2014 ж шілде, №3 (35) Журнал 2005 ж. қантардан бастап шығады
жүктеу/скачать 1,93 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2014 ж. шілде, №3 (35) Журнал 2005 ж. қантардан бастап шығады Жылына төрт рет шығады Құрылтайшы: Қостанай мемлекеттік педагогикалық институт Бас редактор: Қ.М. Баймырзаев, география ғылымдарының докторы, профессор Бас редактордың орынбасары: Е.А. Əбіл, тарих ғылымдарының докторы, профессор РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ Бережнова Е.В., педагогика ғылымдарының докторы, ММХҚИ, Ресей Амирова Б.А., психология ғылымдарының докторы, Е.А. Букетов атын. ҚарМУ, Қазақстан Елагина В.С., педагогика ғылымдарының докторы, профессор, ЧелМПУ, Ресей Рудик Г.А., педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Phd д-ы, «Шекарасыз заманауи білім беру» орталығының директоры, Монреаль қ., Канада Катцнер Т., Батыс Вирджиния Университетінің профессоры, Phd докторы, АҚШ Кайе Ж., философия ғылымдарының докторы, Виа Домисия Университетінің профессоры, Перпиньян қ., Франция А. Күзембайұлы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚМПИ Брагина Т.М., биология ғылымдарының докторы, профессор, ҚМПИ Важев В.В., химия ғылымдарының докторы, профессор, ҚМПИ Куанышбаев С.Б., география ғылымдарының докторы, АМПИ Сивохин И.П., педагогика ғылымдарының докторы, ҚМПИ Ахметов Т.А., педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Төлеген М.Ə., заң ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Нөмірдің жауапты редакторы: Б.Ш. Баймұхамбетова, педагогика ғылымдарының кандидаты РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС Федоров А.И., педагогика ғылымдарының кандидаты Орал мемлекеттік дене шынықтыру университеті, Ресей Утегенова Б.М., педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Кудрицкая М.И., педагогика ғылымдарының кандидаты ҚМПИ Смаглий Т.И., педагогика ғылымдарының кандидаты, ҚМПИ Қонысбаева Д.Т., биология ғылымдарының кандидаты, доценті, ҚМПИ Брагин Е.А, биология ғылымдарының кандидаты, ҚМПИ Демисенов Б.Н., физика-математика ғылымдарының кандидаты, ҚМПИ Наурызбаева Э.К., тарих ғылымдарының кандидаты, ҚМПИ Əлібек Т.К., тарих ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Огиенко Н.А., педагогика ғылымдарының кандидаты, ҚМПИ Есіркепова К.К., филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ҚМПИ Тіркеу туралы куəлік №8786-Ж Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігімен 19.11.2007 берілген. Жазылу бойынша индексі 74081 Редакцияның мекен-жайы: 110000, Қостанай қ., Таран к., 118 (редакциялық-баспа бөлімі) Тел. (7142) 53-34-71 © Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты PUBLISHINGS of Kostanay State Pedagogical Institute Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының ЖАРШЫСЫ ВЕСТНИК Костанайского государственного педагогического института ҒЫЛЫМИ-ƏДІСТЕМЕЛІК ЖУРНАЛ № 2 (34) 2014 НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ №3 (35), июль 2014 г. Издается с января 2005 года Выходит 4 раза в год Учредитель: Костанайский государственный педагогический институт Главный редактор: К.М. Баймырзаев, доктор географических наук, профессор Заместитель главного редактора: Е.А. Абиль, доктор исторических наук, профессор РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ Бережнова Е.В., доктор педагогических наук, МГИМО, Россия Амирова Б.А., доктор психологических наук, КарГУ им. Е.А. Букетова, Казахстан Елагина В.С., доктор педагогических наук, профессор, ЧелГПУ, Россия Рудик Г.А., доктор педагогических наук, профессор, д-р Phd, директор Центра Современной педагогики «Обучение без границ», г. Монреаль, Канада Катцнер Т., доктор Phd, профессор Университета Западной Вирджинии, США Кайе Ж., доктор философских наук, профессор, Университет Виа Домисия, г. Перпиньян, Франция А. Кузембайулы, доктор исторических наук, профессор, КГПИ Брагина Т.