1989 жылдың 22 қыр күйе- гінде елімізде тұңғыш Тіл туралы Заң қабылданды. Бұл ел өміріндегі айтулы оқиға болатын. Аталған заңда еліміздегі мемлекеттік тіл
жүктеу/скачать 18,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Айтақын БДІҚАЛ, ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Мұқағали Мақатаев атындағы сыйлықтың лауреаты, бұрынғы тележурналист және кәсіпкер жастар жайында пікірлерін айтты. Патриоттық бағыт тағы ұйымдастырлған Елба- сының тапсырмасына орай 100 нақты қадамындағы тапсырма- лардың жастар мірі үшін маңызы зор. Бір с збен айтқанда, «Еңбек – бәрін де жеңбек» дейді дана халқымыз. Еңбек етем деген адамға казір барлық жағдай жа- салды ғой. Сондықтан жастарды тек қана еңбек етуге шақырамын» дейді еңбек ардагері Шаймұрза Байпақов.
Маңғыстау облысы «Жұлдыздар» жалықтырған жоқ па? Ұрпақтар сабақтастығының айғағы ҰЛТТЫҚ САНА дүр сілкінген күн
4 №38 (1348) 22 – 28 қыркүйек 2016 жыл
АНА ТІЛІ Еңбегі ерекше бағаланды
Қай жерде болмасын «Қазағым, тілім, елім» деп ана тіліміздің мәртебесін биіктетуге ү л е с қ о с ы п к е л е ж а т қ а н А с ы л ы О с м а н Қазақстан Республикасының Президенті Н. .Назарбаевтың бастамасымен құрылған « М е м л е к е т т і к т і л д і д а м ы т у қ о р ы н ы ң » Қамқоршылық кеңесінің мүшесі, «Қазақ тілі», «Қазақстан мұсылман әйелдері», «Адам құқығын қорғау» қоғамдарының белсенді мүшесі, Алма- ты облыстық зербайжан этно-мәдени орта- лығының, «Мемлекеттік тілге – құрмет» бір- лестігінің т райымы, Қазақстан халқы Ассам- блеясының мүшесі. Шараны ҚР Президенті Архивінің дирек- торы, техника ғылымының докторы, профес- сор Борис Жапаров құттықтау с збен ашып, тіл ұлттық бірегейлікті сақтап қалудың ең маңызды факторы екеніне баса тоқталды. Ол з с зінде Асылы Османның ана тілімізді к ркейтуде атқарған еңбектеріне тоқталып, тіл саясаты туралы барлық деректерді архив- тен табуға болатынын айтты. Бұдан кейін ҚР Президенті Архивінің бас сарапшысы Айнаш Сейсенбаева еліміздегі тіл саясаты мен қазақ тілінде іс жүргізудің тарихы туралы баяндама жа- саса, жинақтау және құжаттама басқармасының басшысы Жәнібек Зейнелов Асылы Османның жеке қорын таныстырды. Тілді ұлттың жаны, ұлттың зі деп білген Асылы Османға с з берілгенде, ол барша жинал- ған қауымды Тіл мерекесімен құттықтай оты- рып, осындай құрметке ризашылығын білдірді. Ол з с зінде түркі тілдерінің ішіндегі ең нәрлі, ең бай, ең құнды тіл қазақ тілі екенін баса айтып, Елбасының кемел саясатының арқасында тіліміз ркендеп келе жатқанын тілге тиек етті. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инс- титутының бас ғылыми қызметкері, халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті мірзақ Айтбайұлы ана тіліміздің к сегесін к герту хақында ойын айта келе, Асылы Османның еңбегіне ерекше баға берді. Д ңгелек үстел соңында А.Осман Алғыс хатпен марапатталып, оның құжаттары Архивке мемлекеттік сақтауға тапсырылды. Ақбота ИСЛ МБЕК ТОЛҒАУЫ ТОҚСАН ТУҒАН ТІЛ ҚҰРМЕТ
