1.Қазақ хандығы қалыптасуының жыраулық поэзияның дамуына әсерін сипаттап көрсетіңіз
жүктеу/скачать 482,8 Kb.
|
DOC-20230513-WA0021.
| Би Темір мен Шалкиіздің арасындағы тығыз байланыстың арқасында, жырауды халық құрмет тұтты, оны мына өлең жолдарынан да байқауға болады:
«Тіленшіұғлы Шалкиіз, Иесі би Темірдің тұсында Бұлтқа жете жаздады бұл мүйіз». 12. Шал ақынның шығармашылық жолы . Шоқан Уәлиханов қазақ әдебиетіне қатысты мақалаларының бірінде арғын руының тумасы, Атығай руынан және Бәйімбет ұрпағынан шыққан арғы атасы хан Абылайдың замандасы Шал ақынның қазақтың шығу тегі туралы аңыз-әңгімелер жинағанын жазады. Бұл сөздерден Шалдың өз дәуірінің бар білімін бойына сіңірген, тынысы кең ақын болғанын аңғаруға болады. Шоқан жасаған алып шежіре де Шал ақыг жырларының бірте-бірте ұмытыла бастағанын жазады. Қазір бұл дастанды білетіндер аз. Шоқан үшін Шал туғанына бірнеше жыл қалғанда өмірден өткен ақын емес, одан да алыс заманда өмір сүрген тұлға. Ақындық атақ алғаш рет Шалды он бес жасында тапты. Құлекеңнің ағадан қалған Күреңкей атты жүлделі тұлпары бар еді. Хан Абылайдың бір ұлы оны шабуға мінгізіп беруін біраз уақыт өтініпті, бірақ кейін жылқының ерекше ептілігі мен төзімділігін көріп, белгіленген уақытта қайтармай, мәңгілікке иемденуге тырысады. Құлеке баласын ертіп, хан ордасы – Ордаға келеді. Құлекенің өтінішін тыңдаған хан күліп: Өзің батырсың, Құлеке, малың көп. Әлдебір құлынның ізімен сонша алысқа келгенің не сонша қартайдың ба? Осымен әңгіме тәмәмдалады.Кешке қарай ауылда жастардың мерекелік шаралары басталып, Шал түні бойы құрбы-құрдастарымен көңіл көтеріп, ән шырқады, әткеншек мінді. Күз болатын, таң атқанда күн суытып, жаңбыр жауа бастады. Қой жайлауға шыққанда арық қозы ауылдан алыс емес жерде сазға (батпақты сортаңға) түсіп, батпаққа бата бастайды. Мұны көрген киіз үйден шыққан хан нөкерге ескерту жасайды да, қозыны суытып, суықтан қорғау үшін талдың астына апарады. Тілеуке мұны байқады. Күн көтерілген кезде халық оянып, хан кетуге шешім қабылдаған қонақтарға: «Балам, түнде сенің дауысың ерекше көрінді деп ойлаймын, өйткені бізде ондай әнші жоқ. Жүр, кетер алдында маған ән айт. Шал бірден ән салды: Шал жігіт ән айтудан еш қорықпайды. Тал суықтан сақтайды ма? Ешқашан. Хан қозыны арқасына көтерсе не болады? Мен мұны ешқашан күткен жоқпын! Бұл көшпелі үшін малдың мәні зор деген сөз. Хан-әке мұны біледі, халқын жақсы көреді. Қажет болса, кез келген қозы Хан да, би де, батыр да арқасына көтеріледі. Хан жеңілгенін мойындады. Атты қайтарып, өзіне тағы бір атты қосып береді. Шал ақынның жырлары өмір құбылыстары мен адам психологиясын философиялық тұрғыдан ұғынып, әділдік пен қулықты, ұят пен сараңдықты, парасаттылық пен надандықты, жақсылық пен зұлымдықты, кедейлік пен байлықты салыстырумен ерекшеленеді. Оның лирикалық шығармалары философиялық тереңдікпен, шынайылықпен баурап алады. Шығармада діни тақырып ерекше орын алады. Ақын көп нәрсе адамның өзіне, парызын түсінуіне, жақсылық жасай білуіне байланысты екенін алға тартты. Бұл туралы оның көптеген дидактикалық еңбектері бар. Шал ақын – ақындар айтысының шебері, көптеген айтыстарға (Шал ақын мен қыздар айтысы, Шал ақын мен бәйбіше айтысы, Шал ақын мен жігіт айтысына) қатысқан. Шалдың әлдебір байды мақтайтын өлеңдері жоқ. Оның тайғақ, жағымпаз, шыншыл сөйлегенін халық естімеген. Шалдың бүгінгі күнге жеткен мұрасы бір жарым мың жолды құраса, оның ішінде ақынның адамдық қадір-қасиетін көз алдымызда кемсітетін бірде-бір жол жоқ. Ол өз өмірін адал, мақтанышпен және