Спорные тексты речи — основной объект лингвистической экспертизы

А.З.Қазанбаева, А.Е.Қапанова 
28 
Вестник Карагандинского университета 
туралы  тілдік  деректер,  мағлұматтар  оның  тіл  əлемінде  сақталып,  сол  арқылы  болашақ  ұрпаққа 
жеткізіліп  отырады.  Этнолингвистика  этнос  мəдениетімен  тікелей  байланысты.  Этнос  мəдениеті 
дегеніміз — белгілі  бір  этнос  (ұлт,  халық,  тайпа)  мəдениетінің  дамуын  жəне  оның  қоғамдық-
əлеуметтік  заңдылықтарын  зерттейтін  ғылым  саласы.  Қазіргі  этнолингвистиканың  теориялық  жəне 
практикалық қажеттіліктерінің негізінде этномəдени лексика қарастырылып, линвистикалық талдаулар 
жүзеге аса бастады. Сөздердің белгілі бір ұлтқа қатысты қолданыстық сипаты осы этнолексика аясында 
қарастырылады. Ə.Қайдардың пікірінше, «Этнос мəдениеті əрбір этносқа тəн табиғи, əлеуметтік ортаға 
сəйкес қалыптасқан құбылыс. Өмір-тіршілік салты, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология т.б. 
осының бəрін біз этнос мəдениетінен таба аламыз. Ал соның бəрін танып білудің ең басты құралы — 
тіл екендігін мəдениеттанушы-ғалымдардың бəрі мойындайды» [1; 36]. 
Этносты  танып-білуге  тұс-тұсынан  атсалысып,  өзіндік  үлесін  қосушы  қоғамдық  ғылым 
салаларының  бірі — мəдениеттану  (культурология)  десек,  ол  этнос  болмысының  ауқымды  да 
маңызды саласымен шұғылданады. «Мəдениет» жеке адамның басына тəн қасиеттен басталып, бүкіл 
ұлттық  менталитетті,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  ұлттық  сана,  дүниетаным,  салт-дəстүр,  рухани-
материалдық  байлықтың  бəрін  түгел  қамтитын  өте  күрделі  ұғым, — дейді  академик  Ə.Қайдар. 
Ғалым: «Ал этнос пен оның тілін этнолингвистика тұрғысынан қарастыру деген сөз оның сонау балаң 
кезінен  есейгенге  дейінгі  барлық  болмысы  мен  өмір-тіршілігін,  дүниетанымы  мен  мəдени,  рухани 
байлығын  ана  тілінде  сақталған  фактілермен  деректер  негізінде  зерттеп  білу  жəне  оларды  бүгінгі 
таңның игілігіне асыру болып табылады», — деген пікір айтады [1; 18–22]. 
Ғалым Қ.Есенов: «Əдеби тіліміздің сапасын арттырған сайын, тіл мəдениеті жақсара бермек», — 
дейді. Тілді тарихи мұра ретінде ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші ол — адам. Адамның өмірі этномəдени 
тұрмысымен байланысты. Біздің ғасыр — өзінің артықшылығымен тарихи ғасыр. Барлық ойлар мен 
біздің жауаптарымыз, шығармашылығымыз тарихи негізден басталып, тарих табалдырығында пісіп-
жетіледі. 
Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен 
жартастарға  қашалған  сына  жазуы  арқылы,  мəдени  ескерткіштер  мен  əр  түрлі  ғимараттар  түрінде 
жетуі  мүмкін.  Бірақ  бұлардың  бəрі  этнос  өмірінің  мың  да  бір  елесі  ғана.  Оның  шын  мəнісіндегі 
даналығы  мен  дүниетанымы  тек  тілінде  ғана  сақталады.  Əрбір  дəуірде  өмірге  қажет  болған  құрал-
сайманның,  киер  киім  мен  ішер  тамақтың,  тұрмыстық  заттар  мен  салт-санаға,  əдет-ғұрып,  наным-
сенімге,  ойын-күлкі,  той-томалаққа  байланысты  ұғымдардың  атаулары,  сипаты  тек  тіл  фактілері 
ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мəтелдер арқылы бізге 
жетуі  мүмкін.  Этнос  пен  оның  тілі  бірге  туып,  біте  қайнасқан  тұтас  дүние  екендігін  біз  осыдан 
байқаймыз. 