ҚАЗАҚ ЕМЕС, ҚАЗАҚТАН БЫЛАЙ ЕМЕС АЙТАЙЫН ДЕГЕНІМ... гандарында орыс тілі қазақ тілімен қатар қолданылады» деген бап бар. Бұл мүмкіншілік қазақ тілін білмейтін не жасы жеткен аза- маттармен байланыс жасау үшін берілген. Мәселен, қазақ тілінде түскен тінішке қазақша, орыс тіліндегісіне орысша жауап жазылуы керек. Ал бұл бапты мемлекет қос тілді кеңістікті сақтау мақсатында пайдала- нып отыр. Сократтың тамаша с зі бар, « зі шығарған заңын ұстанбаған мемлекеттің болашағы жоқ». Сондықтан мемлекеттік т і л д і д а м ы т у д ы ң о ң т а й л ы т е т і к т е р і н қарастырғанымыз ж н. Қызылорда облысы барлық салада құжатты мемлекеттік тілде жүргізуге дайын. Ал Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарына бес жылдан кейін енгізу керек шығар. Себебі алдын ала үлгісін к рсеткен ж н. – Жастардың тәрбиесіне қазір қаншалықты
– Мемлекет, ашығын айту керек, ұлттық идеология үшін жұмыс жасап жатқан жоқ. Қазақ тілін білу міндет екенін әрбір жастың құлағына сіңіріп әрі соны іс жүзінде к рсетуі керек еді. Құжаттың қазақшасын ысырып, орысшасын оқып отырған мемлекеттік м е к е м е л е р қ а н д а й м е м л е к е т т і к и д е о - логия жүргізеді?! Парламентте отырған депутаттарымыздың үштен бірі қазақ тілін білмесе, жоғары лауазымды шенеуніктер, министрлер мемлекеттік тілді білмегеніне ыңғайсызданбаса, бұған не айтамыз?! Осыны шетелдегі әріптестерім естігенде ерекше таң қалды, тіпті сенбеді. Егемен елміз деп кеуде қаққанмен, бізде ұлттық даму бағытындағы идеология мүлдем жоқ. Сонықтан намыс пенен ұлттық рухтың суі тоқтап қалды. Тоқсаныншы жылдары тәуелсіздікті нығайту үшін жастар к п еңбек сіңірді. Сондықтан кейінгі толқынға үлкен үміт артамыз. – Ү ш ж ы л д а н к е й і н ж о ғ а р ы с ы н ы п оқушылары жаратылыстану бағытындағы бірқатар пәнді ағылшын тілінде оқыта бастай- ды. Бұл реформаның қауіпті екенін айтып, қоғамда дабыл к теріп жатқандар к п. – Кез келген мемлекет он екі жасқа дейін орта білімді ана тілінде береді. Біздің елдегі оқыту жүйесіне бұл реформаның енгізу жайы к ңіл к ншітпейді. Біріншіден, мұғалім күрделі пәнді шет тілінде бере ала ма? Екіншіден, сыныптағы барлық оқушы сол пәнді түгелдей ұға ала ма? Екеуіне де мен «жоқ» деп жауап беремін.Үшіншіден, неліктен «Дүниежүзі тарихы» пәнін орыс тілінде оқыту керекпіз? Кім қандай уәж айта алады? Жиырма жеті жыл бойы орыстілді не аралас мектептердегі оқушылар қазақ тілін жетік меңгеріп шықпайды. Ең болмаса, қазақ АЛАШ АРЫСТАРЫ САЛҒАН ЖОЛ «Қара жорғаға» құштар жігіт «Қазтелерадио» қолға алған іс көп дүкен атауларынан орыс тілінің ықпалы бар екенін жасыруға болмайды. Демек, бұл жақта қазақ тілін біле отырып, орыс тілінде с йлеу қалыпты әдетке, сәнге айналып кеткен. – Мемлекеттік тіл т ңірегіндегі түйткілдерді шешу үшін қандай шараларды қолға алу керек? – р аймақта болған кездесулерде халық тарапынан