11. Мүктәрізділер бөлімінің ерекшелігі, құрылысы, көбеюі, классификациясы
Хитридиомицеттер класына және өкілдеріне сипаттама
жүктеу/скачать 49,79 Kb.
|
Өсімдік систематикасы 11-20 сұрақ (копия)
| 18. Хитридиомицеттер класына және өкілдеріне сипаттама.
Хитридиомицеттер – Chytridiomycetes класы Вегетатитвтік денесі нашар жетілген ризомицелий, не клетка қабықшасы жоқ плазмодий. Бұл саңырауқұлақ вегетативтік денесінің жетілуі жағынан саңырауқұлақтардың ішіндегі ең қарапайымы, микроскопиялық жалаңаш, амебоид құрылысты, оған 20-дан астам саңырауқұлақ түрі жатады, өкілдері аз таралған. Бұлардың басым көпшілігі клетка ішілік паразиттер, аздаған түрлері ғана сапрофиттер. Көпшілік хитридиомицеттер вегетатитвтік уақытында гаплоидты, диплоидты болып зигота есептеледі. Зигота тынышталған қалың хитинды қабықпен қапталған цистаға айналады. Кей жағдайда циста жыныс процесінсіз де түзіледі. Көпшілік хитридиомицеттер балдырларда, су саңырауқұлақтарында, жоғарғы сатыдағы құрлықта және суда тіршілік ететін өсімдіктерде, сонымен қатар омыртқасыз жануарларда паразитті тіршілік етеді. Денесінің арт жағында орналасқан бір талшықты зооспора арқылы жыныссыз көбейеді. Жынысты көбеюі гаметогамия және хологамия. Бұл класты хитридиялық, бластокладиялық, моноблефаридиялықтар деп ұш қатарға бөледі. Хитридиялықтар – Chytridiales қатарына мицелийлері жоқ вегетатитвтік денесі өсімдіктер клеткасының ішінде жалаңаш протоплазмалық дене түрінде кездеседі, клетка қабықшасы болмайды. Тек көбею мүшесі құрылғанда ғана клетка қабықшаға оранады. Мұның барлық вегетативтік денесі бір ғана зооспорангий құруға жұмсалады. Сондықтан, дарақтың тіршілігі тоқталады, оны холокарпиялық форма деп атайды. Ал басқа дарақтардың зооспорангия құрауға вегетатитвтік денесінің бір бөлігі ғана жұмсалады, оны эукарпиялық форма деп атайды. Бұл қатарға жататын түрлердің барлығы құрлықта, көпшілігі тұщы жіне теңіз суында тіршілікі ететін өсімдіктер мен жануарлардың клетка ішілік паразиттері. Капуста ольпидиясы (Olpidium brassicae). капуста көшетінде «қара аяқ» ауруын туғызатын паразит. Вегетатитвтік денесі жалаңаш пропласт түрінде капуста көшетінің тамыр мойнының клетка қабықшасында орналасып, тамыр мойнының клеткаларының тіршілігін жойып, оны қарайтады, соған байланысты «қара аяқ» ауруы деп атайды. Протопласты алғашқы уақытта бір ядролы, кейіннен ядроның біренеш бөлінуіне байланысты көп ядролыға ауысады. Зооспорасы өсімдікке түсіп қабықпен қапталады да, клетка ішілік затын эпидермис арқылы иесіне құяды да, көлемі жағынан ұлғаяды. Онда көптеген бір талшықты зооспора түзіледі. Мойын қабығының жыртылуы арқылы зооспора сыртқа шығып, жаңа індет туғызады. Зооспораның өсуі тежелген жағдайда сыртқа шыққан зооспоралар гаметалар сияқты бір-бірімен қосылып екі талшықты зигота түзеді. Біраз жүзіп жүргеннен кейін иесінің денесіне зооспора сияқты еніп, біраз уақыт өткен соң жұлдыз пішінді қалың қабыққа оралып цистаға айналады. Цистадан зооспорангия түзілмес бұрын зигота ядросы қосылып, редукциялы бөлінуге ұшырайды. Бұл аурумен күрестің басты шарты, парниктегі ылғалды азайту үшін желдетіп отыру керек. Пайда болған зооспоралардың таралмауы және зақымдалған жерден қосымша тамырлар пайда болу үшін парниктің бетіне 2 см-дей құм салып қою қажет. Ауру көп жерді алып кеткен болса, тұқым сеппес бұрын парниктегі топырақты ауыстыру керек, не 30 минуттай ыстық (90-100о) пармен жұқпасыздандыру қажет. Синхитриум (Synchytrium