өзінше өмір сүрді және оның өлеңдерінің кең таралуының, қайтыс болғаннан кейін атақ абыройының сақталуының сыры осында. Бірақ Шалдың сол кездегі шығармаларынан бізге жеткені аз. 13. XVIIІ ғ. жасаған жыраулар мен ақындар шығармашылығындағы ерекшелік. XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың көшпелі ақындық мәдениетінің кең панорамасы бұл кезеңде ауызша поэзия мен музыка өнердің жетекші түрі болса, хан дәуіріндегі жыршылар, жыраулар ауызша жеке шығармашылықтың басым түрі болып табылады. XV-XVIII ғасырлардағы жеке поэзияның дамуының маңызды ерекшелігін фольклорлық-жыршылық ортадан оқшаулау, оның қалыптасуы, тұлғалық бастауға ұмтылу деп қарастырған жөн. Жыраулар поэзиясында көне эпикалық формула қызметін атқаратын ауызша стиль техникасы мақал-мәтелдермен, қанатты сөздермен бірге тұрақты элементке айналды. Шығармалардағы қызыл сөз, жақсы әзіл, нәзік ирония, сатира, жасырын қауіп немесе тамаша мақтаншақтық және антитезаның да маңызы зор. Мысалы: үстіңгі – астыңғы, ер (батыр) – ақымақ (жаман). Ақындарда да, жырауларда да бір ортақтық– туындылары салт-фольклорлық дәстүрден бастау алады. Бұл екі мәдени түрдің де шаманистік бастаулары бар. Ал «олардың репертуарында ортақ тұстары көп, екеуінің де толғауы – ғибратты, айыпты жырлары бар», бірақ толғау жырау мен толғау ақын бір-бірінен поэтика жағынан таңқаларлық, стилистика, тақырыптар, бейнелер және функциялар. Мысалы, ақындардың поэтикалық жүйесінде кездесетін дәстүрлі образдар жыраулар поэзиясында ешқашан қолданыла алмайды: қошқар, сынық қайың – тағдыр сияқты. сүйген қызды қоймен салыстыру, т.б. Жырау образдары асқақ, жалпылама, символдық сипатқа ие: қарғаға қарсы тұрған алтын қырандар символы болып табылатын таулар табандылық - негізінен философиялық, түзу және дидактикалық бейнелер. Ақындар поэтикасы жыраулар поэтикасынан гөрі фольклорға жақынырақ және айтыста, толғауда және айтыстың көрнекіліктерінде баяндау бастауы, қызығушылық тәжірибесі, оның сипттамасы. Жыраулар тілі өзінің стилі жағынан ерекшеленсе де, жалпыхалықтық тілдік ерекшеліктерді барынша толық сақтап, қазақ тілінің даму ерекшеліктерін көрсетті. Жыраулар мен ақындардың әдеби тілі жанды ауызекі сөйлеу тілінің ең кең тараған, типтік белгілерін бойына сіңіре отырып, өткен дәуірдің аса бай дәстүрлеріне сүйенді. Біртұтастығына қарамастан, бұл тілдердің әрқайсысы өзінің ішкі заңдылықтары бойынша дамып, ғасырлар бойы өзінің қуатты поэтикалық сөздік қорын қалыптастырып, өзіндік грамматикалық құрылымын дамытып, XV-XVIII ғасырлардағы халық стильдерінің ең бай тармақталған жүйесіне еліктеп, заман мен қазақ халқының қалыптасуы, қазақтың жеке поэзиясы, қазақтың ұлттық тарихы, философиясы мен құқығы қорғалып дамыды. Олай болса, XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясын ерекше мәдени дәуір ретінде айта отырып, оның мынадай маңызды ерекшеліктерін атап өткен жөн. Ауызша поэзия мен музыка осы мәдени-тарихи дәуір өнерінің алдыңғы қатарлы түрі болды, ол ерекше әншілік ортаны құрды, оның қойнынан ауызша - поэтикалық және музыкалық дәстүрді жасаушылар, сақтаушылар, орындаушылардың алуан түрлілігі шықты. Мұнда екі негізгі өкіл бар: ақындар мен жыраулар. Ақындар тарихи жағынан анағұрлым көне поэтикалық мәдени тип болғанымен, ақындар мен жыраулар арасында салт-дәстүрлік фольклорға, магия мен ырымға ұласатын терең органикалық байланыс бар екеніне қарамастан, 15-18 ғасырлардағы жыраулар қазақ поэзиясының басым түрі ретінде көрінеді. Бұл дәуірдің өзінің тарихи қажеттіліктеріне байланысты болды: 15-18 ғасырлардағы Қазақ хандығының құрылуы, қазақ халқының қалыптасуы, әншінің ханның кеңесшісі және заң шығарушы ретіндегі қоғамдық және мемлекеттік қызметтерді орындауы. Ақындармен бір фольклорлық-ырымдық және киелі-салттық төстен шыққан жыраулық тіл өзінің қызметі мен эстетикасына қарай дамыды. Жыраулардың ауызша поэзиясының тілі де, ақындар тілі де (халық поэтикасы) 15-18 ғасырлардағы әдеби тілдің іргетасы, фольклордан жеке поэзияға, одан жазба әдебиетке өтудің бастапқы кезеңі болды. 14. Шалкиз толғауларындағы нақыл сөздердің тәрбиелік мәні. Шалкиіз қазақ поэзиясын көркемдеу тәсілдері, өлең өрнегі саласында да айрықша байытты. Шалкиіздің толғаулары ең алғаш 1875 ж. хатқа түсіп, баспа бетінде жарияланыпты. Жырау мұралары ерте жиналуына байланысты бүгінгі күндерге бірсыдырғы толық жетті. Шалкиіздің ғибраттық, тәлімдік-тәрбиелік мағынаға толы толғауларының бүгінгі күні де маңызы және рухы аса күшті, философиялық тереңдігімен, аз сөзбен көп мағына беретін қысқа да болса, нұсқалығымен ерекшеленеді: Қоғалы көлдер, қам сулар, Кімдерге қоныс болмаған Саздауға біткен қара ағаш, Кімдерге сайғақ болмаған… Күлелік те ойналық, Киелік те ішелік, Мынау жалған дүние, Кімдерден кейін қалмаған! – деген жолдар арқылы жастарға ақыл-кеңес, үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие туралы ой тастайды. Шалкиіз: Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмес, Жақсы байқап сөйлер, Жаман шайқап сөйлер,-деген өлең жолдарынан адамның жақсы мен жаман болуы халқына, еліне жасаған пайдасына, сіңірген еңбегіне байланысты: Жаманнан туған жақсы бар Адам айтса нанғысыз, Жақсыдан туған жаман бар Күндердің күні болғанда Бір аяқ асқа алғысыз, - деп Шалкиіз толғаулары афоризм, нақыл сөздерге тәлімдік-тәрбиелік ойлауға, өнегелік тұжырымдарға бай келеді. 15. Шал ақын шығармаларының негізгі идеясын ашып көрсетіңіз. Шал ақынның өлең, жырлары кезiнде ел арасына кеңiнен таралған. Шалдың бiзге жеткен шығармалары негiзiнен әр жерде әр түрлi себептермен суырып салып айтқан шағын өлеңдерден тұрады. Терме-тақпақтары, нақыл сөздерi, сөз қағыстары да баршылық. Шалдың ұзақ эпикалық жырлар шығарғандығы, қазақ халқының шежiресiн өлеңмен жазғаны да Шоқан Уалихановтың еңбектерiнен белгiлi. Шал ақынның мұралары бізге толық жетпеген, жеткендерінің өзі бір жарым мың жол ғана. Адамның артықшылығы, жақсылығы көпке, туған елге пайдалы болуында деп қорытынды жасайды. Ашқарақ, сұғанақ, арызқой, пасық адамдар тобына да ақын қадала түседi. Өзiмшiл, күншiл пасықтарға жаны таза жақсы адамдардың адал ниеттi iзгi iстерiн қарсы қоя жырлап, бiрiнен жирендiрiп, екiншiсiнен үйренiп, үлгi-өнеге алуға үндейдi. Ол шығармаларын аяқ астына шығарып отырған. Ақын өзi өмiр сүрген дәуiрдiң өзектi мәселелерiн жырлаған. Өлеңдерiнiң көбi мақал-мәтелдерге, нақыл сөздерге, дiни ұғым сөздерге, бейнелi сөз тiркестерiне толы. Шал ақын - өз заманының беделдi ақыны. Оның өлеңдерi өз кезiнiң өзектi мәселелерiн көтерiп, халыққа адамгершiлiк ақыл-ғибрат бередi. Оның суырып салмалық өнері осы жанрдың бейнесі болып табылады. Ол поэзиялық сөз жарыстардың шебері, көптеген айтыстарға қатысқан. (Шал ақынның қызбен айтысы, Бәйбіше мен Шал ақынның айтысы, Шал ақын мен жігіттің айтысы, т. б.). 16. Жыраулардың қазақ хандығының нығаюына қосқан үлесін сипаттаңыз. Өмірден ерте кеткен ақын, профессор А.