Қазақстандық ғылымның қалыптасуы және дамуы. Қаз КСР ҒА құрылуы. Қ.И.Сатпаев – ғалым және ғылымды ұйымдастырушы

Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы шешім 1954 жылдың көктемінде қабылданды. Онда 1954-1955 жылдары тың жерлерді игеру есебінен дәнді дақылдар егісі аумағын 13 млн га-ға арттыру, ол жерлерден 1100-1200 млн пұт астық алу көзделді. Республика еңбекшілері белгіленген шараларды жүзеге асыруға белсене араласып, еңбек етті. КСРО – ның алыс түкпірлерінен адамдар ағылып келе бастады. Тың игерудің алғашқы 2 жылында 640 мың адам келді. Тыңның алғашқы табыстары: тың игеру республиканың Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солт. Қазақстан, Торғай облыстарында жүргізілді. Қазақстанда 6,5 млн га тың жер жыртылды. Бұл жылы республикада 16 млн астық жиналды. Қызылорда облысы Шиелі ауданы Қызыл Ту ұжымшарының звено жетекшісі Ыбырай Жақаев күріштен рекордты өнім алды. Республикада техникалық дақылдар, көкөніс, жемшөп өндіру де ұлғайтылды. Тың игеру зардабы: Жоғары көрсеткіштерге жету үшін мол аумақтар жыртылып, экологиялық тепе–теңдік бұзылды. Топырақ эрозиясы күшейді, жердің құнарлы қарашірік қабаты желге ұшты. Жергілікті халықтың ғұрпына, дәстүріне, мәдени ескерткіштеріне менсінбей қарау орын алды. Демографиялық ахуалдың орыс тілді тұрғындардың пайдасына шешілуі қазақ тілі мен мәдениетін ауыр жағдайға ұшыратты. Қазақ мектептерінің саны күрт төмендеді. Қазақша газеттер мен кітаптардың таралымы азайды.

41. Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақстандағы қоғамдық – өмір. КОКП-ның ХХ съезі. И.Сталиннің жеке басына табынушылық саясатын сынау.

Қоғамдық – саяси жүйеде 20 жылдардың ортасында орныққан қатаң әкімшіл – әміршілдік жүйе ХХ ғ. 40-50 жылдары шарықтай түсті. Бұл қоғамдық – саяси өмірдің барлық саласынан көрініс тапты. Адамның табиғи құқығын шектеу, ұлттық мүддені ескермеу, мемлекеттік басқару жүйесіне ықпал жасау сияқты олқылықтардың шегі болмады. Қоғамдық – саяси және мәдени өмір орталықтан басқарып отырған Коммунистік партияның қатаң бақылауына алынды. Сталиннің жеке басына табыну қоғамдық өмірде берік орын алды. Үкімет басшылары түрлі желеулермен заңдылықтарды өрескел бұзып, мемлекеттік билікті теріс қолданып жатты. Қазақстанда талантты тарихшы “ Бекмахановтың ісі ” ұйымдастырылды. Е.Бекмаханов соғыс жылдары А.П.Кучкин, А.М.Панкратова, Б.Д. Греков, Н.М. Дружинин және тағы басқа кеңес тарихшыларымен бірлесіп Қазақ КСР тарихын даярлаған болатын. Кітап 1943 жылы баспадан жарық көрді. Алғашқыда еңбек жоғары бағаланғанына қарамастан, көп ұзамай сынға алынып, әсіресе, кітаптағы ұлт – азаттық көтерілістерге берілген баға қызу айтыс тудырды. Е.Бекмахановтың 1947 жылы жарық көрген “ Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында ” деген көлемді еңбегі де сынға ұшырады. 1951 жылы 10 сәуірде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті “ Бекмахановтың буржуазиялық – ұлтшылдық көзқарасын айыптады ”. Қаулыны жүзеге асыру барысында тарих ғылымдарының докторы Е.Бекмаханов Ғылым академиясындағы қызметінен босатылып, барлық ғылыми атақтарынан айырылып, 1952 жылы 4 – желтоқсанда 25 жылға сотталды. Бекмахановпен қатар көрнекті қоғамтану ғалымдары А.Жұбанов, Х.Жұмалиев, Б.Шалабаев, Б.Сүлейменов, Е.Смайлов, жазушы Ю.Домбровский осындай жалған айыптармен жазаланып, сондай – ақ Ә.Марғұлан, Ә.Әбішев, С.Бегалин секілді ғалымдар мен жазушылар саяси және буржуазиялық – ұлтшылдық қателіктер жіберді деп айыпталды. 1948 жылы “ космополитизммен ”, яғни шетел мемлекеттерінің мәдениетіне көңіл бөлушілермен күрес науқаны басталды. Космополитизм науқанында Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ халқының мақтанышы болып келген Шортанбай, Шәңгерей, О.Қарашев феодалдық – реакцияшылдар деп танылып, ал кейінгі кеңес әдебиетшілері – Б.Кенжебаев , Т.Нұртазин, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмайылов ұлтшылдар ретінде қудаланды.

