2014 ж шілде, №3 (35) Журнал 2005 ж. қантардан бастап шығады
жүктеу/скачать 1,93 Mb. Pdf көрінісі
|
| part of a whole.
Function: objective relations The replacement is possible. Another long night's sleep ahead of me, with nobody and nothing in my bed except a pile of Italian phrasebooks and dictionaries. Classification: measure. Function: the specifying of an object quality (long night's sleep). The replacement is impossible, as with morpheme-s it has some property of an attribute. Examples with of phrase-analytic way In the flickering, candlelit shadows of the Roman cafe, it was impossible to tell whose hands were caress. Classification: belonging. Function: ownership is expressed in objective relations, as the shadow belongs to cafe. Also we may say about origin. The replacement is possible, but not justified and equal. This part of my story is not a happy one, I know. Classification: part of a whole Function: expression of a part of a whole at the subject relations level. The replacement is possible, but not justified ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 11 We had more fun waiting in line together at the Department of Motor Vehicles than most couples have on their honey-moons. Classification: relations. Function: Expression of objective relations The replacement is possible, but not used in such situations. And she’s a really responsible, practical woman – a mother of five from Australia. Classification: relations. Function: blood relationship. The replacement is impossible as we lose the meaning. My guilt at having left him forbade me from thinking I should be allowed to keep even a dime of the money I'd made in the last decade. Classification: measure. Function:Subject-object relations. The replacement is impossible 4. Results. We came to the following results We analysed 66 sentences and within them found 43 examples on analytic way and 30 examples on synthetic. According to the classification there are 31 examples of relations,21 of belonging,19 examples denoting part of the whole and 2 of measure. Distribution under function origin or material-1 example, geographic location-1,blood relations-4,social relations-5,quality-13,subjective relations-5, attributive 6 ,objective relations-21. The possibility to replace morpheme-s with of-phrase Equal replacement is possible 11 Equal replacement is impossible 9 Replacement is possible, but would lead to the shifting of meaning (not equal) 9 The possibility to replace of-phrase with morpheme-s Equal replacement is possible 14 Equal replacement is impossible 20 Replacement is possible, but not desirable 7 5. Discussions. Examples of possessiveness expression with morpheme-s are more stable and not often could be equivalently replaced with of-phrase. The examples with of-phrase have more opportuni- ties in number (but not also always) to be replaced with morpheme –‘s. Sometimes the replacements are possible, but would lead to meaning shifting and “awkward-to-sound” effect. So, our hypothe- sis, that analytical and synthetic means of possessiveness expression cannot be always equally replaced, has been proved. We defined, that possessive noun phrases can usually describe: (A) ownership (of property); (B) whole–part relations, including body parts and plant parts; (C) kinship relations, covering (C1) blood or consanguineal relations, such as ‘mother’ or ‘father’ and (C2) affinal relations, such as ‘spouse’. 6. Conclusion. Possessive constructions vary depending on the meanings of the Possessor, the Possessee and the Possessive relationship. In the majority a Possessor tends to be animate, or human. A con- tent interrogative often refers just to an animate Possessor. The Possessor is often expressed with a personal pronoun or a proper name (Dixon R., 1991). ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 12 The English possessive -s clearly began life as an affix, and was still a genitive case morphe- me in Old English, existing alongside a variety of genitive case allomorphs distributed according to declensional class. Gradually, the -s morpheme spread at the expense of other morphemes (Bittner M., 1996). After finishing our research, we came to the following conclusions. The terms, ‘possession’ is somewhat ambiguous. The term “possession” is more or less equivalent to “ownership”. In traditional grammatical usage “possession” and “possessive” are con- strued much more broadly. The linguistic expression of ‘possession’ within a noun phrase can be viewed as one of the realizations of a broader concept of association or relationship between two nouns or there may be one or more dedicated possessive noun phrase types which cover the core meanings associated with Possessive relationship. As for functional specifics of the objects, involved in possessive relations most adequately is revealed from the positions of functional lingua - synergetics. Lingua – synergetics studies language (speech) as not- limited difficult nonlinear self-orga- nizing pragmatic system. In other words, it develops the theory of systemacity of the language and the speech in dynamic aspect. Systemacity is a basic property of the language and the speech thanks to which, even at all variety of speech constructions, implementation of speech communication and mutual understanding between people are possible. Creation of possessive sense depends not only on semantics of the units expressing subject and object of the possessive relation, but also on discourse system as a whole, and also extralinguis- tic factors (for example, background knowledge of participants of communication). Interpretation of possessive sense is interesting to that for its formation some cure both one, and different language levels can be used. Semantic types of possession, as we have shown are as follows: Inalienable pos- session, Alienable possession, Noun-noun compounding. As for modification, it is a change undergone by a word when used in a construction under influence of another dependent, included in a phrase. We presented the basic semantic characte- rization of adnominal dependents, excluding quantifiers and determiners: Modification-By-Noun, Attributive modification, Relational adjectives. Having analyzed the examples from the novel «Eat, Pray, Love» we obtained the following results: As for the quantitative rate of the analytical and synthetic ways of possession expression, we see, that analytic ways of possession expression – of-phrase in our collection of the examples prevail. They are more popular, as they have more flexible structure and could be added not only to a word, but a phrase, word combination, composite words and sentences and besides, could be used doubly in one sentence in succession. As for the ‘s – it is used with more, then one word very rare, as a rule it is added to a single word. As for the classification of the character of such possessive expressions, they have been distributed under following criteria: Relations. Belonging. Part of a whole. Measure. The majority of the examples belong to the group of “relation”. Within a sentence, as a structure, when expressing possessiveness the main word and subordinate one enter into different interconnections, that are presented by social, blood, subjective and objective relations. So this group is more wide. At the same time, other groups are more limited by only one feature (belonging or ownership, part of a whole, measure). As for the functions of the possessive phrase – objective and subjective functions are the most frequent, as the components of the possession model usually treat each other as a subject and an object and it depends which of them goes the first. ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 13 Also in our analyses we touched the question of a possibility to replace the analytical way by synthetical or vice versa, according to our hypothesis. Examples of possessiveness expression with morpheme-s are more stable and not often could be equivalently replaced with of-phrase. The examples with of-phrase have more opportunities in number (but not also always) to be replaced with morpheme –‘s. Sometimes the replacements are possible, but would lead to meaning shifting and “awkward-to-sound” effect. So, our hypothesis, that analytical and synthetical means of posses- siveness expression cannot be always equally replaced, has been proved. Perspective of the work. The work could be continued as the attention could be paid not only to the possibility of transferring/non-transferring of the possessiveness, but also to other featu- res of such structures and as a variant to compare the methods of possession constructing in differ- rent languages, so called “a cross linguistic analyses”. References Anttila, A. & Fong, V., 2004. Variation, ambiguity, and noun classes in English. InLingua, Vol. 114. Bittner, Maria and Ken Hale. 1996. The structural determination of case and agreement. Linguistic Inquiry 27. Daniel Jettka. Variation in English possessives, University of Dublin, Hilary Term, 2010. Dixon, Robert M. W. 1991. A New Approach to English Grammar, on Semantic Principles. Oxford: The Clarendon Press. УДК 82:81–26 АҚЫН ЖҰМЕКЕН НƏЖІМЕДЕНОВ ПОЭЗИЯСЫ ТІЛІНДЕГІ ТЕҢЕУДІҢ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ Есіркепова К.Қ., филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Қанапина С.Ғ., филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Урустемова Ф.Д., 3 курс студенті, ҚМПИ Қостанай қ., Қазақстан Аннотация Ғылыми мақала поэтикалық мəтін тіліндегі теңеудің қолданыс ерек- шелігін анықтайды. Мақалада ақын Жұмекен Нəжімеденовтің өлендеріндегі теңеу қолданысы анықталады. Теңеудің зерттелу жайына да шолу жасал- ған . Аннотация В статье рассматриваются стилистические особенности сравнения в поэзии Ж. Нажимеденова, а также раскрываются особенности значения слов-сравнений и виды сравнений в казахском языке. Abstract In article stilitichesk features of comparison in Zh.Nazhmedinov's poetry are considered. Also features of value of slovar-comparisons and types of comparisons in the Kazakh language reveal. Түйінді сөздер: ой, қара, ақ, теңеу, ақын тілі, стильдік қызмет. Ключевые слова: мысль, языковые особенности, стиль поэта, образность. Key words: thought, language features, style of the poet, figurativeness. ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 14 1. Кіріспе. Тұңғиық тереңдігімен тартып əкететін Жұмекен Нəжімеденов жырлары қазақ поэзия- сының бір кəусары. Өйткені ол сөздің сөлін сыға, мүмкіндігін, сарқа пайдаланған ақын. Поэ- зия биігінде өзіне лайық ер шыңы бар мол дарын иесіне деген халық құрметі ешқашан бəсең тартпақ емес. Асқақ тұлғалы Жұмекен Нəжімеденов қазақ əдебиетінде өзіндік қомақты орны бар, поэзияға жаңаша өрнектер мен айшықтар енгізген, өлең логикасына өзінше қараған, қазақ поэзиясының мазмұнына да, пішініне де жаңалықты батпандап енгізген, өз шығармашылы- ғымен қазақ əдебиетін бір сатыға көтерген ақын . 2. Талқылау. Белгілі бір халықтың көркем əдебиеті басқа халықтардың əдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тəсілдерімен ерекшеленеді. Əдебиеттегі образдар жүйесі жəне сөз бейнелеу тəсілдері – ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. Бұларсыз ешбір ұлт əдебиеті өмір сүре алмайды. Көркем əдебиет үшін, əсіресе, ұлттық тілдің маңызы зор. Түрдің өзінің көріну тəсілдері, жүзеге асу жолдары, өмір сүру заңдылықтары болады. Сол түрдің көріну тəсілдерінің бірі – теңеу категориясы. Теңеу категориясы – бүкіл бейне- леу, көркемдеу тəсілдерінің ішіндегі ең бастысы, ең пəрмендісі. Бейнелеу тəсілдерінің бар- лығы да бастауын осы теңеуден алады (Қоңыров Т., 1978., 3 б.). Əдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын, сол арқылы əдеби шы- ғарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін ажарландыратын көркемдеу құралдарының бірі- теңеу (орысша сравнения). Мұнда суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей- ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді. Сонда бұлар туралы оқырман түсінігі айқындалу үстіне тереңдейді де, өнер туындысының эстетикалық əсері кү- шейе түседі. Теңеуді шығу тегінен бастап стилистикалық қызметіне дейін зерттеу жүргізген орыс ғалымдары А.