М., доктор биологических наук, профессор, КГПИ Важев В.В., доктор химических наук, профессор, КГПИ Куанышбаев С.Б., доктор географических наук, АГПИ Сивохин И.П., доктор педагогических наук, КГПИ Ахметов Т.А., кандидат педагогических наук, доцент, КГПИ Төлеген М.Ə., кандидат юридических наук, доцент, КГПИ Ответственный редактор номера: Б.Ш. Баймухамбетова, кандидат педагогических наук РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ Федоров А.И., кандидат педагогических наук, Урал. ГУ физической культуры, Россия Утегенова Б.М., кандидат педагогических наук, доцент, КГПИ Кудрицкая М.И., кандидат педагогических наук, КГПИ Смаглий Т.И., кандидат педагогических наук, КГПИ Конысбаева Д.Т., кандидат биологических наук, доцент, КГПИ Брагин Е.А., кандидат биологических наук, КГПИ Демисенов Б.Н., кандидат физико-математических наук, КГПИ Наурызбаева Э.К., кандидат исторических наук, КГПИ Алибек Т.К., кандидат исторических наук, доцент, КГПИ Огиенко Н.А., кандидат педагогических наук, КГПИ Есиркепова К.К., кандидат филологических наук, доцент, КГПИ Свидетельство о регистрации № 8786-Ж выдано Министерством культуры и информации Республики Казахстан 19 ноября 2007 года. Подписной индекс 74081 Адрес редакции: 110000, г. Костанай, ул.Тарана, 118 (редакционно-издательский отдел) Тел. (7142) 53-34-71 © Костанайский государственный педагогический институт ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 3 УМД 321.01 ƏЛ-ФАРАБИДІҢ САЯСИ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ МЕН ПЛАТОН, АРИСТОТЕЛЬ КӨЗҚАРАСТАРЫНДАҒЫ ҰҚСАСТЫҚТАР МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАР (Əл-Фарабидің діни-саяси көзқарастары болды ма?) Амантаева А.Б., философия ғылымдарының кандидаты , аға оқытушысы, ҚМПИ, Мұратбеков А.Ф., 2 курс студенті, ҚМПИ Қостанай қ., Қазақстан Аннотация Cаясаттану ғылыми пəн ретінде қалыптасу мен даму тарихынан тұрады. Саяси ойлардың тарихын танымай қазіргі саяси процестерді зерт- теуге мүмкін емес. Тарихи принципке қарай саяси ойдың белгілі бір өкілдері- нің идеяларын қарастырдық (Платон, Аристотель, əл-Фараби). Олардың мемлекеттің құрылысы, басқару өнері, биліктің құдайшылық сипаты, қо- ғамдық тəртіп туралы жəне əлемдік тəртіптегі мемлекеттің ерекше ала- тын орны туралы идеялар. Бұл мақалада жеке меншік, əлеуметтік теңсіз- дік, басшылық жайында Платон мен Аристотельдің жəне əл-Фараби ара- сында идеялық айырмашылықтар мен ұқсастықтары көрсетілген. Барлық сұрақтарды қарастырылғаннан кейін қорытындылары анықталған. Аннотация Политология, как и всякая наука, имеет свою историю возникнове- ния, становления и развития. Без изучения истории политической мысли не- возможен анализ современных политических процессов и явлений. Следуя принципу историзма, рассмотрим идеи наиболее ярких представителей по- литической мысли – Платона, Аристотеля, аль-Фараби, их суждения об устройстве государства, искусстве правления. Существовавшие тогда представления об общественном порядке при некоторых особенностях и различиях исходили из тезиса о божественном характере власти и положе- ния о том, что государство является составной частью мирового космичес- кого порядка. В данной статье представлен сравнительный анализ пред- ставлений Платона, Аристотеля, аль-Фараби, касающихся вопросов правле- ния, социальной иерархии, частной собственности. После рассмотрения этих вопросов приведены соответствующие выводы. Аbstract The political science, as well as any science, has the history of emergence, formation and development. Without studying of history of political thought the analysis of modern political processes and the phenomena is impossible. Following the principle of historicism, we will consider ideas of the brightest representatives of political thought, Platon, Aristotle, al-Farabi, their judgments about the state device, board art. Ideas existing then of a public order at some features and