түрлі ұсыныс-пікірлер айтылып жатады. Оларды сараптап министрлікке жолдап отырмыз. Барлық салада қазақ тілін дамыту тетіктерін реттеудің ең тиімді жолы – жаңа «Мемлекеттік тіл туралы» Заң қабылдау. Құқықтық мемлекетте барлық мәселе заң аясында шешілуі тиіс. Осы уақытқа дейін посткеңестік елдер бұл бағытта бір емес, бірнеше заң шығарды. Мәселен, Латвия 1989 жылы шығарған «Мемлекеттік тіл» туралы заңына 2004 және 2015 жылдары згерістер мен толықтырулар енгізді. р бес-он жылда тілдік және саяси ахуал, демография есебі згеріп отыратыны мәлім. Заң қоғамнан қалып қоймай, оны жетелеуші, дамытушы күшке айналуы тиіс. Ал Қазақстан қос тілділікті жақтайтын 1989 жылғы «Тіл туралы» Заңымен отыр. Онымен мемлекеттік тілдің жолын аша алмаймыз, дамыта алмаймыз, орыстілділердің қазақша с йлеуге құлықсыз болып келе жатқанының ең бірінші себебі де сол. Біздің қоғамда орыс тілін қолданыстан алып тастасақ, желкенінен айырылған кеме секілді күй кешетіндей сезінеді. Кеңес Одағынан б лініп шыққан елдерді қарасақ, Латвия, Литва, Эстония мемлекеттерінде орыс тілі қолданыста мүлдем жоқ. Гру- зия 1991 жылы оқу жүйесінен орыс тілі мен әдебиетін шығарып тастады. Тек қана қазақтар мен қырғыздарда ғана қос тілділік сақталған. Қырғыздардың жағдайы бізбен салыстырғанда әлдеқайда тәуір. – Мемлекеттік органдар қазақ тілінде – Батыс Қазақстан облысындағы Б рлі, Зеленов, Теректі аудандарында және Орал қаласында орыстілді аудиториямен бірнеше кездесу ткіздіңіз. Жалпы, жобаның мақсаты не? Тарқатып айтсаңыз. – Тәуелсіздік алғалы қазақ тілінің ахуалы күн тәртібінен түскен емес. Бір таңғаларлығы, орыстілді қауым осы мәселеден тыс қалып жатады. Мемлекеттік тіл, түптің түбінде, тұғырына қонатыны айдан анық. Біздің мақсатымыз – орыстілді аудиторияға осы- ны түсіндіру, ойландыру. Олар 27 жыл ішінде қазақ тілін үйренуге неге құлшыныс білдірмеді? лде мемлекет тарапынан қолдау жетпей жатыр ма? Қандай ұсыныстар бар? Міне, олар бұл мәселе жайында ойланғысы келмейді. К з жұма қарайды. Ең болмаса, мұндай бейжайлық ұрпағының болашағына елеулі әсер ететінін білуі қажет қой. Қазіргі уақытта қазақтардың саны 60 пайыздан асты. Қазақтілді контент к беюде. Сондықтан орыстілді азаматтар алдында қос тілділіктің қоғамда мерейі үстем бола бермейтінін айту- ды мақсат тұттық. Бұл жобаны, алдымен, бірнеше жыл бұрын «Ұлт тағдыры» қозғалысы з қаржысына қ о л ы н а а л д ы . К е й і н Қ а з а қ х а л қ ы А с - самблеясы қолдады. Қазіргі уақытта ҚР Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси комитетінің қаржыландыруымен үш жылдық стратегиялық жоба есебінде жүзеге асуда. Еліміздің орыстілді аймақтарында 2014 жылдан бері бірнеше кездесу тті. Жалпы саны сексеннен астам іс-шара ұйымдастырылды. Менің ойымша, мұның бәрі әлі жеткіліксіз секілді. Себебі осы мәселені әрбір орыстілді азаматтың алдына қойып, оған ой салғым келеді. – Біздің облыстағы аудитория қандай?