Тілдің  сан-салалы  қызметі  туралы  қажымай,  талмай  зерттеп  жүрген  ф.ғ.д,  профессор 
Р.Сыздықова «...тілдің көркемдігін зерттеп, мақсаты мен талдау əдісі жағынан  айырмашылығы бар: 
лингвистикалық  стилистика;  екіншісі — сөз  мəдениеті»  деп  жазды [2]. Қазақ  тілінің  құпиясын 
байқаған  Ө.Жəнібеков  тіл  мен  адам  психологиясын  ұштастыра  келіп: «Байқап  қарасақ,  адамның 
қайсы  бір  ұлтқа  жататындығының  өзі  оның  бет  пішінінен  ғана  емес,  халықтық  дəстүрлермен 
байланыстылығынан да көрінеді екен [3]», — дейді. 
Тілдің  өз  бойында  этномəдени  мұраларды  сақтаушылық  қызметі  туралы  пікір  жалғастығын 
ғалым  Н.Уəлиевтің  мына  тұжырымынан  табамыз: «Тіл — өмір  шындығы.  Сол  шындықты  уақыт 
қалдырған қатпарлардан аршып ала білсек, шежіредей сыр шертіп тұрады. Өмірде болған нəрсе тілде 
де із тастамай кетпейді. Сондай іздің сорабын асыл мұрамыздың тілінен де кездестіреміз», — дейді. 
Тіл — өз  бойында  ұлт  тарихын,  төл  мəдениетін,  танымы  мен  талғамын,  мінезі  мен  санасын, 
кəсібі мен салтын, дəстүрі мен даналығын тұтастықта сақталған таңбалық жүйе емес, ол — мəдениет 
айнасы.  Олай  болса,  ондай  жүйені  зерттеуде  дəстүрлі  құрылымдық  лингвистиканың  мүмкіншілігі 
шектеулі екендігі байқалады. Себебі бұл арада тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) — 
этномəдени  ақпаратты  жинап,  сақтаушы,  жеткізуші,  келесі  ұрпаққа  жалғастырушы,  сайып  келгенде 
ұлтты бір бүтін етіп тұтастырушы болып табылады. 
Ғалым Е.Жанпейісов: «Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен жалпы тарихи 
категория болып табылады. Себебі ол этностың қазіргісін ғана емес, көбінесе өткенін зерттейді. Ал 
этностың өткені оның этномəдени лексикасынан айқынырақ көрінеді [4]», — дейді. 
Этномəдениет — этносты  танып-білуге  тұс-тұсынан  ат  салысып,  өзіндік  үлесін  қосушы 
қоғамдық  ғылым  салаларының  бірі — мəдениеттану  (культурология)  десек,  ол  этнос  болмысының 
ауқымды  да  маңызды  саласымен  шұғылданады. «Мəдениет»  жеке  адамның  басына  тəн  қасиеттен 

Қазақ тіліндегі этномəдени лексиканы ... 
Серия «Филология». № 2(70)/2013 
29 
басталып,  бүкіл  ұлттық  менталитетті,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  ұлттық  сана,  дүниетаным,  салт-
дəстүр, рухани-материалдық  байлықтың бəрін  түгел  қамтитын өте  күрделі ұғым, — дейді  академик 
Ə.Қайдар [1; 36]. 
Р.Р.Гельгардт: «Географический  аспект  комплексного  изучения  различных  явлений 
материальной и духовной культуры позволял устанавливать «культурные провинции», «культурные 
ландшафты»,  то  есть  такие  же  «культурные  круги» (kulturkreise), идея  и  основы  методики 
исследований  которых  были  выдвинуты  и  разработаны  еще  Гребнером», — деп  сəл  басқашалау 
пікірін  білдіреді [5]. Р.Ахметьянов: «Лексика  любого  языка  делится  на  слова,  обозначающие 
общечеловеческие понятия, и слова с национальными этнокультурными значениями», — дейді [6]. 