distinctions proceeded their thesis about divine character of the power and situation that the state is a component of a world space order. The comparative analysis of representations of Platon, Aristotle, al - Farabi concerning questions of board, social hierarchy, a private property is presented in this article. On consideration of these questions the corresponding conclusions are given. Түйінді сөздер: мемлекет, билік, басқару,əлеуметтік теңсіздік, білім. Ключевые слова: государство, власть, управление, социальное неравенство, учение. Key words: state, power, management, social inequality, studies. ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 4 1. Кіріспе. Қазақ халқының рухани мұрасы саяси ой-пікірлерге де бай екені мəлім. Оның ішінде ең шоқтығы биігі ислам фəлсафасының негізін салушылардың бірі – біздің қандас бабамыз ұлы ойшыл əл-Фараби ойлары. Қазақтың бірінші фəлсафашысы, əлеуметтанушысы, математигі, физигі, астрономы, ботанигі, логика жəне тіл маманы, музыка зерттеушісі Əбу Насыр Мұхаммед ибн Тархан əл- Фараби 870–950 жылдары өмір кешті. Əбу Насыр əл-Фарабидiң еңбектерiнде орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет жəне билiк пен құқық туралы ойлар жан-жақты талқыланды. Саясат, мемлекет жəне билiк арасындағы айырмашылықтарға көңiл бөлмеген араб философтары бұл ұғымдар- ды синонимдер ретiнде бағалап саясат пен саяси iлiмнiң басқа варианттарын (нұсқаларын) ұсынды. Саяси мəселелердi қарастыруда араб-мұсылман философиясы көп жағдайда ежелгi грек философиясына, əсiресе Платон, Аристотельдiң көзқарастарына сүйендi. Саясат, олар- дың көпшiлiгi үшiн өздерi «қайырымды қала» деп ат қойған идеалды мемлекет iстерi туралы ғылым болып саналды. Мұндай қалалар ретiнде олар бiрге тұрған, мақсаттары бiр, бiр бас- шылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейiнгi адамдар қауымдасты- ғын түсiндi. Грек дəстүрлерiн мұсылманның саяси өмiрiмен байланыстыру араб-мұсылман философиясының барлық тармағында өз белгiсiн қалдырды. 2. Талқылау. Араб саяси философиясының атасы атанған əл-Фараби саяси теория қайырымды бас- қаруды сақтау мен оны ұйымдастырудың тəсiлдерiн, қала тұрғындарына қайырымдылық пен игiлiктiң қалай келетiндiгiн жəне бұл нəтижеге қандай жолмен жетуге болатындығын оқытып үйретедi деп атап көрсеттi. Əл-Фараби бабамыз ғылымның сан саласы бойынша 160-тан астам трактаттар жазып, артына мол мұра қалдырды. Саясаттануға байланысты «Қайырымды қала тұрғындары көзқа- растары туралы», «Азаматтық саясат», «Бақытқа жету жолдары», «Саясат туралы» деген еңбектері бар. Əл-Фараби саяси көзқарастарын «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», «Мемлекет билеушілерінің нақыл сөздері» жəне «Азаматтық саясат» трактатында кеңірек баяндайды. «Бақыт – əрбір адам ұмтылатын ұлы мақсат» екендігін атап көрсеткен əл-Фараби ба- қытқа білім мен игілік нəтижесінде ғана қол жеткізуге болатынын, ал ондай мүмкіндік қайырымды қала тұрғындарында көбірек болатындығын дəлелдейді. Араб-мұсылман философиясы көп жағдайда ежелгі грек философиясына, əсіресе, Платон, Аристотельдің көзқарастарына сүйенді. Бұл философияға саясат «қайырымды қала» деп ат қойған идеалды мемлекет істері туралы ғылым болып саналады. Ендеше, əл-Фараби тұжырымдары мен Платон, Аристотель ойларының үндестігі мен айырмашылықтарын саралап көрейік: 1) Билеушіге тəн қасиеттер. Əл-Фарабидің идеалды «қайырымды қаласының» басшысында алты түрлi мінсіз қа- сиет болуы шарт еді. Олар: даналық, асқан пайымдылық, сенiмдiлiк, ойлау қабiлетiнiң жоға- ры болуы, соғыс өнерiн жетiк бiлуi, денсаулығының мықты болуы. Ал Аристотель саяси биліктің басында адам емес, керісінше, заң тұруы керек деп есептеді. Себебі, əкім қаншалықты жақсы болғанымен сезімге, ашу-ызаға берілмей қоймай- ды, ал заң болса байсалдылығын, парасаттылығын жоймайды. Бұл көзқарасқа қарасақ, ғұла- ма адами қасиеттерді теріске шығарғандығын көреміз. Мемлекетті басқару үшін басшы заңға бағынуы тиіс. 2) Билеудің алқалық түрі. Əл-Фараби: «жақсы қасиеттердің бəрін өз бойында ұштастыратын адам болмаса, бірақ бұл қасиеттер бір топ адамдардың арасында жеке-дара дарыған болса, онда бұл топтың мү- ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 5 шелері бірлесе отырып, əкiмнiң орнына ие болады, оларды жұрт жақсы басшылар жəне қа- дiрлi адамдар деп атайды, ал олардың басқаруы қадiрлi адамдардың басқармасы деп ата- лады», – деп, билеудің алқалық түріне сипат береді əрі оны мақұлдап кетеді. 