– Құжат айналымында қос тілділіктің сақталып отырғаны рас. Бұны жоюдың тәсілі – аудармашылар институтын түбегейлі тоқтатуымыз керек. Кезінде бұл жайында мәселе к терілгеннен кейін мемлекеттік органдарда мұндай мамандарды басқа ла- уазыммен жұмысқа орналастыратын бол- ды. Мәселен, қазақ тілін оқытатын үйірме жетекшісі етіп тағайындауы мүмкін. Жиырма жеті жыл ткенде кез келген мемлекеттік ор- ганда аудармашы ұстап отыру деген масқара ғой. Неге менің қалтамнан т ленген салыққа қазақ тілін білмейтін басшы аудармашы жал- дауы тиіс? Бұл – нонсенс. ҚР «Тіл туралы» Заңында «мемлекеттік мекемелерде және зін- зі басқару ор- А л е к с е й қ а з а қ т і л і н е жетік. Енді соны қашан м е ң г е р і п , к і м д е р д е н тәлім алғандарына тоқталып телік. мірден к ріп жүргеніміздей, адам баласына скен ортасы да ықпалын тигізбей қоймайды. Ол Орталық Қазақстандағы кен шілер қаласы Қарағандыда сті. Осындағы №68 орта мектеп- те білім алды. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» деп бекер айтыл- майды. Мемле кеттік тілде оқытқан м ұ ғ а л і м і н і ң т и г і з г е н ә с е р і д е айтарлықтай. Ол да те зерек бол- ды. Сондықтан ұстазының әрбір ткізген жаңа сабағын зердесіне лезде құйып алатын. Сол ынта- ықылас орыс баласын тек қана алға жетеледі. Сыныптағы алғыр оқушылардың бірі ретінде есімі к пке танылды. Ұстаз бен шәкірт арасындағы тығыз байланыс пен түсіністік тілді жетік меңгеруіне даңғыл жол ашты. Ол жастайынан қазақ тілін жет- кілікті дәрежеде меңгеруге ұмты- лып қана қойған жоқ. Ұлттық тағам дарымызға да айрықша назар аударды. Мәселен, ол тағамдардың ішінде етті ұнатады. Басқа да тағылымды қасиеттерімізге бір кісідей жетік. О н ы ң т ү с і н і г і б о й ы н ш а ,
Қ о ғ а м д а қ а з а қ т і л і н і ң м ә р т е б е с і н к теріп, қызметкерлердің тілге деген сүйіспеншіліктерін арттыру мақсатында к п т е г е н м е р е к е л і к і с - ш а р а л а р т і п тұрады. Мәселен, Қазақстан Республикасы халқының Тілдер күні мерекесі аясында «Мемлекеттік тіл – менің қызметімде» атты интеллектуалдық шоу, жергілікті ұлт кілдері арасында «Тіл – тірегіміз, соғып тұрған жүрегіміз» байқауы, зге ұлт кілдері арасында « нер алды – қызыл тіл» байқауы, қазақ тілінен курс бітірген қызметкерлер арасында «Ел мәдениеті – тілден басталады» «Мемлекеттік тіл – менің тілім» байқауы, «Қазақстан – менің Отаным» атты шаралар болды. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік күніне орай ұйымдастырылған шараларда да мемлекеттік тілдің маңызына ерекше мән беріледі. Бұл ретте « лемге әйгілі Қазақстан» беймағлұм сырлары мен қырларын жетілдірді. Б е л с е н д і д е і з г і л і к т і ж а н ы сүйетін бұл жоғары оқу орнында взвод командирінің орынбасары болып тағайындалған-ды. Ол зінің қара ма ғындағы тыңдаушыларға сапта тұрғанда бұйрықты тек қана қазақ тілінде беретін. М ұ н д а е л і м і з д і ң т ү к п і р - түкпірінен келген жігіттер бірге оқып, бір үйдің баласындай бо- лып кетті. Олар әрдайым жақсы қырларымен бір-бірін толықтырды. Алексейдің бұлардан үйренгені де