КОКП ХХ съезді Мәскеуде 1956 жылғы 14-25 ақпанда өтті. Шешуші даусымен 1349 делегат жән кеңесші даусымен 81 делегат қатысты, олар 6 795 896 партия мүшелерін және 419 609 партия мүшесіне кандидаттарды ұсынды. Съездің делегаттар құрамы (шешуші дауыс құқығымен): жұмыс түрі бойынша – 438 делегат тікелей өндірісте жұмыс істейді, олардың ішінен 251 адам өнеркәсіпте және көлік саласында, 187 – ауыл шаруашылығында қызмет еткен; жас шамасы бойынша – 40 жасқа дейін 20,3%, 40-тан 50 жасқа дейін 55,7%, 50-ден асқандар 24%; білімі бойынша –758 делегат жоғары оқу білімімен, 116 делегат аяқтамаған жоғары оқу білімімен және 169 делегат орта білімімен, яғни 80% делегаттардың білімі жоғары, аяқтамаған жоғары және орта білімді болған; партиялық қызмет өтілі бойынша – 22делегат партияға Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін кірген, 60 делегат– 1917-20 жылдары, 24,9% делегат 1921-30 жылдары, 34% делегат 1931—1940 жылдары, 21,6% делегат 1941—45жылдары, 13,4% делегат 1946 жылы және одан кейін енген. Съезге делегат ретінде193 әйел адам сайланды (бұл бүкіл делегаттардың 14,2% құрады). Съезд делегаттары арасында 60 – Кеңес Одағының Батырлары және 95 – Социалистік Еңбек Батырлары. Съезде 55 шет елдердің коммунистік және жұмыс партияларының делегаттары қатысты. Күн тәртібі: КОКП ОК есептік баяндамасы (баяндамашы Н.С.Хрущев); КОКП Орталық тексеру комиссиясының есептік баяндамасы (баяндама жасаған П. Г. Москатов); 1956-60 жылдарға арналған КСРО халық шаруашылығын дамытудың 6-бесжылдық жоспарына КОКП 20-съезінің нұсқаулары (баяндама жасаған Н.А. Булганин); Партияның орталық органдарын сайлау. 20-съезд Сталинге жеке табынудан және оның зардаптарынан еңсеру жайында мәселені қарастырды. Онымен қабылданған қарарда партия өмірінің лениндік нормаларын қалпына келтіру, партия ішілік демократияны дамыту жөнінде ОК жүргізген қомақты жұмысы мақұлданды. Съезд ОК марксизм-ленинизмге жат жеке басқа табынудан толық еңсеруді, партиялық, мемлекеттік және идеологиялық жұмыстың бүкіл саласында оның зардаптарын жоюды, партия өмірінің лениндік нормаларын және басшылық етудің ұжымшылдық қағидаттарын қатаң сақтауды қамтамасыз ететін шараларды біртіндеп жүзеге асыруды ұсынды. Жеке басқа табынуды сынағанда партия тарихтағы халық бұқарасының, партия және жеке тұлғаның рөлі туралы, саяси басшының атқарған істері қаншалықты зор болса да, жеке басқа табынуды болдырмау туралы марксизм-ленинизм ережелерін басшылыққа алды. 20-съезд өткен соң, оның шешімдерін дамыту үшін КОКП ОК 1956 жылғы 30 маусымдағы «Жеке басқа табынуды және оның зардаптарын еңсеру туралы» арнайы қаулысы жарияланды. Съезд шешімін коммунистік партия, кеңес халқы, бауырлас коммунистік және жұмыс партиялары мақұлдап, қолдады.