endobioticum) картоп түйнегінде төмпешікті ісік туғызады. Бұл аурумен ауырғанда клетканың ұлғаюынан шоғырланған үлкен ісік пайда болады. Ісік жас түйнекті отырғызған уақытта зооспора түйнек көзшесіне өзінің клеткаішілік затын құюынан ұлғайып өсуінен пайда болады. Бұлар да, ольпидиум сияқты, артқы жағында бір талшығы бар зооспоралар арқылы жыныссыз көбейеді. Мұның ольпидиумнан негізгі айырмашылығы – вегетативтік денесінен көптеген зооспорангийлер түзіледі. Одан түзілетін зооспоралардың саны 300-ге дейін барады. Мұндай зооспоралардың түзілуі жаз бойы болады. Изогаметалар арқылы жынысты жолмен көбейеді. Екі талшығы бар зигота картоп түйнегіне еніп, қалың қабыққа оранып, қыстап шығатын спораға немесе цистаға айналады. Циста бірнеше жыл бойы топырақта тіршілігін жақсы сақтайды. Қолайлы жағдай туғанда одан зооспоралар дамиды. Бұл аурумен ауырған кезде картоп түйнегі өнім бермейді. Синхитриумның S.anemonas түрі желайдар өсімдігінің (Anemone) жапырағында қара түсті томпақ ісік түрінде паразитті тіршілік етеді. Ризофидиум (Rhizophydium pollinis) хитридиомицеттердің ішінде күрделі құрылысты дамығаны. Оның вегетативтік денесі тармақталған ризомицелийден тұрады. Олар әртүрлі өсімдіктерде сапрофитті және паразитті тіршілік етеді. Бұл саңырауқұлақтың зооспорасы төсемікке түсісімен қабыққа оранып, одан төсеміктің ішіне қарай жіңішке тармақталған жіңішке жіпше – ризомицелийлер өседі. Ал зооспора денесі көлемі жағынан тез ұлғайып зооспорангияға айналады. Бұны суға түскен қарағайдың тозаңдарынан байқауға болады. Жынысты көбеюі зигогамия. Эвгленаларда полифаг (Polyphagus euglenae) – саңырауқұлағы паразиттік тіршілік етеді. Оның көпіршік тәрізді қабығы бар вегетатитвітк денесі бірнеше эвгленаларды біріктіретін тарамдалған көптеген ризомицелийлерді түзеді. Құрылысы күрделі хитридиомицеттердің тарамдалған мицелийлері ядросыз болып, бірнеше клеткалар арқылы созылып жатады, оның кейбір жерлері бір немесе бірнеше ядролы клеткалардан томпиып ісінеді. Бұл клеткалар не жаңа ризомицелийлер береді, не зооспорангийге немесе цисталарға айналады. Оған жылы жақтарда жүгеріде паразитті тіршілік ететін фиходерма (Physoderma zeae maydis) жатады. Бластокадиялықтар – Blastocladides қатарының өкілдері тұщы сулардағы насекомдардың өлекселерінде, өсімдік қалдығында сапротрофты тіршілік етеді. Кейбіреулері дымқыл топырақта кездессе, аздаған түрі омыртқасыз жануарларда паразитті тіршілік етеді. Талломадры жай плазмодиальды формадан жақсы жетілген мицелийлі келеді. Клетка қабықшасының негізі хитин. Жыныссыз көбеюі денесінің арт жағында орналасқан тегіс бір талшықты зооспоралар арқылы болады. Жынысты көбеюі изогамия, гетерогамия. Өкілі масалардың іш қуысында паразитті тіршілік ететін целомомицес (Coelomomyces). Бұл қатарда даму талломдарының біртіндеп ұлғаю бағытына қарай жүруі айқын байқалады. Алломицесс (Allomyces) мицелийлері жақсы жетілген, қысқа тармақталған тартылу буындарына бөлінген гифалардан тұрады. Мицелий топырақта жақсы көрінетін ұзындығы 1 см-дейұлпа құрады. Ол кең саңылаулы жалған пердеге бөлінген. Пердеге бөлінген жерде спорангий және қоңыр түсті циста құралады. Даму циклында спорофит пен гаметофит алмасып отырады. Гаметофит формасы даму жағынан спорофит сияқты, бірақ онда аталық және аналық жыныс органдары құралады. Аналық жыныс гаметангиясы ірірек, түссіз, ал аталық кішірек, қызғылт түсті. Аналық жыныс гаметаларды өздеріне тартатын сиренин деп