мол. Себебі әрбір адам жеке әлем. Сол жылдарды бұл күндері ерекше сағынышпен еске алады. Тергеушінің пікіріне қарағанда, қазақ тілі те мағыналы да бай тіл. Оны шын мәнінде тиісті деңгейде игеру мен меңгеру әр жастың зінің танымдық байқауының мәні ерекше. з- Наурыз мейрамына орай жылдағы дәстүр бойынша «К ктем кереметі» танымдық ойы- ны айрықша әсер қалдырды. «Қазтелерадио» АҚ-да мемлекеттік тілді енгізу және оны дамыту жолдары», «Уақыт талабы және телерадио хабарларын тарату саласында қолданылатын негізгі терминдер», «Қоғамда мемлекеттік тілді енгізу мәселелері», «Қоғамның мемлекеттік тіл р лін к терудегі мақсат пен міндеттері» тақырыптарында мемлекеттік тілді енгізу ж ніндегі комиссия отырыстары, оқыту-әдістемелік семинарлар мен д ңгелек үстелдер тті. Қоғамның алдағы уақытқа қойған жоспарлары да ауқымды. Мұндағы басты мақсат – ана тіліміздің мәртебесін к теру екені с зсіз. Қазақ тілін үйренушілер үшін арнайы кабинет ашылып, оқыту үрдісіне қажетті оқу-әдістемелік құралдармен жабдықталды. «Мемлекеттік тілді енгізудің» элек- тронды деректер базасы құрылып, қоғам қызметкерлеріне к мек ретінде қазақ тіліндегі құжаттар үлгілері, заңнамалық құжаттар, мемлекеттік тілді енгізу бойын- ша құжаттар орналастырылып, оқыту б а ғ д а р л а м а л а р ы , т е р м и н о л о г и я л ы қ с здіктер, жалпы мемлекеттік тілге қатысты соңғы жаңалықтар, мерекелік іс-шаралар фото-суреттерімен бірге беріліп отырады. Жұмысқа жаңадан қабылданған қызмет- керлер үшін, қазақ тілін оқыту курсы- на қабыл данған және курсты аяқтаған қызметкерлерге мемлекеттік тілді меңгеру деңгейін анықтау бойынша тест тап- сырмаларының базасы әзірленді. Ақбота МАЛБЕК, «Қазтелерадио» акционерлік қоғамы Персоналды және құжаттамалауды басқару департаментінің 1-санатты менеджері ниетіне байланысты. Күнделікті жаңа с здерді үйреніп отырсаң, ол уақыт те спорттағы жаттығу секілді дағдыға айналып кетеді. Алексей Пряхиннің тергеушілік қызметі де аса жауапты. йткені адам тағдыры ойыншық емес. рқашан да қара қылды қақ жарған әділдікті ұстанады. Білімділік пен біліктілік танытуға талпынады. Бұл қасиеттер зінің игі жемісін де беріп жүр. Сонан соң заң бойын- ша здеріне кім қай тілде с йлесе, сол тілде жауап беруге міндетті. Бұл мәселеде де зі еш қиналмайды. Қос тілге жүйрік азамат ешқашан да қысылмай алдына келгендермен еркін тілдеседі. Алексей кезекші кезінде бір әже ұлының үйден кетіп, содан оралмағандығын айтты. Кейуа- намен қазақ тілінде с йлесіп, еш уайымға салынбауын тінді және табуға к мектесе тін дігін білдірді. Арада к п уақыт тпей ұлы та- былып, одан анасының к ңілін алаңдатпауын сұрады. Мұндай жан-жақты полиция қызметкері қашан да абырой мен құрметке б ленетіндігі белгілі. Ол зі жұмыс істейтін Қостанай қалалық ішкі і с т е р б а с қ а р м а с ы н д а қ ы з м е т атқарғанына к п уақыт тпесе де, осындағы з саласының білгір ма- манына айналды. Қазақ тілін ардақ тұтатын азамат болашақта еліміздің әрбір тұрғыны мемлекеттік тілді тиісті дәрежеде меңгеріп, зінен кейінгілерге ғибрат к рсететіндігіне сенімді.
