазақтарының тілінде ләғұн: Самаурынның шоғы т секті күйдірер, ләғұның қайда? (Ресей Қалмақ автономиясы) (1, 464-465 бб.). Бәкі – «ашып-жаппалы кішкене пышақ» мағынасы Қарағанды тұрғындары тілінде түсініледі. Мысалы, Дүкеннен бәкі сатып алдым (Қарағанды обл. Шет ауд.) (1, 133 б.). Бұл с здің оңтүстік с йленісінде және Түрікменстан, Ресей қазақтарының тілінде шаппа баламасы қолданылады. Мысалы, Жалма-жан қалтамдағы шаппамды ашып жібердім де, лгелі жатқан қойды бауыздай бастадым (Қызылорда обл. Сырдария ңірі) (1, 736 б.). Құмған деп оңтүстік с йленістер тобында (Алматы, Жамбыл, Талдықорған, Шымкент, Қарақалпақстан) және Семей, Қостанай облыстарында «Қолға су құятын құлақты ыдысты» айтады. Біраз отырғаннан кейін шал құмғанын алып, тысқа шықты (Қостанай обл. Камышин ауд.). Бұл с здің Қарақалпақстан қазақтарының тілінде таңған, қарақұмған, Түрікменстан қазақтарының тілінде қарақұман деген баламалары бар: Бала қарақұманмен қолға су құйып шықты; сонымен қатар, Түркіменстан қазақтарының тілінде, Қызылорданың Арал ауданында дүмше атауы да қолданылады.
з заманында асқан ақыл-пара сатымен, ткір де ойлы с зімен, әділ билігімен, жаужүрек батырлы ғы мен, ат үстінен алдыр- майтын ша бан доздығымен, к здегенін мүлт жібермейтін мергендігімен аты шығып, ар- тында асыл с зден ескерт кіш орнатып кеткен қазақтың к рнекті би-шешені Б лтірік л- менұлы ның (1771-1854) с з ұққанға ой салар бірсыпыра с здерін ұсынып отырмыз: Үлкен алдында иіліп с йле, Кіші алдында сызылып с йле. Иі ліп с йлеген нен белің бүгілмейді, Сы зы лып с йлегеннен с зің үзілмейді. * * * Екі ойлы болма, Екіұшты с йлеме. Ұрының қасында жүрме. тірікшінің қасында жүрме. тірікшінің қасында тұрма. Ежелгі доспен ұстаспа, Жаманмен кеңеспе, Баламен егеспе. * * * Саңылауы жоқпен сабақтас болма, Байлауы жоқпен санаттас болма. Тілегі жаманмен қапаға түспе, Тегі жаманмен ортаға түспе. * * * Бай болмаған бай болса, Жайламаған саз қоймас. Би болмаған би болса, Басын шалмаған с з қоймас. С з қадірін білмесе, Байдан байлық к шеді. С з қадірін білмесе, Биден билік к шеді. *** Ақылы жоқты аға тұтпа, Қасиеті жоқты қадір тұтпа. Ақылы жоқты аға тұтсаң, Кішілігіңді кемшіліктей к рер, Қасиеті жоқты қадір тұтсаң, Кісілігіңді ерсіліктей к рер. * * * Тегі жаманды тең тұтпа, Тілегі жаманды ес тұтпа. Тегі жаманды тең тұтсаң, Т ріңе шығар. Тілегі жаманды ес тұтсаң, Т беңе шығар. Би болмаған би болса, Басын шалмаған сөз қоймас... |