3) Басқару түрі, мемлекет түрлері. Басқару түрін сипатына қарай əл-Фараби төмендегідей етіп екіге бөледі: І. Нағыз бақытқа жеткізетін моральдық белгілер мен өмірдің əдістерімен орнатуға бағытталған; мұндай басқарудағы мемлекет қайырымды мемлекет жəне мұндай басқару- дағы қала да, оның халқы да қайырымды болады. ІІ. Басқару бойынша білімі жағынан кенжелеу қайырсыз мемлекет болады; бұл мемлекеттің қала тұрғындары да қайырымсыз, мəдениетсіз, білімсіз болады. Осы тұрғыдан алғанда, есімізге грек ғұламасы Аристотельдің мемлекетті «дұрыс» жəне «дұрыс емес» деп бөліп, оларға берген сипаттамасы түседі. Ол мемлекеттің дұрыс түрі- не монархияны, аристократияны жəне политияны жатқызады. Ал тирания, олигархия мен де- мократияны мемлекеттің бұрыс түрі деп санады. Мемлекеттің дұрыс түрінде əкімдер халық, ел пайдасын ойлайды, билік қоғамға қызмет етеді. Ал бұрыс түрінде олар өз бастарының пайдасын ойлайтын көрінеді. Платон болса, мемлекеттік құрылысты 5 түрге бөлді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия жəне тирания. Бұлардың ішінде ең жақсысына аристократиялық мемлекетті жатқызады. Онда ақыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері – адам- гершілік, абырой, ар-намыс деп санады. 4) Мемлекет, мемлекеттің мүддесі. Əл-Фарабидің ой-пікірлерінде: 1. Əл-Фараби қоғамды мемлекеттен бөлiп қарамайды. Қоғамның өзi адамның ағзасы сияқты «Қайырымды қала» дене мүшелерiнiң бəрi де тiршiлiк иесiнiң өмiрiн сақтау, оны ана- ғұрлым толыққанды ету үшiн бiр-бiрiн толықтырып тұратын адамның сау тəнi секiлдi көрi- недi. Өйткенi, қоғам да оның толыққанды мүшелерiнен тұрады жəне олар да бiр-бiрiн қа- жетсiнедi. Əрбiр отбасын қоғамның кiшкене бөлшегi ретiнде қарастырған əл-Фараби оның өзi- нiң жеке мақсаты болады, бiрақ бұл мақсат қала белгiлейтiн ортақ мақсатқа қызмет етуi тиiс, яғни адамдар өзiнiң жеке мүдделерiн қоғам мүдделерiне бағындыруы керек дегендi айтады. 2. Əл-Фараби мемлекет тұрғындарының басты мүддесі «бақытқа жету» деп тұжы- рымдайды. «Адам үйлесімді өмір сүру үшін бақыт қажет» – деді Фараби. Ол Платонның со- ңын ала бақыт неден тұрады , оның табиғаты қандай? деген сұрақ бойынша жауап іздеді. «Бақыт – əрбiр адам ұмтылатын ұлы мақсат» екендiгiн атап көрсетіп, бақытқа бiлiм мен игi- лiк нəтижесiнде ғана жетуге болады, ал ондай мүмкiндiк қайырымды қала тұрғындарында көбiрек болатындығын дəлелдейдi. «Бақытқа жету» еңбегiнде ол «бақыт дегенiмiз игiлiктер- дiң iшiндегi ең қадiрлiсi, ең үлкенi жəне ең жетiлгенi» деп атап көрсетедi жəне əр адамның оған толық құқығы бар дейдi. Ал ондай құқыққа ие болуға қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкiндiгi бар, сондықтан да қайырымды билеушiлер билеген қала тұрғындары ғана ба- қытқа жете алатындығын айтады. Мұндай қалалардың басқа қалалардан басты айырмашылы- ғы жəне негiзгi белгiсi жоғары тəртiп пен оның тұрғындарының мəдениеттiлiгi, сыпайыгер- шiлiгi жəне билеушiлерiнiң қайырымдылығы, ақыл-парасаты. Сондықтан, əл-Фараби бұндай қалалардың өмiр сүруi өзiнiң бiлгiрлiгi мен ұстамдылығына толық жауап бере алатын билеу- шiге тiкелей байланысты деп тұжырымдайды. Аристотельдің көзқарастарына назар аударсақ: 1. Аристотельдің ойынша, мемлекет – қауымның дамыған түрі, ал қауым – отбасы- ның дамыған түрі. Мемлекетке адамдар белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді. 2. Грек ойшылы, өз кезегінде, саясатты адам мен мемлекеттің жоғарғы игілігі, оның мақсаты – адамды, мемлекетті жақсы тұрмысқа, молшылыққа, бақытқа жеткізу деп білді. Ол саясаттың астарын кеңейтіп, оған этиканы да, экономиканы да енгізген болатын. Яғни, мем- ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 6 лекет пен оның халқының мүддесі игілікке жету болса, ол белгілі бір саясатты ұстанумен бірдей болғаны. Платон пікірлерінде: 1. Адамдардың біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыс- шылықпен, төртіншілері етікшілікпен жəне т.с.с. айналысады. Сөйтіп, олардың бəрі бірігіп қана қажеттіліктерін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. 2. Платонның ойынша, адамдар қажеттіліктерін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары жəне т.т. жасаулары керек. 5) Қала тұрғындарының топтары. 1. Бұл жағынан келгенде əл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы» трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледi. Оның пайымдауынша қайырымды қала тұрғындарын бес түрлі адамдар тобы құрайды. Олар: а) ең құрметті адамдар (ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды, маңызды iстерде бе- делге ие болғандар); ə) шешендер (дiни қызметкерлер, ақындар, музыканттар, хатшылар, сол сияқты шы- ғармашылық жұмыспен айналысатындар); б) өлшеушілер (есепшiлер, дəрiгерлер, астрологтар, математиканы оқытушылар); в) жауынгерлер; г) байлар (қалада байлық табатындар, егiншiлер, мал өсiрушiлер, саудагерлер, қолөнершiлер). 2. Ал Платон: «мемлекет адамдарды алаламай, байына да, кедейіне де, азына да, көбі- не де қарамай – бəріне бірдей əділ қызмет етуі керек», – дей отырып, адамдарды төмендегі- дей үш үлкен əлеуметтік топқа (сословиеге) бөледі: а) əкімдер (табиғатынан шындықты, ақиқатты, игілік идеясын саралап, танып-білуге қабілетті, икемді фəлсафашылар); ə) қорғаушылар (əкімдердің ой, ниеттерін іске асыратын мемлекетті қорғаушылар); б) өндірушілер (егіншілер мен қолөнершілер). 6) Адамдардың əлеуметтік теңсіздігі жөнінде. Əлеуметтiк теңсiздiк туралы айтқан əл-Фараби «адамдардың əуелден тоқымашы неме- се хатшы болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман əрекеттер де əуел бастан жа- ратылысынан дарымайды» олар адамдардың бiр-бiрiне деген үстемдiк құруға ұмтылысынан пайда болған деген ой түйедi. «Əр топ өзіне тиісті қызметті атқаруы керек. Сонда ғана əділдік орнайды. Бір таптан екінші тапқа (əсіресе, төменгі таптан жоғарғы таптарға) өтуге болмайды. Қай сословиеде тусаң, соның өкілі боласың». Адамдарды осылай жіктей келе, Платон оларды тым бай немесе өте кедейлікке жібергісі келмеді. Себебі, мұндайда коғамда ортақ мүдде орнамайды. Сондықтан орта деңгейді ұнатты. 7) Мемлекеттің қамқорлығы. Əл-Фараби: «мемлекеттің пайда болуына тіршілік үшін күрес айтарлықтай ықпал етеді, сондықтан адамдарды бір-біріне көмектестіріп, барлық жұрттың жақсы тұрмысына қам жеп, қамқорлық жасаған мемлекет қана өз міндетін атқара алады» дейді. Халықтың аз қамтамасыз етiлген топтарын мемлекеттiк қолдау туралы бұдан мың жылдан астам бұрын айтылған ғұлама идеясы бүгiнгi күнi де мемлекеттiң iшкi саясатындағы басты мiндеттердiң бiрiнен саналады. Платонның ілімінде отбасыларға көмек меншіктің қоғамдық түрі орнаған күнде жүзе- ге асырылатын іс болды. Себебі жеке меншігін мемлекетке өткізген əкімдер мен жауынгер- лердің əйелдері мен балалары да ортақ болады. Оларды мемлекет өз қамқорлығына алуға тиіс. «Бақыт – əрбiр адам ұмтылатын ұлы мақсат» деп атап өтіп, адамның шын бақытқа қол жеткiзуі тек осы дүниеде ғана мүмкiн екендiгiне назар аударған əл-Фараби, адамдар өзiн-өзi жетiлдiруi жəне қиындықтан қашпауы тиiс дейдi. Оның айтуынша, адам өмiрiндегi «жақсы- ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 7 лық» пен «жамандық» құдайдан емес, адамдардың күнделiктi белсендi əрекетiне ғана байла- нысты. Адамның табиғи қабiлетi жақсы əдеттi де, жаман əдеттi де iстеуге бiрдей мүмкiндiк бередi, ал оны таңдау адамның iзгiлiктi мiнез-құлқына келiп тiреледi. Сондықтан да адамның жақсы iстерге үйiр болуы оның мiнез-құлықтық жетiлуiне де тəуелдi. Бүкiл араб саяси философиясында саясатқа көзқарас оның адамгершiлiк мазмұнымен сипатталады. Осы жағынан алып қарағанда саясат «саяси адамгершiлiк философиясы» ретiн- де көрiнедi. Сондықтан əл-Фараби саясаттың басты мақсаты адамдарды бақытқа жеткiзу, игi- лiкпен жеткiзу деп санайды. Адамдардың рухани жетiлуiнде де дiн мен философияны салыстырған əл-Фараби, фи- лософия дəлелдеудi, дiн сенудi қажет етедi, бiрақ екеуi де адамдардың ақиқатқа жету жолына көмек бере алады дейдi. Философия мен дiндi, əсiресе этиканы жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкiндiк беретiн ғылым ретiнде қараған ол, адам баласын жаратылыстың ең құндылығы, сондықтан да адамдар арасындағы өзара құрмет пен мейiрбандықты, сыйлас- тықты жоғары қояды. Адамның шын бақытқа қол жеткiзу тек осы дүниеде ғана мүмкiн екендiгiне назар аударған əл-Фараби, адамдар өзiн-өзi жетiлдiруi жəне қиындықтан қашпауы тиiс дейдi. Оның айтуынша, адам өмiрiндегi «жақсылық» пен «жамандық» құдайдан емес, адамдардың күнде- лiктi белсендi əрекетiне ғана байланысты. Адамның табиғи қабiлетi жақсы əдеттi де, жаман əдеттi де iстеуге бiрдей мүмкiндiк бередi, ал оны таңдау адамның iзгiлiктi мiнез-құлқына ке- лiп тiреледi. Сондықтан да адамның жақсы iстерге үйiр болуы оның мiнез-құлықтық жетi- луiне де тəуелдi. 3. Қорытынды. Сонымен, əл-Фараби тек шындық мəнге ие ғылым ғана, теориялық философия ғана ел билеуші əкімдерді игі істерге жетелейді, сол арқылы, мемлекетті басқару ісін шыңына жеткізуге мүмкіндік беретінін алға тартады. Бұдан байқайтынымыз: Фараби діни көзқарас- тарға ашық қарсылық көрсетпегенімен, ол ғылым мен білімді діннен айтарлықтай жоғары қояды. Ғалымның ілімі негізінен діни идеологияның іргетасын шайқауға бағытталған. Ол ха- лықтың моральдық жəне интеллектуалдық жағынан өркендеп өсуін қалайды, соған шақыра- ды, онысымен адамның бақыты о дүниеде дегенді көздемеді, адам атаулының бəрі бұл дү- ниеде оқысын, үйренсін, еңбек етсін, жетілсін дегенді арман етті. Бүкiл араб саяси философиясында саясатқа көзқарас оның адамгершiлiк мазмұнымен сипатталады. Осы жағынан алып қарағанда саясат «саяси адамгершiлiк философиясы» ретiн- де көрiнедi. Сондықтан əл-Фараби саясаттың басты мақсаты адамдарды бақытқа жеткiзу, игi- лiкпен жеткiзу деп санайды. Қайырымды қаланың орнығуында əл-Фараби мұсылман құқы- ғының принциптерiн талап етпейдi, оны ақыл-парасаттың дамуы мен қайырымдылықтың ны- ғаюымен байланыстырады. Ол тұжырымдаған жағдайдың бəрiнде мұндай қала билеушiлерi моральдық-этикалық қалыпқа сай болып келедi, олардың ешқайсысының исламға тiкелей қа- тысы жоқ. Бiрақ Араб халифаты заманында өмiр сүрген əл-Фараби өзiнiң зерттеулерiнiң та- қырыптық шеңберiнде саясатты мұсылман құқығы доктринасымен, дiни догматикасымен бiр қатарға қояды. Дегенмен, грек философиясының ықпалын терең сезiнген ол бұл бағытта тү- бiрлi бетбұрыс жасамайды. Əл-Фараби қаланы билеудiң алқалық түрiн де жоққа шығармайды. Билiктiң бұл түрi туралы ол былай деп жазады: «Жақсы қасиеттердiң бəрiн өз бойында ұштастыратын адам болмаса, бiрақ бұл қасиеттер бiр топ адамдардың арасында жеке-дара дарыған болса, онда бұл топтың мүшелерi бiрлесе отырып, əкiмнiң орнына ие болады, оларды жұрт жақсы бас- шылар жəне қадiрлi адамдар деп атайды, ал олардың басқаруы қадiрлi адамдардың басқарма- сы деп аталады». Грек философиясын мұсылман құқығы, дiнi жəне құқықтық теориясымен байланыс- тырып, одан саясат туралы жалпы iлiм жасауға талпыну бұл iлiмнiң дiни-мұсылмандық сипа- тын бiлдiрмейдi. Əл-Фараби саясат туралы iлiмдi мұсылман құқығымен, догматикасымен салыстыру арқылы олардың құдайлық бастауы туралы ұқсастығын емес, бұл iлiмдердiң адам ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 8 iс-əрекетi мен мiнез-құлқындағы əртүрлi жақтарға тигiзген əсерiнiң мəнiн атап көрсетедi. Əл- Фарабидiң саясат туралы айтқан құнды ойлары Араб шығысы мен Орта Азия елдерiнде саяси-құқықтық iлiмнiң одан кейiнгi дамуына өз ықпалын тигiзе алды. Оның саяси-құқықтық идеялары орта ғасырлық жəне жаңа заман ойшылдарының еңбектерiнде көрiнiс тапты. Əдебиет тізімі Алтаев Ж. Əмбебап əл-Фараби // Ақиқат. – 1994 ж., желтоқсан. 74–78 б. Дербісалиев Ə. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: «Рауан», 1995. Жамбылов Д. Саясаттану. – Алматы: «Жеті жарғы», 2005. Келімбетов Н. Ежелгі дəуір əдебиеті. – Алматы: «Ана тілі», 1991. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. – Алматы: «Дəуір», 2003. УДК 81-26 POSSESSIVENESS IN THE ENGLISH LANGUAGE Данилова В.В., магистр педагогики и психологии, старший преподаватель, КГПИ Каримбаева А.А., студентка 4 курса, КГПИ, г. Костанай, Казахстан Аннотация Мақала ағылшын тілінің тəуелдік септікте түрлену мəселелеріне арналған. Авторлар тəуелдік септіктің түрлеріне назар аударады. Олар тəуелдік септіктің аналикалық жəне синтетикалық түрлерін көрсетеді. Зерртеудің практикалық маңызы ағылшын тіліндегі Elizabeth Gilbert «Eat, Pray, Love» атты заманауи туындыны тəуелдік септіктің аналитикалық жəне синтетикалық түрлерін салыстыру негізінде анықталған. Аннотация Данная статья посвящена проблеме притяжательного падежа в английском языке. Авторы указывают типы притяжательного падежа и способы его выражения – аналитический и синтетический. Практическая значимость исследования состоит в сопоставительном анализе аналитичес- кого и синтетического видов притяжательности на основе современного английского произведения Elizabeth Gilbert «Eat, Pray, Love». Аbstract The given article is devoted to the problem of possessive case in the English language. The authors identify the types of possessive case as well as the ways of its expression – analytical and synthetical. Practical value of the research consists in comparative analysis of analytical and synthetical types of possessive- ness on the basis of modern English prose Elizabeth Gilbert “Eat, Pray, Love”. Түйінді сөздер: тəуелдік септік, тəуелділік, аналитикалық түрі, синтетика лық түрі. Ключевые слова: притяжательный падеж, притяжательность, аналитиче ская форма, синтетическая форма. Key words: possessive case, possessiveness, analytical form, synthetical form. ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 9 1. Introduction. Every language has a mechanism for expressing possession, within a noun phrase and within a clause. Some languages have a dedicated, possessive, construction. Others express possessive meanings through a more general, ‘associative’, noun phrase. The nature of the Possessor (Pr), of the Possessee (Pe), and of the Relationship between them (PRel) underlies the gamut of cross- linguistic variation. These are intertwined. Just as every language has a way of expressing possession and similar relations, every so- ciety has a way of conceptualizing ownership, and concomitant relations of association and identifi- cation. The linguistic expression of possession and ownership often has overtones of power, and control. In this regard the research of such important type of the relations as possessiveness, gains the special importance as, first, opens a wide range of opportunities of language in the characteristic of these relations; secondly, helps to understand interrelation subtleties in consciousness of the per- son of the possessive relations and their verbal representative; thirdly, promotes development of the effective instrument of harmonization of interaction between people – at least in aspect of verbaliza- tion and interpretation of the relations of possessiveness, satisfying both parties. 