Г. Рубайло, А.Н. Веселовский, Б.В. Томашевский т.б. еңбектерінің ғылыми ма- ңыздылығы зор. Қазақ тіл білімінде теңеу жан – жақты зерттелген. Қазақ тіл білімінің тұңғыш зерттеу- шісі А. Байтұрсынов «Теңеу заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей – ақ, оны бас- қа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді» деп көрсетеді. М. Серғалиев «теңеудің стильдік қызметі əр алуан, бір ыңғайда, негізінен аз сөзге көп мағына сыйғызуды мақсат етсе, тағы бір жағдайда автордың астарлап сөйлеуіне мүмкіндік береді. Сол астарлап сөйлеудің өзі жинақылықтың арқасында болып отырады» деп, теңеудің көркем əдебиет тілінде алатын орнын айқындайды. Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым – Т. Қоңыров. «Қазақ те- ңеулері» атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан – жақты қарастыра отырып, теңеуге мынадай анықтама береді: «Теңеу дегеніміз – ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нəрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды – экспресссивтік сапасын күшейтетін, сол нəрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын əрі стильдік тəсіл, əрі таным құралы» (Қоңыров Т., 1978, 8 б.). Қазақ теңеулерінің грамматикалық табиғаты жөнінде пікірлер (зерттеулер) жоқтың қасы. Дегенмен, кейбір оқулықтар мен монографиялық зерттеулерде белгілі бір ақын – жазу- шының шығармаларындағы теңеулер жəне олардың жасалу тəсілі жөнінде айтқан бірлі – жа- рым пікірлер жоқ емес. Ғалым Қ. Жұмалиевтің пікірі бойынша, қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тəсілі бар: бірінші, -дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, -ша, -ше жұрнағының көмегімен, үшінші – секілді, сияқты, тəрізді сөздері. Қ.Жұма- лиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тəсілдерін түгел қамти алмайды. Қол- ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 15 да бар қыруар материалды сұрыптай келгенде, қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдары бар екені анықталды: 1. -дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен; 2. -ша, -ше жұрнағының көмегімен. 3. Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен. 4. Секілді, сияқты, тəрізді, іспетті сөздерінің көмегімен. 5. Бейне сөзінің көмегімен. 6. Тең сөзінің көмегімен. 7. Ұқсас сөзінің көмегімен. 8. Параллелизм тəсілі көмегімен 9. Аралас тəсілдің (бейне жəне -дай, -дей; бейне жəне секілді) көмегімен. Қосалқы тəсілдер көмегімен (Қоңыров Т., 1978, 10–11 б.). Теңеудің синтаксистік құрылымы: 1. Жалаң теңеулер. 2. Күрделі теңеулер. 3. Толымды теңеулер. 4. Толымсыз теңеулер. 5. Бірыңғай теңеулер. 6. Болымсыз теңеулер. Жалаң теңеулер – тек теңеу құрушы мүшелердің қосындысынан ғана тұрып, белгілі бір заттың, яки құбылыстың жалаң суретін жасайды. Мұнда күрделі ой жоқ, соған орай бұл теңеуде күрделі образ да болмайды. Күрделі теңеулер – өзінің құрылысы жағынан күрделі, жалаң теңеуге қарама – қарсы құбылыс. Мұнда не образ (көбінесе образ), не зат немесе екеуі де өздеріне бүтіндей күрделі ұғымды негіз етіп алады да, соның нəтижесінде күрделі ойға негізделген, шытырман суретке құрылған, эмоциялық – экспрессивтік əсері күшті теңеулік образдар жасалады. Бірыңғай теңеулер – бір сөйлемнің, бір күрделі ойдың құрамында бірнеше теңеулер- дің қатар келіп, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы. Толымды теңеулер – теңеулік конструкцияның үш элементі (зат, образ, белгі) түгел- дей болуы қажет. Бұл ұғымды алғаш енгізген Б.