аталатын гормондар бөліп шығарады. Алломицес суда, топырақтағы өсімдік қалдықтарында, жанауарлардың өлекселерінде кең тараған саңырауқұлақ. Моноблефаридалықтар – Monoblepharidales қатары зооспораларының және сперматозоидтарының арт жағында орналасқан бір талшығының болуымен сипатталады. Моноблефаридалықтар – саңырауқұлақтардың сперматозоидтары арқылы ұрықтанатын жалғыз тобы. Су қоймаларындағы өсімдіктердің қалдықтарында көктемде және күзде мамық түрінде моноблефарис (Monoblepharis) қаптап кетеді. Олар қысқа ризоидтары арқылы субстратқа бекінеді.Мицелийлері нашар тармақталған ұзындығы 2-3 миллиметрдей болады. Гифалардың ұшынан цилиндр пішінді, пердеге бөлінген зооспорангий дамиды. Оның ішінде ретімен орналасқан шр не сопақша пішінді артқы жағында бір талшығы бар зооспоралар жетіледі. Олар зооспорангий қабықшасының жоғарғы жағының жыртылуы арқылы босап сыртқа шығады. Зооспора клеткасы екі жағымен бірдей бөлініп, бір жағынан – гифа, екінші жағынан – ризоид өседі. Біраз уақыттан кейін бұл мицелийден кейде тізбектеліп оогоний мен антеридий дамиды. Олар бір-бірінен және мицелийден перделер арқылы бөлінеді. Антериден зооспораға ұқсас, бірақ олардан ұсақ бірнеше сперматозоид түзіледі. Оогонийден бір жұмыртқа клетка дамиды. Ол піскен кезде оогонийден сыртқа кілегей бөлініп шығады, сөйтіп сперматозоидтың жұмыртқа клеткасына өтуіне себін тигізеді. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасы қабықшамен қапталып, ооспораға айналады. Тыныштық фазасынан кейін ооспора өніп, жіңішке гифа түзеді. Моноблефаридалықтар бір талшықты зооспоралары бар хитридиомицеттерден шығуы тиіс. Басқа саңырауқұлақтармен филогенетикалық байланысы жоқ және бұл қатармен бір талшықты зооспоралары бар бар қарапайым саңырауқұлақтар эволюциялық дамуын аяқтайды. Хитридиомицеттердің филогенезі. Бұл класс – саңырауқұлақтардың ішіндегі ең қарапайым құрылыстысы. Біраз белгілері жағынан басқа саңырауқұлақтардан гөрі қарапайым организмдерге жақын тұрады. Сондықтан бұлардың филогенезі жөнінде микологтарда бір тұжырымға келген пікір жоқ. Кейбір микологтар бұларды жеке класқа бөлмей, оомицеттермен қосып, бір қатар ретінде қарайды. Ал, екінші біреулер бұл класқа ризомицелийлері жоқ түрлерін ғана жатқызады да, ризомицелийлері барларын оомицеттерге қосады. Бұлардың арғы тегі түссіз талшықты организмдерден шықты деп жорамалдайды. Олардың ішінде ең ақарапайым құрылысты – бір талшықты зооспорасы бар, ризомицелийлері жоқ – хитридиялықтар. Бұлар екі бағытта дамуы мүмкін. Бірінші бағытта ризомицелийлері бар хитридияларды берсе, екінші бағытта екі талшықты зооспоралары бар ольпидиопсистердің (оомицеттер) бастамасын берген болуы тиіс. Бұларды жақындастыратын белгі тек екі талшықты зооспорасында ғана емес, басқа хитридиомицеттерде кездеспейтін ортақ белгі – клетка қабықшаларының құрамында целлюлозаның болуында. Бластокладалықтар хитридиомицеттердің эволюциялық дамуының бір сатысы. Мұнда даму талломдарының ұлғаю бағытына және изогамиялық жынысты көбеюден гетерогамиялыққа, одан ұрпақ алмасу бағытына қарай жүрген. Тіршілік жағдайы мен талломдарының дамуы жағынан моноблефаридалықтар бластокладалықтарға жақын тұрады. Сөйтсе де, оогамиялық жыныс процесі, сперматозоидтың түзілуі және ұрпақ алмасуының болмауыжағынан олардан алшақтайды. Алайда, бұл екі топтағы организмдердің арғы тегі талшықтылардың бірі болуы тиісті. жүктеу/скачать 49,79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|