2. Materials and methods. Research supposition consists in the following: examples of expression of possessiveness as morpheme - ’s(synthetic) and by means of a pretext of (analytical) are not equivalent in all cases, sometimes the meaning of the expression with such replacements can be changed considerably. The material of our research is the novel of modern English author: Elizabeth Gilbert "Eat, pray, love" Research methods: theoretical - method of the component analysis, systematization, induction; practical - root analysis, qualitative and quantity analysis and functional analysis. The possessive nominations possess ability to express various meanings, for example, "part, an element of the whole", "abilities", "the social relations", "action", "authorship" and many others. Thus for business communication within a legal framework the pragma-semantic sense plays an im- portant role, in particular that sense of «property". It is formed by the common nouns of concrete subject semantics expressing object of the possessive relation and designating property, for example, by property, ownership, land, house, plant, company, automobile, jewelry, and concreti- zed as "real estate" , "personal estate" and "the capital belonging to the subject" (Daniel Jettka, 2010). The possessive relation in modern English is represented in language levels Morphological level is is presented by genitive case of a noun and a construction (N’s+N). To lexical level we refer verbs denoting possession, for example: to have, to possess, to own, to belong Syntactic level is presented by construction with of (N of N) (the kindness of the Muellers), a construction with with (N with N) (a man with a small head), a construction: possessive pronoun + a noun (Pos. Pron. + N) (his dignity), construction: noun + noun (N+N) (law student) (Anttila, A., 2004). In this work we consider 2 ways of expression of possessiveness- analytic and synthetic Synthetical –is formed within the frames of the basic element (word, group of words) by adding some element (‘s/‘). Analytic-with of-phrase Here you can see the suggested classification on the basis of learned theory (Kobrina) Belonging. Denoting relations. Measure. Part of the whole. They have following functions of denoting. Origin of material. ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И САРАПТАМАЛЫҚ-ШОЛУ ЗЕРТТЕУЛЕР ОБЗОРНО-АНАЛИТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 10 Geographic location. Blood relations. Social relations. Quality. Object-subject relations. Authorship. Object relations. 3. Analysis. The material of our analysis is the modern novel of Elizabeth Gilbert “Eat,pray,love”.This novel is full of interesting psychological characters and also we face with problems of our time. The book consists of 108 chapters 22 chapters (35 pages) are taken for the analysis 66 examples of sentences are analysed Let’s consider examples on synthetic way All it really means is that we meet a few evenings a week here in Rome to practice each other's languages. Classification: belonging. Function: the attributive function, as the language cannot be a property of a person, but characterize and specify him under national identity. The replacement is impossible, as with morpheme-s it has some property of an attribute. I mean we're pressed up against each other's bodies beneath this moonlight… and of course it would be a terrible mistake. Classification: belonging. Function: of ownership under “subject-object” criterion, a person owns his body (viewed as part of the whole). The replacement is possible, but not desirable. My mother's family were Swedish immigrant farmers, Classification: relation. Function: blood relations, denoting family system. The replacement is possible. I heard my ex-husband's voice speaking disdainfully in my ear: So this is what you gave up everything for? Classification: жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|