В. Томашевский. Толымсыз теңеулер – толымды теңеулерге қарама – қарсы құбылыс. Мұның атынан да көрініп тұрғандай, толымсыз теңеуде бір мүше айтылмайды. Болымсыз теңеу – бір затты екінші затқа теңегенде болымсыз ғана мағына шығарады (Қоңыров Т., 1978, 22–35 б.). Мысалы: 1. Күн көзімен жалт етті де, құшты кеп, Алатаудай кəрі шалды əлгі қыз. («Баурай бұлтты жаңа кешті баяулап», 9 б.). Алатау – басын мұнар шалған, төбесінен ақ қар кетпеген, қысы-жазы ақ қар құрсауын- да қалып, аппақ болып мен мұндалайды. Алатаудың басын ақ қар басса, кəрі шалдың басын ақ шалады. Ақын кəрі шалды Алатауға теңеу арқылы, ол қарттың ұлылығын, даналығын ашып көрсетеді 2. Сырындай мына даланың ашылып келем, ашылып келем. («Шомылып мөлдір өзенге, 5 б.). Дала – меңіреу əлем. Бар əлемге жар сала айқайласаң да жауап қатпайды. Сондықтан да меңіреу дала тіршілігінің сыры бірден ашыла салмайды. Ақынның ішкі əлемі де осы дала тəрізді. Бар қызығын шаша салмай, ішкі жан сыры меңіреу дала тəрізді біртіңдеп ашылуда. 3. Жас өмір гүлдей көктеді, Бұлбұлдай сайрап ұш өлең. («Сол бір кеш тілге келгенде», 20 б.). Көктеген гүлдің сəн-салтанаты көз тартып, жұпар исі мұрын жарады. Адамның жас- тық кезеңі де дəл сол гүлдей...Жас өмірдің көңілді кездері, қызығы мол. ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 16 4. Саусағымнандағы өшпесе сияның Күн нұрындай қуатта бар қиялым. («Менің үйім», 35 б.). Бұл жерде ақын ақындық өнерден күш-қуаталатындығын, өмірлік серігі де осы өлең екенін аңғартады. Дүниедегі бар тіршілік атаулы күн нұрысыз өмір сүре алмайтындай, ақын да отты өлеңін өмірінің мəніне балайды. 5. Ақша бұлттай үлпілдейді тамағы, аузын ашса-отырасың əн күтіп. («Күлімдеудің жоқ секілді керегі», 42 б.). Ақша бұлт тарақ мақта тəрізді. Үлпілдек, адамды қиял əлеміне жетелейді. Ақша бұлт- тар жұп-жұмсақ көрінеді көзге... Ақын əнші тамағын ақша бұлтқа балайды. Əнші аузынан шығатын əн де дəл сол ақша бұлттай ақ, жұмсақ. 6. Ақтарыла қап кейде қақырап кеп, сындық кейде шөлмектей шатынап кеп. («Жақсы десе-жылыныпжүрек жібіп», 52 б.). Ақын өмірінде кез болған қиыншылықтардан өту кезінде əр жағдайға тап болдық, əр түрлі күйге түстік деп айтады. Шөлмек шытынап тарс сынатын болса, ақын өмірінің бір сə- тінде осы шөлмектей шытынап, тарс сынды. Үміті ақталмады, көңілі қалды. 7. Ай сықылды бірақиқат, біршындық. Батып кетіп, батып кетіп шығып жүр.(«Саған айтпай кімге айтам мұңымды», 56 б.). Ақиқатты жалғаннан айыру, ақиқаттың ақиқаттығын дəлелдеу қашан да қиын. Бір кезде ақиқат өтірік құрсауында қалса, енді бірде қалқып шығып жүр. Ай туады да батады. Шындық та дəл солай....Шындық бірде ақиқат, бірде жалған. 8. Сендерсіңдер шағынарым үлкенім, Момыш жалын, жалынындай білтенің.(«Кітапханада», 73 б.). Білте – ол шамның орта тұсында орналасып, жарық беріп тұрады. Ақын жастарды біл- теге балап, үміт күтеді. Жарық шашатын сендер барда болашақтың нұрлы боларына сенемін деп айтады. 9. Тоқымдай ғана көлеңкем. Төсіңде жатсын, қарайын. Тоқымдай ғана теңеуін ақын кішірейту мағынасында қолданған. – ғана шектік мағы- надағы шылауы қолданылған. Тоқым – шағын ат абзелі. Ол ер тоқымға қарағанда көлемі кіші. Кішкене көлеңкем төсінде жатсын деп айтады. 10. Таба алмай жүрген талайдан. Тарыдай ғана тамшым бар.... («Даңқтың, даудың, дақпырттың», 78 б.). Тары көлемі кішкентай дəнек. Жерге түсірсе, қайтып тауып алу өте қиын. Ақынның талайдан іздеп жүрген тамшысы да осы тары секілді. Кішкентай дəнек болса да, ақынға қым- бат. 11. Шындық деген көк аспандай тым биік. Мұхит сынды əрі терең тұңғиық. («Біз өзіміз», 82 б.). Шындыққа жеткендер де бар, жетпей жалған сөздің құрсауында қалғандар қаншама... Аспан тым биікте болғандай, шындыққа жету жолы да дəл сондай алыс... қол жетпейтіндей қашық...жолы қиын. 12. Ақ бұлт құсап жел біресе сонда əлгі, Жүрек аунап, жауар бұлттай толғанды. («Ақ түс», 91 б.). Күн жауарда қара бұлт үйіріліп, жердің астан-кестені шығатындай, беймаза сəтте жү- рек толғанысы да дəл сондай. Ала сұрып, дүрсілдей соғып, адамның ішкі əлемі түсініксіз күй кешеді. 13. Мағына бар əрбасқа. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|