Қазақ  тіл  білімінде  этнолингвистикалық  зерттеулер  нəтижесінде  біршама  көне  сөздердің 
ұмытылған  мағыналары  жаңғыртылып,  ұмыт  болған  төл  тілдеріміз  қайтадан  сөздік  қорымыздың 
қатарына  еніп  жатыр.  Этнолингвистиканың  негізгі  мақсаты  да — төл  сөзіміздің  қатарын  молайту, 
оларды жаңғырту, қолданымдық аясын кеңейту. Этнолексика арқылы қазақ халқының дүниетанымы, 
ұлттық  ерекшелігі  көрініс  беріп,  этнолексикаға  қатысты  атаулар  қолданыс  барысында  əр  түрлі 
мағыналық реңктерді кеңінен қамтиды. Қазақ тіліндегі этнолексика, этноатаулар ауыз əдебиетімізде, 
көркем  шығармаларда  кеңінен  қолданылып,  сол  ұлттың  табиғатын  айқын  көрсетіп  бере  алады. 
Тіліміздегі  этнолексикаға  жатқызылатын  атаулар  этностың  тілінен,  сол  этнос  туралы  жазылған 
көркем  əдебиеттен  орын  алады  жəне  ұрпақтан  ұрпаққа  ұлттық  əрі  рухани  байлығымыз  іспетті 
жеткізіліп отырады. 
Зерттеуші  Ж.Манкееваның  пікірінше, «этностың  көне  дəуіріндегі  тарихынан,  мəдени  өмірінен 
хабардар  ететін  этнографизмдер,  тілімізде  мағынасы  ұмыт  болған  əр  түрлі  этноатаулар  олардың 
сырын ашуды, танытуды қажет етеді. Осы орайда қазақтың қара сөзін бағзы мəдениеттің жетегінде 
тіл  арқылы  анықтап,  келер  ұрпақтың  санасына  зор  мақтанышпен  жеткізу — ұлт  болмысын,  ұлт 
мəдениетін танытудың бір жолы. Осыған орай, қазақ лексикасындағы лингвокультуремалар ретіндегі 
этнографизмдер, ескіліктер т.б. этнодеректер мəдени-рухани байлықтың бір көзін құрайды. Қазақ тілі 
этнолингвистикасының денін тіліміздегі мағынасы күңгірттенген, тіл иесі сөйлеу процесі кезінде ол 
сөзді  қолданғанымен  де  мағынасына  терең  бойлап,  жете  түсіне  бермейтін,  я  қолданыстан  шығып, 
архаизмге айналған сөздер құрайды» [7]. 
Тіл  мен  мəдениет  байланысын  бейнелейтін  шығармалардың  бірі — Ж.Аймауытовтың 
«Күнікейдің  жазығы». Этномəдени  лексиканың  танымдық  негіздері  мына  бір  үзінділерден  көрінеді. 
Апасы жылтырағанды Күнікейдің үстіне жапсырады, шашын жылтыратып тарайды, өреді, омырауын 
қызыл-жасыл  жіппен  кестелейді,  тана  моншақты  қамзолына  тағады,  уақ  күмістен  сылдырмақай 
шашбау  да  істейді,  Құлтуманың  тыққыштап  əкелген  пұшпақ  жабағысына  бакалшыдан  айна,  тарақ, 
жұпар сабын, шаш мойын əперді [8; 237]. 
1. Күнікей  қызылшаң  белбеуімен,  қыпшасын  қылдай  қып  буынып,  қызыл  тақиясының  үкісін
дөңгелете сілкіп, желпілдетіп, кебісін тазалап киіп, атын жетелеп байдың жұртына барды [8; 244]. 
2. Күнікей атын көп атқа матастырып, жұртта таранып, сыланып жатқан Шəмши, Шəлкендердің
жанына  келді.  Шəмшиден  жылы  сөз  естігенге  ме,  кім  білсін  жердегі  белбеуін,  сəлісін  əперіп, 
шолпысын сыртын шығарып жылпылдаған болды [8; 245]. 