Қостанай облысы – Батыс Қазақстан облысы бойынша мемлекеттік тіл т ңірегінде айтарлық тай мәселе к ріп отырғаным жоқ. Тұрғын- дарының к бі орыстілді болып есептелетін аудандарда ткен кездесуде к біне аралас аудитория болды. Үштен бірі – таза орыс- тілділер деп алғанның зінде, басқасы – қос тілді еркін меңгергендер екені анық. Қайта осы ңірде қазақтілді орта басым секілді. Қазақ тілін меңгерем дегендер үшін күнделікті с йлесетін, пікір алмасатын қауым бар. Ал Қарағанды, Павлодар облыстарының т ұ р ғ ы н д а р ы қ а з а қ ш а т і л д е с е т і н о р т а жоқтығын алға тартады. Ол аймақтарда қазақтардың здері орыстанып кеткен. Негізінде Орал қаласында соңғы уақытта оң згерістер, мәселен, жастардың к бі қазақша с йлесетіні байқалады. Бірақ к ше және тілін үйрете алмайтын мұғалімдерге мен ба- ламды қалай сеніп тапсырамын?! Сұрақ к п, жауап жоқ. Мен к п тіл білуге қарсы емеспін. Қажеттілік туындаса, адам зі-ақ шет тілін үйреніп алады. – Қазіргі кезде ағылшын тілінің ғылымдағы орны зор екенін айтып жатыр. Оған даула- спаймыз. Дей тұрғанмен, қазақ тілі ғылым тілі болуға қауқарсыз ба? – К е з і н д е « А л а ш » қ о з ғ а л ы с ы н ы ң жетекшісі лихан Б кейханов болашақта қазақ мемлекеті орнығатынын айтып, ұлт зия- лыларына түрлі салада қазақ тілінде еңбек жа- зуды тапсырды. Ахмет Байтұрсынов « дебиет танытқыш» еңбегін шығарып, бүкіл әдебиет теориясын қазақ тіліне жатық етіп аударып берді. Мағжан Жұмабаев «Педагогиканы» жарияласа, Халел Досмұхаммедұлы медицина саласын қозғады. Ал жиырма екі жасар Қаныш Сәтбаев 800 бет «Алгерба» оқулығын жазды. Физика-математика ғылымының докторы, досым Бақытжан Қосанов сол еңбекті латын тіліне аудара отырып, қатты таңғалғанын айтады. Алаш зиялылары әр ғылымды негізі қазақ тілінде дамыту қажет екенін, сонда ұрпақ санасына қонымды болатынын сол кезде-ақ білген. 1920 жылдары ашаршылық болған. Сонда Үкімет қауырт жиналыс жа- сап, күн тәртібіне екі мәселе қойылған. Біріншісі, қазақ тілін кеңсе тіліне айналдыру, екіншісі, ашаршылық ұшырағандарға к мек беру мәселесі. Cондықтан мемлекеттік тілдің мәртебесін к теру қашан да маңызды боп қалмақ.
– ңгімеңізге рақмет! ңгімелескен Нұртай ТЕКЕБАЕВ Батыс Қазақстан облысы қазақтың тілін білген адам осы ұ л т т ы ң р у х а н и б а й л ы ғ ы н а н да мейлінше сусындайды. зі
жергілікті ұлттың биі мен әніне де шексіз ғашық. К пшілік басқосқанда орын- далатын «Қара жорға» биін қанша тамашаласа да ешқашан жалыққан емес. « н – к ңілдің ажары» де- гендей, қазіргі қазақ эстрадасының жұлдыздары арасынан Қайрат Нұртастың нерін бағалайды. Б і р г е қ ы з м е т а т қ а р а т ы н әріптестер дің де әрбір адамның м і р і н д е а л а т ы н о р н ы б л е к . йткені кім болсын уақытының басым к пшілігін жұмыста ткізеді емес пе? Сондықтан мұның қазақ тілін одан әрі жетілдіре түсуіне бірге қызмет атқаратын қазақ аза- маты Нұрлан Базикеновтың тигізіп жатқан септігі аз емес. Себебі Нұрлан қазақы ортада сті. Ана тілін бес саусақтай біледі. Мұнымен тек қана осы шұрайлы тілде с йлеседі. Ісқағаздарын жүргізуде де к мегін тигізіп келеді. Алексейдің тілге деген құштар- лығы Қарағанды қаласындағы ака- демияда білім алған жылдары ба- рынша арта түсті. Мұнда дәрістер орыс тілінде жүрсе де бұлар до- с т а р ы м е н ү н е м і м е м л е к е т т і к тілде с йлесіп, оның бұрын зіне
|