Егеубай жыраулар поэзиясының қазақ ұлтының рухани қалыптасуына жасаған ықпалы туралы: «Жыраулар толғаған адамшылық, имандылық, қаһармандық, жігерлілік һәм жайсаңдық жаңа қалыптаса бастаған қазақ ұлысының рухани келбетін кестелеуі тиіс еді. Солай болды да. Қазақ елінің ажары мен жан дүниесі сол шығармалардан танылды. Білім-білік, ақиқат, тіл, жаратылыс жайлы толғамдар да сол арнада желі тартты. Ежелгі түркі дүниесінің бар болмысы мен арман-мүддесі бір кезеңде қазақтың классикалық мәдениеті арқылы жаңғыра көрінді. Жыраулар дәуірінің ішкі мәніне үңілсек, төрт-бес ғасыр бойына тұтастай құбылыс ретінде дамыған әлеуетті әлеуметтік-көркемдік ұлы самғау бұрын-соңды болмаған еді. Ол поэзияда, елдік құрылыста, тұрмыста материалдық һәм рухани мәдениетте бірдей айқын мүсінделді», – дейді. Жыраулар шығармаларында ой-пікірлерін ашық айтып, әмірші, хандарды, сұлтандарды «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» қағидаттарын ұстанып сынап отырған. Жыраулар өздерінің сынында мемлекет мүдделерін жеке бас мүдделерінен жоғары қойған. Қазақ хандығы дәуіріндегі жыраулар поэзиясында ерлік тақырыбының басымдық алып, өз мемлекетінің тәуелсіздігі мен оның даңқын арттыру жолында күрескен батырлардың ержүректігі мен қайтпас қайсарлығын жырлау ең өзекті мәселе болды. Жыраулар билеушілердің және адамдар жоқшылық дегенді білмей, молшылықта өмір сүретін қоғамның мінсіз бейнелерін жасады. Олар өздерінің поэтикалық монолог-толғауларында маңызды мемлекеттік проблемалармен қатар, әдеп пен мораль, ар-намыс пен қадір-қасиет мәселелерін қорғады. Өмір мен өлім туралы, дүниенің құбылмалылығы мен жалғандығы туралы өз ойларын толғады. Жыраулар поэзиясы ұлттық болмысымыздың қалыптасуында аса қуатты ықпалдылығымен ерекшеленді. Мемлекетті басқарған хандардан бастап, балаға тәлім-тәрбие беретін эстетикалық есті дүниелер қалдырды. Қазақ халқы сөз өнерін киелі санайды. «Сөз – сүйектен, таяқ еттен өтеді» дейді дана халқымыз. 17. Жиембет толғауларының көркемдік ерекшелігі Жиембет жыраудың «Еңсегей бойлы ер Есім» толғауы. Толғауда мынадай тармақтар кездеседі: «Менің менен ханым ойнаспа, Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай, Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау тайыңдай, Зорлығымды сұрасаң, Бекіре менен жайындай, Періктігімді сұрасаң, Қарағай менен қайыңдай…» [2, 57] Жырау толғауы осындай өткір тілді болып келеді, бейнелі теңеулермен өз бейнесін суреттейді. «Аюдай, тайыңдай, жайындай, қайыңдай» деген сөздермен шебер құбылтып, тармақтың соңына тіркеп ұйқас ретінде де пайдаланған. Толғауды кезектес ұйқаспен ырғақты өрген. Сырт тұлғасын айқындайтын, айрықша белгісін көрсететін лақаптаулар: «Еңсегей бойлы ер Есім» Жиембет толғауларынан жыраудың ерлік істері мен өрлік мінезі, ерен батырлығымен қайтпас қайсарлығы айқын көрінеді. Мысалы, Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пен аюдай. Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау тайындай. Зорлығымды сұрасаң, Бекіре мен жайындай. Беріктігімді сұрасаң, Қарағай мен қайыңдай, – деп, жолбарыс пен аюдай, асау тайындай, бекіре мен жайындай, қарағай мен қайыңдай деген теңеу сөздерді пайдалана отырып, өзінің асқақ бейнесін жасаған. Ел арасына сөзі өтімді болған Жиембет жыраудан сескенген және өзіне қарсы тұрғаны үшін Есім хан Жиембетті інісі Жолымбетпен бірге жер аударып жібереді. «Ханға қарсы тұрам деп» ел-жұрынан айырылған Жиембет жырау өзінің сағынышын «Қол-аяғым бұғауда»толғауында: Қайырылып қадам басарға Күн болар ма мен сорға Өзен, Арал жерлерім?! Қиядан қолды көрсеткен Төбеңе шығар күн бар ма, Жотасы биік дендерім?! – деп жырлаған. Жиембет жыраудың «Әмірің қатты Есім хан», «Еңсегей бойлы ер Есім», «Қол-аяғым бұғауда», «Басы саудың түгел-дүр» деген толғаулары бар.
Ғасырлар бойы арыны басылмай келе жатқан жыраулық поэзияның ақындық өнерге ығысып орын бере бастаған тұсы да Шал ақын өмір сүрген кезеңге дөп келеді . Көшпелі тіршіліктің өз табиғатына лайық қалыптасқан әрі сол қоғамның айқын айнасына айналған ауызша поэзия тақырыптық , жанрлық және соған лайық , көркемдік үрдістерді бастан кешiрiп жатты . Демек , әдеби процестің болмыс - бітімін ажыратуға мұрындық болатын көркем шығарманың уақыт және кеңiстiк межелері де өлшемдік шекараларын өзгертті . Мұны былай деп тұжырымдауға болады : күні кеше қазақ даласының аспанында күмбірлеп тұрған салтанатты жыраулық поэзия жайлап жерге түсе бастады . Елдікті , ерлікті , татулықты , бірлікті шарықтата көкке көтерген жыраулық дәстүр ендi келiп ақындық арнаға түскенде әр адамның үй - ішіне , керек десеңіз оның ішкі дүниесіне , жеке басының хал - ахуалына үңіле бастайды . Бұл қазір үйреншiктi жәйт болғанымен , XVIII ғасыр үшін тосын жағдай еді . Құдіретті ханға , шаршы топқа , жарақтанған жа уынгерлерге қарап айтылатын қаһарлы сөзбен қоса жұмсақ қалжыңға , тіршілік күйбіңі араласқан өлеңге де орын тиді . Майда бол , жігіт болсан тал жібектей ,
Ақындар мен жыраулардың бір-бірінен айырмашылығы кейде олардың шығармашылығындағы көркемдік болса, кейде олардың туындыларындағы ой ұшқырлығы мен ой тереңдігінде жатады. Ал, көркемдік пен ойды ұштастыра білген ақын, ойшыл ақын мәртебеге қол жеткізеді. Халықтың жүрегі мен санасында ұзағырақ өмір сүру діңгегі ақын не жыраудың ой-өрісінде жататыны да адамзат тарихынан мәлім Жырау - өз жанынан шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі жырау атауы-«жыр» сөзінен туындайды» деген түсінік жырауға «Қазақ әдебиетінің энциклопедиясында» берілген. Өз жанынан суырып шығарып жырлайтын жыраулар XV ғасырда ғана туа салған жоқ. Жырау тұлғасының тарихы тереңде. «Сәугейлік, батагөйшілдік, түс көру, ырым айту, табиғат құбылыстарына т.б. жайларға қарай болжам жасау, абыздың бір міндеттерін атқару – көне дәуір жырауларына тән қасиет» 20. Жиембет толғауларының идеалық мазмұны. Жиембет жыраудан қалған аса бір елеулі мұра – оның Есім ханға арнаған толғаулары. Жырау өздерінің жеке басының мүдделерін халықтың жағдайынан жоғары қойған атақты, өршіл хандарды әшкерелеп, оларды ауыр сынның астына алған. Өмірінің соңғы жылдарында жырау Есім ханның қаһарына ҧшырады. Сол кезде Жиембет жырау ҿзінің «Еңсегей бойлы ер Есім» атты ханға ҥндеуінде, жауынгер ес білгелі жаныңда болдым, ақыл- кеңесімді бердім, демеу болдым, ал сенің болса өмірің қатты деп, өз еңбегінің бағаланбағанына жырау өкпе назын білдіреді. Жиембет жырау шығармаларынан қазақ халқының хандары мен билері, сұлтандары мен батырлары жөнінде құнды мәлімет алып қана қоймай, қазақ пен қалмақ арасындағы шайқастармен, тарихи оқиғалармен, халқымыздың басынан өткен ауыр жағдайлармен таныс боламыз. Жыраудың бізге қалдырған толғауларының саны аз болғанымен, асыл сөздерінің құндылығы өте жоғары. Жиембет Бортғашұлы- қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орын алатын дарынды жырау, халқын сүйген қайраткер. жүктеу/скачать 482,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|