3. Күнікей  түйені  тіркеп,  тақиясын  түзеп  киіп,  оң  жағына  қарағанда  Ордабай  айналасының
барлық  шаңырағына  да  үлкен,  күлімдеген,  үлкен  қызыл  жақұт  күн  көктің  бір  өңірін  сары  алтынға 
малып, екі түйенің арасынан абажадай боп адырдан суырылып келе жатыр екен [8; 249]. 
Осы  бір  мысалдарда  автор  Күнікейдің  образын  беруде  ұлттық  этномəдени  лексиканы  ұтымды 
қолданады.  Ұлттық  мəдениеттің  ерекше  бір  көрініс  беретін  саласы — киім-кешекке  байланысты 
атаулары. Киім — адамның өмір сүруіне аса қажетті негізгі құралдардың бірі. Киім-кешек атаулары 
ұлттық,  мəдени,  тілдік  процестер  туралы  «ақпарат»  беріп  қана  қоймайды,  олар  тілдік 
шығармашылықтың  «тірі»  қазынасы  іспетті.  Қазақтың  ұлттық  киімінде  халықтың  ұлттық 
эстетикалық  талғамдары,  өмір  сүру  салты,  əлеуметтік  қатынастары  өзіндік  ерекшеліктерімен  айқын 
көрініс табады. Киім атаулары халықтың тарихи, қоғамдық, əлеуметтік болмысынан бағалы деректер 
беретін  мол  қазына,  мəдениеттің  жарқын  көрінісі  болып  табылады.  Ал  соны  бейнелеуіш  тілдік 
атаулар  ана  тіліміздің  асыл  қазынасы  іспетті.  Бұл  ерекшеліктер  киіммен  бірге  тағатын  зергерлік 
бұйымдардан да айқын сезіледі. Қазақ тіліндегі зергерлік өнер саласындағы лексиканың зерттелуіне 
қатысты  оны  халықтың  тарихымен,  рухани  мəдениетімен  сабақтастыра  қарап,  ұлттық  мəдениет 
тұрғысынан  бағалап,  орасан  мол  тілдік  материал  жинап,  жан-жақты  талдап  түсіндірген 
Р.Шойбековтің еңбегінің орны ерекше. Зергерлік, əсемдік бұйымдар, тұрмысқа қажет түрлі дүниелер 

А.З.Қазанбаева, А.Е.Қапанова 
30 
Вестник Карагандинского университета 
адамдардың  тіршілік  керегіне  жарап  қана  қоймай,  өздерінің  əдемі  өрнектері  мен  сан  қырлы,  терең 
сырлы  бояу,  бедер  үлгілерімен  талай  ұрпақты  таң  қалдырып,  сол  арқылы  эстетикалық  тұрғыдан 
рухани  мəдениетіміздің  қалыптасуына  септігін  тигізіп,  тəрбиелік,  танымдық  қызметін  де  өтейді. 
Осындай  ғажап  төл  мұрамыздың  атауларының  бай  сырлдарына  үңіліп,  талдап  анықтау,  оларды 
рухани қажетімізге айналдыра білу — ұлт санасын жаңғыртатын ұлттық қазына. 
5.  Мұсатай,  Əйткен  сияқты  бозбалалар  да  керіліп,  ырғалаңдап,  көзін  ашып-жұмып,  айғайды 
салып, бүгінгі көшті ойын-сауық қылып жіберді. Сауықтың арты ұйқыашарға, аударысқа, көкпарға 
айналып, жұрт дырду-думанмен қонар жерге келіп қалғанын да білмеді [8; 251]. Ұлттық спорт, ойын-
сауық  атауларынан  халықтың  салт-санасы  мен  дүниетанымындағы  түсінігін,  өзіндік  ерекшелігін 
көруге  болады.  Қазақтың  спорт,  ойын-сауық  ойындарының  атаулары  қазақ  халқының  этностық 
мəдениетіне  кіретін  көп  саланың  бірі  болып  табылады.  Осы  саладағы  қазақ  этносына  тəн 
материалдық,  рухани  құндылықтарды  ондағы  атауларды,  яғни  тілдік  құралдарды  зерттегенде  ғана 
танып-білуге  болады.  Ұлттық  спорт  жəне  ойын  атауларының  қай  түрін  алсақ  та,  халықтың  тілдік 
дəстүріне, дүниетаным-түсінігіне сай қалыптасқандығын көреміз. 