Республикада И. В. Сталиннің жеке басына табынушылық жағдай қалыптасты. Қандай да бір қол жеткізілген табыстар оның кемеңгерлік басшылық жасай білуімен байланыстырылып, өрескел кемшіліктер мен сәтсіздіктер жөнінде сөз болмады. Осының бәрі Қазақстанның қоғамдық-саяси дамуына қолайсыз ықпал етіп, ауыр зардаптарға ұрындырды. Аты шулы ұрандарды саяси мақсаттарға пайдаланумен заңдылықтың бұзылуы, өкімет билігін асыра пайдалану жалғаса берді. Өмір сүріп отырған саяси жүйе өзінің дербес дамуына қабілетсіз екендігін көрсетті. Кеңес қоғамын дамытудың соғыстан кейінгі жоспарлары сталиндік антидемократиялық, социализмнің тоталитарлық үлгісімен үйлесіп кетті. Майдан мен тылда, соғыстың барлық ауыртпалығы мен қиыншылығын көтерген халық соғысқа дейінгі кезеңдегі халықтан басқаша еді. Қоғамдық өмірдің бейбіт жағдайының орнығуына байланысты құндылықтарды қайта бағалау орын алды. Замандастардың санасында әлеуметтік бағдарламаларға бет бұрудың қажет екендігін түсіну айқын біліне бастады. Алайда қоғамдық сананың барлық деңгейінде сезіле бастаған қоғамдық жаңарудың кешенді бағдарламаларына өтуге тұрақты әлеуметтік-саяси құрылым бөгет жасады. Сонымен бірге өте ауыр соғыстағы жеңіс соғыстан кейінгі кезеңде басшылықтың қолданыстағы саяси жүйенің тиімділігіне деген сенім қалыптастырды, ал көпшілік басшылар басқарудың әкімшілік өрістерінің өзін-өзі ақтайтындығына сенімді болды. Сталинизм идеологиясы 40-жылдар мен 50-жылдардың басында өзінің шырқау шегіне жетті. 1939 жылы болған БК(б)П ХВЫЫЫ съезінің құжаттарында жазылған социализм қырлысын аяқтаудың соңына қарай ел коммунистік қоғам құруға өтеді деген тезисті Ұлы Отан соғысы аяқталған соң, теориялық жағынан талқылау жалғаса берді. 1946 жылғы наурыздағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында бүл тезис партияның жетемгілікке алатын тұжырымдамасы ретінде жарияланды. Соғыстан кейінгі онжылдық – КСРО-дағы 1920-1940 жылдардағы өмір шындығына қасады көзқарастың жалғасы еді.

43. 1965-66 жылдардағы экономикалық реформалардың аяқталмауы. Экономиканың дамуының экстенсивті жолы.

Экстенсивті Даму Жолы – экономиканың бұрынғы техникалық негіздерін сақтай отырып, сандық факторлар: қосымша жұмыс күшін тарту, кәсіпорындардың, цехтардың, телімдердің санын, жаңа құрылыс нысандарын көбейту есебінен өндірістің көлемін ұлғайту тәсілі. Экстенсивті даму жолында өндіріске ресурстар (табиғи, еңбек, материалдық ресурстар) көп көлемде тартылады, бірақ бұл орайда техника мен технологияда, еңбекті ұйымдастыруда, қызметкерлердің біліктілігінде елеулі өзгерістер болмайды. Ауыл шаруашылығында Экстенсивті даму жолының экономика өсуіне шаруашылық айналымға жаңа жер телімдерін тарту, материалдық-тех. Базаны өзгертпестен өсімдіктердің бұрынан қолданылып келе жатқан сорттарын, мал тұқымдарын пайдалана отырып, өндірісті кеңейту жолымен қол жеткізіледі. Өндірістің экстенсивті жолмен даму мүмкіндіктері салыстырмалы түрде шектеулі. Өйткені экономика дамуының әрбір кезеңінде қызметкерлер санын көбейтудің, айналымға қосымша ресурстар (шикізат, материалдар, отын, т.б.) тартудың белгілі бір шегі бар. Іс жүзінде экстенсивті және интенсивті даму жолдары таза түрінде болмайды, олар бір-бірімен ұштасып жатады. Сондықтан басым экстенсивті және басым интенсивті даму жолдарына ажыратылады. Ауыл шаруашылығын экстенсивті жолмен дамыту – жаңа жерлерді игеру арқылы егіс көлемін үлкейту, мал басын көбейту, жаңа шаруашылықтар құру, ауыл шаруашылық жұмыскерлерінің санын көбейту нәтижесінде ауыл шаруашылық өнімі көлемін көбейту.

47. ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы Қазақстандағы рухани, шаруашылықтық «тоқыраулар», дағдарыстар және қиыншылықтар.