6. «Апа  деймін,  бауырсақ,  ірімшік...»  деп,  кебежеден  басын  шығарған  қара  қожалақ  жас 
балалардың ызыңдаған қыңқылы — бəрі де бүгін Күнікейдің жанына шайдай жағып, дүние өзіне бола 
жаралғандай,  алтын  күн  өзіне  бола  туғандай  көрініп  келеді [8; 249]. Қазақ  тіліндегі  тамаққа 
байланысты  терминдерді  арнайы  зерттеген  этнолингвист-ғалым  А.Жылқыбаева: «Ұлттық 
ерекшеліктің  басқа  салалармен  салыстырғанда  ұзағырақ  сақталған  материалдық  мəдениеттің  бір 
саласы  тамақ  атаулары», — деп  қарайды.  Бауырсақ  тағамының  түбірі  бауыр  екені  ол  тағамды 
пісірудің  технологиясына  қатысты,  ал-сақ  тұлғасы  номинативтік  қызметте  кеңінен  тараған 
сөзтудырушы модель. Сонымен бірге бауыр сөзі көне түркі тілінде ішек, қарын т.б., тіпті ауыспалы 
мағынада жүрек деген де мағына берген. Бұл қазіргі көптеген тілдерде де, нақтырақ айтқанда, оғыз 
тобындағы тілдерде сақталған деген дерек бар. 
Сол сияқты, М.Əуезовтың шығармаларын негізге ала отырып, этнос болмысын оның тілі арқылы 
жан-жақты танып-білуді мақсат еттік. Қазақтың тұрмысынан хабардар ететін этнолексика үй-ішіндегі 
тұрмыстық  заттарды  атап  қана  қоймай,  сол  ұлттың  өмірінен,  тұрмысынан,  тыныс-тіршілігінен 
толықтай түсінік беретініне көз жеткізуімізге болады. 
«Қараш-қараш  оқиғасынан»:  Егер  Тектіғұл  осы  дерттен  қаза  болса,  қалжа  берген  айыпты  кісі 
құнына да жығынды «құныкер» болар еді [9; 193]. Қалжа — жас босанған əйелге арналып сойылған 
малдың жас еті. 
Екеуі  бірдей  сотқар  мінезді  Қозыбақ  аулы,  кейде  бір  елмен  барымталасса,  қолдарына  қара 
шоқпар, астарына жүйрік ат беріп, жортуыл бейнетке — соғысқа да салатын [9; 194]. Шоқпар — басы 
домалақтанып келген, берік таяқ қару. Оның қолшоқпар түрі бар. 
Берген  киімің  жалғыз  ескі  шекпен  болса,  оның  қолтығы,  жоны  жыртық [9; 195]. Шекпен — 
иірілген жүннен өрмекпен тоқылған соң тігілген сырткиім. Боз шекпен, шидем шекпен түрлері де бар.  
Шоқпар — сойылға өте жырынды [9; 200]. Сойыл — қару ретінде ыңғайлы етіп жонып жасалған 
мықты, ұзын ағаш. 
Əйтпесе  оқыста  ытқып  тартқан  ірі  асау  Бақтығұлдан  бұғалықты  жұлып  əкетуі  қиын  емес  еді 
[9; 201].  Бұғалық — асау  ұстауға  ыңғайланып,  ұш  жағын  ілмектеп,  тұзақтап  байлаған  мықты  қыл 
арқан. 
Өмір  бойы  жаны  шошып  қорқатын, «содан  сақта»  деп  тілейтін  жалғыз  қорқынышты  дұспаны 
еді:  Желмая  мініп,  Құламергенді  қуған  ертегінің  жалмауыз  кемпіріндей  қадалып,  түйіліп,  мұның 
соңына түсті [9; 252]. Желмая — шөлге төзімді, күшті де жүйрік түйе. 
Бұл  болса,  əрі  жалғыз  бас,  оның  үстіне  сүмбемен  оқтайтын  жалғыз  ауыз  қара  шитіден  басқа 
сенімді қаруы да жоқ [9; 253]. Сүмбі — мылтықтың ұңғысын тазалайтын ұзын, жұмыр темір. Шиті 
— оқпаны ұзын, екі аяқты білтелі мылтық. 
Су үзеңгіліктен асты [9; 259]. Үзеңгі — ер-тұрман əзбелінің аяқ салатын бөлігі. 
«Қилы заман» шығармасынан: Астаудай көк жазыққа иректеп шимай салып, үлкен Қарқараның 
мөлдір сулы, мол өзені ағады [9; 273]. Астау: 1) ас салатын ағаштан ойып жасалған үлкен кең ыдыс; 
2) малға жем салып, су беретін науа. 
Сол  ретпен  тартқан  бір  қора  қой  Қартбай,  Құсайынның  ауылының  үстіне  келіп  жатып  алып, 
биебауын  жеп,  малына  араласып,  қара  құрықты  көбейткен  соң,  іргеңді  аулағырақ  сал  деп  еді... 
[9; 277].  Биебау: 1) құлын  байлайтын,  желі  қазыққа  керілген  арқан; 2) бие  байлауға  ыңғайлы  көк 
майса, шөбі шүйгін жер. Құрық — жылқы ұстау үшін ұшына ілмек жіп бекітілген ұзын сырық. 

Қазақ тіліндегі этномəдени лексиканы ... 
Серия «Филология». № 2(70)/2013 
31 
Түсіндірме сөздікте құрық — жылқы ұстау үшін ұшына ілмек жіп бекітілген ұзын сырық деген 
мағынаны  білдіреді  деп  жазылған.  Құрық  сөзінің  алғашқы  мағынасы  өзгеше  болғандығы  жөніндегі 
мəлімет  ертедегі  түркі  жазба  ескерткіштері  арқылы  белгілі.  Қазіргі  «құрық»  аталатын  құралдың 
басты бөлігі — ілмекпен жасаған арқан. Ерте кезде-ақ «уқруқ» аталатын зат, сонымен жабдықталған 
құрал  атауына  көшіп,  қазіргі  қолданылып  жүрген  «құрық»  қалыптасқан.  Кейде  арқаннан  жасалған 
ілгекке де «уқруқ» сөзінің атау болып көшкенін маньчжур тіліндегі «хурқа» (ілгек), монғол тіліндегі 
«һурақа» тұлғаларынан білеміз. Тағы бір еске сала кететін жайт — ертедегі түркі тілдерінде «арқан» 
мағынасын  беретін  «уқруқ» — қырғыз  тілінде  қазіргі  кездегі  құрық  мағынасына  да  қолданылып, 
сақталғандығын  көреміз, «курук», «укрук»  қалпында  жарыса  айтыла  береді  деген  пікірді 
Ə.Нұрмағамбетов береді [10]. 
Сол  сияқты  Əбдіжəміл  Нұрпейісовтің  «Қан  мен  тер»  трилогиясында  қазақ  халқының  өмірін, 
салт-дəстүрін,  əдет-ғұрпын,  болмысын,  танымдық  көрінісін  бейнелейтін  этномəдени  лексика 
молынан кездесіп, ұлт тарихын айқындайтын ақпарат көзі болып табылады. 
Күпісі  мен  тымағына  қарап,  сен  де  мұңы-мұқтажы  бітпейтін  емінсек  ел  қазағы  боларсың  деп 
ойлады [11; 
11]. Іздене  қарағанда  «күпі»  сөзінің  алғашқы  мағынасы  басқаша  болғандығын 
анықтайтын тіл деректеріне кез боламыз. 
Ə.Нұрмағамбетовтың  пікірінше,  хакас  тілінде  «күп»,  якут  тілінде  «көп»  тұлғалас  сөздер 
«жұмсақ», «үлпілдеген» немесе «түкті, жүндес» мағыналарында қолданылады (Хак.-рус. сл., 1953, 97; 
Як.-рус. сл., 1972, 180). Осыларды еске алсақ, алғаш түкті, жүндес мағынасында қолданылған «күп» 
не «көп» сөзі, кейін сондай заттардан жасалған киімге атау есебінде ауысқан. Айырмашылық — тек 
-і  жұрнағының  қосылып,  қазақ  тілінде  «күпі»  тұлғасына  дейін  жетуі  ғана.  Түсіндірме  сөздікте 
күпі -ішіне жабағы салып, сыртын матамен тыстап тіккен қыстық жылы сырткиім деп берілген. 
Кейде көз ұшына тырнадай тізіліп көш өтеді [11; 258]. Түсіндірме сөздікте көш — қоныс, орын 
аударған үйлер, ауыл тобының тізбегі, кіресі деген мағынаға ие. Əрине, сырт көзге, мағынасына бой 
ұрсақ,  қашықтық,  алыстық  өлшемі  деу  жөн  сияқты.  Кейде  бұл  тіркестің  «жер»  сөзінсіз  де 
қолданылатыны  бар.  Мысалы, «ол  бізден  бір  көш  алда  келе  жатты»  дегенде,  мұнда  «бір  қонатын 
жер»  деген  мағынаға  жуық  келмейді.Осыған  орай  көне  түркі  тілдерінің  жазба  деректеріне  үңіле 
түссек, «көш» сөзінің басқа да мағынасы болғандығы анықтала түседі. М.Қашқари сөздігінде көч — 
мезгілдің,  уақыттың  азғана  бөлігі  деген  де  түсінік  бар.  Жəне  «бір  көч  күйгіл»  сияқты  мысал  да 
келтірілген, оны қазіргі тілімізге аударсақ — «аз уақыт күт» дегенді ұғындырады. Осы деректі тілге 
тиек етсек, «бір көш жер» дегеніміз — «аз уақытта жетерлік жер» болмақ. 
Онан  жауынгерлердің  бойына  қарай  сапқа  тізіліп  жатқанын  көріп,  саптама  етік  киген  аяғы 
күпінің  шалғайына  оралып  сүріне-қабына  кеп  өзіндей  өңкиген  ұзын  бойлы  біреудің  қатарына  тұра 
қалды [11; 14]. Саптама — ішінен  киіз  байпақ  киетін,  қонышы  жуан  қара  санға  жететін  қазақы 
былғары етік. 
Комиссарлардың  басы  мен  аяғына  қара  сүрік  киіп  сықырлап  жүргеніне  дейін  Мюлгаузеннің 
жынына тиетін [11; 16]. Сүрік — жоғары сортты жұмсақ былғары. 
Терлік — тоқымның астына салатын, қойдың жабағы жүнінен тер сіңіру үшін жасалатын киіздің 
бір түрі, терлік. 
Шорт  үзілген  жіптей,  ізіңнің  де  ақырғы  таусылар  шетіне  жетіп,  сұр  кебініңді  иініңе  жамылып 
тұрмасаң  нетсін [11; 17]. Кебін — 1) өлген  адамның  денесін  орайтын  ақ  мата,  ақырет; 2) мойны, 
маңдайы тегіс жабық болатын бəйге атының жабуы. 
Дүние дүние болып жаралғалы бұл патшағар жас деп бесіктегі сəбиге жаны aшымапты [11; 18]. 
Бесік — жас  нəрестеге  арналып  жасалған,  тербелмелі  ағаш.  Жолында  тұрған  құман,  легендерді 
салдыратып, қаға-қаға кіріп келді [11; 20]. Құман — қолға су құюға арналып, мыстан не шойыннан 
істелген шүмегі мен тұтқасы бар шəугім. 
Ескі  шинель,  жапырайған  ескі  құлақшын  киген  қағылез  арық  кісі  бағана  Шалқардан  шығарда 
орнынан  ақырын  жылжып  бара  жатқан  поездың  соңындағы  вагонға  жүгіріп  мінгенде,  бір  жан  оған 
назар аудара қоймаған-ды. Құлақшын — құлағы бар жылы баскиім, малақай. 
Көркем  шығармада  қолданылған  этнолексика,  этномəдени  атаулар  тарихи-мəдени  жəне 
лингвистикалық  мазмұн  мен  мəнді  тудыратын  категория,  ұлттық  болмысымыз  бен  ұлттық 
танымымызды  көрсететін,  ұрпақтан  ұрпаққа  жетіп  отыратын  рухани  байлығымыз  болып  табылады. 
Тіл  мəдениетті  танытушы  құрал  ғана  емес,  тілдің  бойында  мəдениеттің  арқауын  құрап,  негізін 
қалайтын  ұлттық рухтың ізін  айқындап  тұратын  ұлы  күш  ретінде  анықталады.  Ұлттық  мəдениеттің 

А.З.Қазанбаева, А.Е.Қапанова 
32 
Вестник Карагандинского университета 
тірегі тілде. Қазақ халқының этностық, ұлттық мəдениеті, негізінен тілде көрініс тапқан. Осы орайда 
тіл — ұлттық болмысымен қалыптасқан төл мəдениетіміз сақталған негізгі көздердің бірі. 
Жоғарыда  келтірілген  көркем  шығармадан  алынған  үзінділерден  ұлтымыздың  табиғатынан 
толық  түсінік  беретін  этномəдени  лексиканың  қолданысын  байқадық.  Этностың  өткені  мен  бүгінін 
көрсететін  мəдени  құндылықтарымыз  тілде  көрініс  беріп,  ұлттық  танымымызды  кеңейте  түсетіні 
мəлім.  Қаламгерлеріміздің  тілінен  ұлтқа  тəн  сөз  қолданыстарды  орынды  жұмсап,  мəтінге  айрықша 
стильдік  рең  беріп  тұрғанын  байқаймыз.  Этномəдени  лексика  тіл  арқылы,  сөз  өнері,  сөз  мəдениеті 
арқылы  жүзеге  асып  отырады.  Тіліміздегі  этномəдени  лексика  ұлттық  мəдениетімізді  ғана  көрсетіп 
қоймайды, сонымен қатар тілдік құралдар негізінде сақталған кумулятивтік қызметі негізге алынатын 
рухани-мəдени жəне танымдық аясы кең этнолексикалық қолданыстар болып табылады. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері / Ə.Қайдар. — Алматы: Ана тілі, 1998. 
2  Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. — Алматы: Ғылым, 1980. 
3  Жəнібеков Ө. Ата-баба мұрасы: уақыт пен өмір талаптары тұрғысынан // Егеменді Қазақстан. — 1992. — 3 қаз. — 
10-б. 
4  Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі. — 1994. — № 3. — 21-б. 
5  Гельгардт Р. Очерк из истории языковедения / Р.Гельгардт. Избранные статьи. — Калинин, 1967. — С. 340. 
6  Ахметьянов  Р.  Общая  лексика  духовной  культуры  народов  Среднего  Поволжья / Р.Г.Ахметьянов. — М.:  Наука, 
1981. 
7  Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномəдени атаулардың танымдық негіздері. — Алматы, 2008. — 19-б. 
8  Аймауытов Ж. Шығармалары. — Алматы: Жазушы, 1989. — 560 б. 
9  Əуезов М. Қорғансыздың күні. Əңгімелер мен повестер. — Алматы: Атамұра, 2002. — 432 б. 
10  Нұрмағамбетов Ə. Бес жүз бес сөз. — Алматы: Рауан, 1994. — 52-б. 
11  Нұрпейісов Ə. Төрт томдық шығармалар жинағы. — 2-т. Қан мен тер: Трилогия. — Алматы: Жазушы, 1981. — 352 б. 
 
 
А.З.Казанбаева, А.Е.Капанова 

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: