№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014 issn 2307-0188

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
13 
23 Masterman, L. (1985). Teaching the Media. London: Comedia Publishing Group. 
24 Masterman, L. (1997). A Rational for Media Education. in: Kubey, R. (ed.) Media 
Literacy in the Information Age. New Brunswick (U.S.A.) and London (UK): Transaction 
Publishers, 15-68. 
25  Mosejko,  A.  (2009).  Transformation  of  the  Russian  Image  in  the  West  in  the 
Context  of  the  Culture  of  the  last  third  of  the  20th  Century.  Social  Sciences  and  Modern 
Times, 2: 23-35. 
26 Silverblatt, A. (2001). Media Literacy. Westport, Connecticut – London: Praeger. 
27 Strada, M.J. and Troper, H.R. (1997). Friend or Foe?: Russian in American Film 
and Foreign Policy. Lanham, Md., & London: The Scarecrow Press. 
 
Filmography 
1 Michael Strogoff. USA, 1908. 
2 Michael  Strogoff. USA, 1910. Director: J. Searle Dawley. Screenwriter: J. Searle 
Dawley. Cast: Charles Ogle, Mary Fuller, Marc McDermott, Harold M. Shaw, et al. 
3 Michael Strogoff. USA, 1914. Director: Lloyd B. Carleton. Screenwriter: Benjamin 
S. Kutler. Cast: Jacob P. Adler, Daniel Makarenko, Eleanor Barry, Betty Brice, et al. 
4  Michel  Strogoff.  France-Germany,  1926.  Director:  Victor  Tourjansky. 
Screenwriters:  Boris  de  Fast,  Victor  Tourjansky,  Ivan  Mozzhukhin.  Cast:  Ivan 
Mozzhukhin, Nathalie Kovanko, Jeanne Brindeau, et al. 
5 Michel Strogoff. Der Kurier des Zaren. France-Germany, 1936. Directors: Jacques 
de  Baroncelli  (French  version),  Richard  Eichberg  (German  version).  Screenwriters:  Hans 
Kyser, Jean Bernard-Luc. Cast: Anton Walbrook, Colette Darfeuil, Armand Bernard, et al. 
6 The Soldier and the Lady. USA, 1937. Director: George Nichols Jr. Screenwriters: 
Mortimer  Offner,  Anthony  Veiller.  Cast:  Anton  Walbrook,  Elizabeth  Allan,  Akim 
Tamiroff, Margot Grahame, et al. 
7  Miguel  Strogoff.  Mexico,  1944.  Director:  Miguel  M.  Delgado.  Screenwriters: 
Joseph  N.  Ermolieff,  Mauricio  Magdaleno.  Cast:  Julien  Soler,  Lupita  Tovar,  Julio 
Villarreal, et al. 
8  Miguel  Strogof.  Brazil,  1955.  Director:  Luiz  Gallon.  Screenwriter:  J.  Silvestre. 
Cast: Percy Aires, David Neto, Josу Parisi, Geny Prado, et al. 
9  Michel  Strogoff.  France-Italy,  1956.  Director:  Carmine  Gallone.  Cast:  Curd 
Jurgens, Genevieve Page, Jacques Dacqmine, Sylva Koscina, Valery Inkijinoff, Franсoise 
Fabian, et al. 
10 Le triomphe de Michel Strogoff. France-Italy, 1961. Director: Victor Tourjansky. 
Cast: Curd Jurgens, Valery Inkijinoff, et al. 
11  Strogoff.  Italy  –  France  –  FRG  –  Bulgaria,  1970.  Director:  Eriprando  Visconti. 
Screenwriters:  Giampiero  Bona,  Ladislas  Fodor.  Cast:  John  Phillip  Law,  Mimsy  Farmer, 
Hiram Keller, et al. 
12 Michel Strogoff. France – Austria – Switzerland – Germany, 1975. ТV. Director: 
Jean-Pierre Decourt. Cast: Raimund Harmstorf, Lorenza Guerrieri, Pierre Vernier, Vernon 
Dobtcheff, et al. 
13 Michel Strogoff. France, 1997. TV, animation. Director and Screenwriter: Bruno-
Rene Huchez. 
14  Michele  Strogoff,  il  corriere  dello  zar.  Italy  –  Germany,  1999.  TV.  Director: 
Fabrizio  Costa.  Screenwriters:  Enrico  Medioli,  Patrizia  Pistagnesi.  Cast:  Paolo  Seganti, 
Lea Bosco, Hardy Kruger Jr., et al. 
15 Michel Strogoff. France, 2004. TV, animation. Director: Alex de Rauz Chen. 
16  Les  aventures  extraordinaires  de  Michel  Strogoff.  France,  2004.  Directors: 
Alexandre Huchez, Bruno-Rene Huchez. Screenwriter: Bruno-Rene Huchez. 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
14 
Тҥйін 
Мақалада  автор  Ж.  Верннің  «Михаил  Строгов»  романының  экранға 
шығарылуын  мысалға  келтіре  отырып,  Ресей  бейнесінің  батыс  елдері 
кинематогратында  кӛрсетілуі  туралы  мәселені  жүйелеп  талқыға  салған.  Сонымен 
бірге  оқу  үдерісінде  аталған  тақырыптың  пайдаланылуындағы  медиабілім  беру 
саласының мүмкіндіктеріне талдау жасалған. 
Кілт сӛздер: медиялық таптаурындар, санаға әсер ету, Ресей бейнесі, экран, 
экранға шығару, фильм, медиабілім. 
 
Резюме 
На  примере  ряда  экранизаций  романа  Ж.  Верна  «Михаил  Строгов»  автор 
анализирует  типологию  стереотипов  изображения  образа  России  в  западном 
кинематографе.  Дается  также  анализ  медиаобразовательных  повзможностей 
использования данной тематики в учебном процессе. 
Ключевые  слова:  медийные  стереотипы,  манипуляция,  образ  России,  экран, 
экранизации, фильм, медиаобразование. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
15 
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР – ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
ЖАҚЫП Мырзантай Қожабайҧлы, 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті 
Телерадиожурналистика және қоғаммен байланыс кафедрасының доценті, 
PhD докторы, филология ғылымдарының кандидаты, of Associate Professor, 
Астана қаласы, Қазақстан Республикасы 
 
«ТҤРКІСТАН ЖИНАҒЫНДАҒЫ» ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙ МЕРЗІМДІ 
БАСПАСӚЗІ – ҚАЗАҚ ДАЛАСЫН ЖАУЛАП АЛУ САЯСАТЫНЫҢ 
НАСИХАТШЫСЫ РЕТІНДЕ 
 
1917  жылғы  Қазан  тӛңкерiсiне  дейiнгi  орыс  баспасӛзі  патша  ӛкiметiнiң 
Орталық  Азияға  қатысты  жүргiзген  саясатына  әртүрлi  баға  бергенімен,  «Түркістан 
жинағындағы»  мерзімді  басылымдар  әскери  чиновниктер  мен  генерал-
губернаторлардың бұл тұрғыдағы iс-әрекеттерiне сӛзсiз қолдау бiлдiрiп отырды. 
Аталған  баспасӛз  органының  осы  мәселе  жӛнiндегi  ұстанған  бағытын 
айқындау  үшiн  жеке  авторлардың  жазбаларын  емес,  «Түркістан  жинағындағы» 
газет-журналдарда  жарық  кӛрген  қазақ  даласын  отарлау  мәселесіне  арналған 
материалдарды  тұтас  қарастырғанда  ғана  ақиқатқа  кӛз  жеткiзе  аламыз.  Сонда  ғана 
патшалық  Ресей  баспасӛзі  қазақ  даласының  жаулап  алынуының  саяси 
қорытындысына  қандай  кӛзқараспен  қарағанын,  ондай  ұстаным  қалай  ӛзгерiп 
отырғанына кӛз жеткізуге мүмкiндiк туады. 
Зерттеушiлер  патшалық  Ресейдiң  Орталық  Азияға  байланысты  жүргiзген 
саясатын мынадай ҥш кезеңге бӛледi: 
Бiрiншi  кезеңде,  яғни  ХIХ  ғасырдың  басы  мен  сол  ғасырдың  40-жылдарына 
дейiнгi  аралықта  екi  жақ  ӛзара  дипломатиялық  елшiлер  арқылы  қарым-қатынас 
жасап, даулы жәйттердi бейбiт жолмен шешуге әрекет жасады. ХIХ ғасырдың 40-60 
жылдарын  қамтыған  екiншi  кезеңде  Ресейдiң  бұл  аймаққа  деген  саясаты  басқаша 
сипат  алып,  «кӛршiге  қыр  кӛрсету»  түрiне  енедi.  Орта  Азия  хандықтарына  қарсы 
алғашқы  әскери  жорықтар  жасала  бастады.  Ал,  ХIХ  ғасырдың  60-жылдарының 
ортасы  мен  80-жылдарына  сәйкес  келетiн  ҥшiншi  кезеңде  патша  ӛкiметi 
дипломатиялық  келiссӛздер  жүргiзуден  тiптi  бас  тартып,  әскер  күшiмен  жаулап 
алуға белсене кiрiседi [1]. 
«Түркістан  жинағындағы»  орыс  баспасӛзінен  негiзiнен  осы  үш  кезеңде  ӛткен 
оқиғалар  жан-жақты  қамтылған.  «Түркістан  жинағында»  жинақталған  орыс 
баспасӛзі  материалдарының  негізгі  тақырыптарының  бірі  –  Кенесары  Қасымов  пен 
Садық сұлтан Кенесариннің қазақ даласында жүргізген орыс отаршылдығына қарсы 
ұлт-азаттық  күресі.  ХІХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХ  ғасырдың  бас  кезіндегі  газет-
журналдарда жарық кӛрген мақалаларда негізінен патшалық Ресей мүддесі кӛзделіп, 
Кенесары мен Садық «қарақшы» түрінде сипатталған. 
Енді  «Түркістан  жинағындағы»  орыс  мерзімді  баспасӛзінің  кейбір 
материалдарын қарастырып кӛрейік. 
«День» газетінің 1865 жылғы №№ 25, 27, 32, 33, 38 нӛмірлерінде жарық кӛрген 
Заилецкий деген автордың мақаласында [ТЖ. – 1869. – 4 т. – 303-337 бб.] Орта жүз 
және  Ұлы  жүз  қазақтарының  1832-1845  жылдардағы  тарихына  қысқаша  шолу 
жасалып, Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық кӛтерілістің жайы, Кенесарының 
қайғылы қазасы туралы сӛз болады. Кенесарының қуатты қарсылығына тап болған 
орыс әскері Жарғалы (1840), Құсмұрын (1842), Кӛкпекті (1845) бекіністерін, Ұлытау 
және  Атбасар  станицаларын  тұрғызғаны  айтылады.  ХІХ  ғасырдың  40-

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
16 
жылдарындағы  қазақ  даласындағы  жағдай,  қанжығалы  руы  қазақтарының,  Арал 
теңізінің солтүстік жағалауында, Босық  құмында кӛшіп-қонып жүрген қазақтардың 
тұрмыс-тіршілігі  суреттелген.  Сонымен  бірге  Сыр  мен  Қуаңдария  бойын  қоныс 
еткен  қазақтардың  егістік  егуге  қалыптасып  келе  жатқаны  айтылады.  Сібір 
қазақтарын басқару жарғысы мен жүйесі сӛз болады. 
«Түркістан  жинағындағы»  тарихи  еңбектердің  бірі  –  алдымен  «Вестник 
Европы»  журналының  1870  жылғы  №№8  және  9  нӛмірлерінде  жарық  кӛрген  Н. 
Середаның «Қазақ сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі» [ТЖ. – 1871. – 33 т. – 102-
161 бб.] атты еңбегі. 
Бұл  еңбек  туралы  кезінде  кӛрнекті  қазақ  тарихшысы  Е.  Бекмаханов:  «Н. 
Середаның  «Қырғыз  сұлтаны  Кенесары  Қасымовтың  бүлігі»  деп  аталатын  кітабы 
нақты деректерге бай, анағұрлым толық және патша ӛкіметі кезіндегі тарихшы үшін 
барынша  объективті  түрде  жазылған  еңбек  болып  табылады.  Бұл  еңбектің  кеңінен 
танымал  екендігі  соншама,  ол  туралы  арнайы  сӛз  етіп  жатпаса  да  болады.  Оның 
Кенесары  жӛніндегі  тӛңкеріске  дейін  жазылған  еңбектердің  ішіндегі  ең  тәуір  және 
ең байыпты еңбек екенінде дау жоқ» [2, 20-21 бб.], - деп жазған болатын. 
«Түркістан  жинағындағы»  баспасӛз  тарихынан  сыр  шертетін  материалдан 
кӛрініп  тұрғанындай,  бұл  еңбек  1870  жылы  «Вестник  Европы»  журналының  1870 
жылғы  №8,  1871  жылғы  №9  сандарында  жарияланған.  Е.  Бекмахановтың  дерегі 
бойынша,  еңбектің  авторы  Н.  Середа  Полтава  губерниясының  тұрғыны  болған.  Ол 
1840  жылы  туған,  Орынбордағы  Неплюев  кадет  корпусында  тәрбиеленген.  1875 
жылдан бастап ол Орынбордың қала басы қызметіне бекітілген. Осы лауазымда ол 
кейбір үзілістерді қоспағанда 1892 жылға дейін қызмет атқарған. Е. Бекмаханов бұл 
ӛмірбаяндық  деректі  Середаның Чкаловтағы  Мемлекеттік тарихи архивте сақтаулы 
қызметтік тізімінен алып, жариялаған [2, 382 б.]. 
«Н.Н. Середа Кенесарының жеке басына мынадай кӛңіл аударарлық мінездеме 
береді.  «Кенесары  ӛз  жасақтарының  ықыласына  лайық  билеуші  бола  білді,  -  деп 
жазды  ол.  –  Оның  жасақтарының  рухының  жоғарылығына  еуропалық  әскердің 
қайсысының  болсын  қолбасшысы  қызғана  қарайтындай  еді...  Кенесары  ӛзінің 
шабуылдары кезінде бейне бір жолындағының бәрін тып-типыл ететін дала дауылы 
сияқты құйғыта жӛнелетін, алдынан қандай кедергі кездессе де тоқтамайтын. Қайта, 
керісінше,  қандай  да  бір  кедергі  болмасын  оның  қайтпас  қайсар  жігерін  жани 
түсетіндей, ӛзінің ойлаған мақсатына жету жолында кездескен барлық тосқауылдар, 
мұның топан суындай арындаған қуатының алдында күйреп бітпейінше оған тоқтау 
жоқ.  Кенесарының  бойындағы  осы  қасиеттерін  біздің  кӛшпелілер  жоғары 
бағалайтын  және  оның  серіктері  ӛз  қолбасшысына  шексіз  беріліп,  шын 
жүректерімен оны қатты қастерлейтін» [2, 222-223 бб.], - дейді Е. Бекмаханов. 
«Ата-бабаларымыз мұра еткен, - деп жазды ол осындай хаттарының бірінде, – 
Есіл,  Нұра,  Ақтау,  Ортау,  Қарқаралы,  Қазылық,  Жарқайың,  Обаған,  Тобыл, 
Құсмұрын,  Оқият,  Оралға  дейінгі  Тоқзақ  –  қазіргі  патша  тұсында  бізден  тартып 
алынып, ол жерлерге бекіністер салып, сонысымен тұрғындарды ӛте қиын жағдайға 
ұшыратуда. Бұл тек біздің болашағымыз үшін ғана емес, сонымен бірге бүгінгі ӛмір 
сүруімізге де қауіпті» [2, 223 б.]. 
Сондай-ақ,  профессор  Ж.  Қасымбаевтың  пікірінше,  «...ХІХ  ғасырдың  екінші 
жартысында  жарық  кӛрген  еңбектер  арасында  1870  жылы  «Вестник  Европы» 
журналының  екі  санында  жарық  кӛрген  Н.  Середаның  құнды  зерттеуі  оқшау  тұр. 
Әртүрлі  деректерді  мол  пайдалануы  жағынан,  қарастырылған  мәселелерінің 
аумақтылығына  қарай  осы  автордың  біз  кеңінен  пайдаланған  еңбегінің  ғылыми 
құндылығы  зор.  Кенесарыға  берілген  автордың  бағасы  мен  кӛтерілістің  сипатын 
анықтауда  автор  кӛзқарасында  қайшылық  орын  алады.  Халықтық  кӛтерілісті 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
17 
«бүлік»,  «қарақшылардың  ісі»  деп  жазса,  ханның  ӛзін  «құйын  мен  дауылға» 
салыстырады. Европа әскерлерінің тамаша қолбасшыларына теңейді» [3]. 
«Түркістан  жинағында»  жарияланған  Н.  Середаның  аталған  еңбегінде 
Кенесары  Қасымов  бастаған  кӛтерілістің  қарсаңындағы  қазақ  даласындағы  жағдай, 
жергілікті  халықтың  патша  билігіне  қарсылығының  себептері,  Қиуа  хандығының 
оған  қатысы,  Кенесарының  ел  ішінде  жүргізген  саясаты,  оның  қазақ  даласында 
Ресейден  де,  Қиуа  хандығынан  да  азат  дербес  хандық  құру  жолындағы  күресі, 
Кенесары  Қасымовтың  Орынбор  әкімшілігімен  жазысқан  хаттары,  оның  Қоқан 
хандығын  бағындыру  мақсатында  Бұқар  хандығымен  одақ  құруы  және  оның 
себептері,  Кенесарының осындай ойының жүзеге асуына кедергі  жасау пиғылымен 
князь  Горчаковтың  Перовскиймен  уағдаластық  жасауы,  Кенесарының  Ташкенттен 
кейін  шегінуі,  ӛлке  ішіндегі  халықтың  толқулары,  Сібір  ведомоствосына  қарасты 
ӛлкеде  1842  жылы  халық  кӛтерілісінің  жандана  түсуі,  Орынбор  отрядының  қазақ 
даласының  ішкі  аймақтарына  жорық  жасауы,  Кенесары  жасақтарының  күшейіп, 
оның Орта жүзге қарай жылжуы және басқа мәселелер қамтылған [ТЖ. – 1871. – 33 
т. – 102-161 бб.]. 
Н.П.  Ивановтың  1839-1840  жылдардағы  Қиуа  экспедициясы  жайындағы 
естеліктерінде  [ТЖ.  –  1873.  –  68  т.  –  175-396  бб.]  орыстардың  Орта  Азия 
халықтарына деген кӛзқарасы, Перовскийдің қызметі, Хиуаны қоныс еткен қазақтар, 
Хиуа  ханының  «Ресейге  қосылудан  бас  тартпаған  барлық  қазақ  руларының  үрім-
бұтақтарының  бастарын  кесіп  тастайтынын»  айтып  қорқытқан  қоқан-лоққысы 
жайында айта келіп, Қасым және Кенесары хандардың ӛз елін тәуелсіздікке жеткізу 
жолындағы күресін «қарақшылық», «шапқыншылық» іс-әрекеттер деп жазады. 
«Военный сборникте» жарық кӛрген хабарлардың бірінде [ТЖ. – 1876. – 117 т.] 
Кенесары  Қасымовтың  1844  жылғы  Ілектегі  қарсылық  іс-әрекеттері  туралы 
айтылады. Қазақтардың казак станицаларына шабуыл жасағаны айтылады. Аталған 
материалда осындағы тұз ӛндірісі жайында да деректер бар. 
«Русский инвалид» газеті 1889 жылғы №176 нӛмірінде [ТЖ. – 1907. – 426 т. – 
15-16 бб.] Кенесары және Садық сұлтандардың ӛмірі мен қызметі туралы мәліметтер 
жариялады. 
«Русские  ведомости»  газетінің  1867  жылғы  №86  нӛмірінде  жарық  кӛрген 
бұрын №1 форт деп аталған Қазалы қаласынан хат жолдаған Хлудов деген автордың 
заметкасында  [ТЖ.  –  1868.  –  2  т.  –  33-34  бб.]  Садық  Кенесарин  жасағының  есаул 
Ончаков басшылығындағы Орынбор казактарының отрядына жасаған шабуылы жан-
жақты  суреттелген.  Ол  куәлардың  әңгімелеріне  негізделіп  жазылған.  Садық 
әскерінің  күшінен  қаймыққан,  сондай-ақ,  қазақ  даласының  шӛлі  мен  ыстығына 
шыдамаған казак отряды кері шегінуге мәжбүр болған. 
«Голос»  газетінің  1867  жылғы  №169  нӛмірінде  жарияланған  хабарда  [ТЖ.  – 
1868.  –  2  т.  –  43-45  бб.]  Садық  Кенесарин  туралы  мәліметтер  келтірілген.  Автор 
Садықтың «қызық тұлға» болғанын айтып, оған толық сипаттама береді. Оның тегі 
жайында  шежірелік  деректер  айтады.  Оның  әкесі  Кенесары  Қасымовты  қырғыздар 
аса жауыздықпен ӛлтірген деген дерек айтады. 
«Московские ведомости» газетінің 1867 жылғы №117 нӛмірінде жарық кӛрген 
хабарда  [ТЖ.  –  1867.  –  2  т.  –  55  бб.]  Садық  сұлтан  туралы  жан-жақты  мәліметтер 
берілген. Садық Кенесариннің қызметі оқиғаның болған уақыты ӛз кезегімен тіркеп 
отыратын  тізбе  бойынша  берілген.  Қазақтар  арасындағы  толқулар  туралы  айтыла 
келіп: «Садық орыс билігіне мойынсұнған қазақтарды тонады», - деп кінә артылады.  
«Голос»  газетінің  1867  жылғы  №191  санында  Орынбор  генерал-
губернаторының  патшалық  Ресей  әскери  министріне  жазған  хатынан  үзінді  [ТЖ.  – 
1868.  –  2  т.  –  7-11  бб.]  жарияланды.  Онда  Садық  сұлтанның  орыс  отаршылдығына 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
18 
қарсы  күрескен  қалың  қолына  «шайка  Садыка»  деген  атау  берілген.  Сондай-ақ, 
шӛмекей руы қазақтарының Садыққа кӛзқарасы, генерал-губернатор мен Бұқар әмірі 
арасындағы  келіссіз,  Жаңақорғанда  7  маусым  күні  болған  оқиға,  түркімендердің 
Жызақ пен Заамин тұрғындарын тонауы, соның салдарынан халықтың Ұратӛбе мен 
Нау тауларына қарай кӛшіп кетуі және басқа мәселелер сӛз болған. 
«Московские  ведомости»  газетінің  1867  жылғы  №127  нӛмірінде  Орынбордан 
қазақ  даласына  қарай  әскери  жорыққа  шыққан  орыс  әскеріне  №1  және  №2  форт 
маңайында  Садық  Кенесариннің  жасақтары  шабуыл  жасағаны  хабарланып  [ТЖ.  – 
1868. – 1 т. – 147 б.], газет авторы оларды «шайки Садыка Кенесарина» деп атаған. 
«Русские  ведомости»  газетінің  1867  жылғы  №70  нӛмірінде  жарық  кӛрген 
материалда  [ТЖ.  –  1868.  –  2  т.  –  47  бб.]  да  Садық  Кенесариннің  жасағына  «шайка 
Садыка  Кенесары»  деген  баға  берілген.  Газет  авторы  «№1  форттан  жіберілген 
орынборлык  казак  командасына  Сорбұлақ  түбінде  қырқыншы  жылдарда  бүлік 
ұйымдастыруымен кӛзге түсіп, белгілі болған Кенесары Қасымовтың баласы Садық 
Кенесарының  әскері  шабуыл  жасағанын»  хабарлаған.  Оған  қоса  газетте  бұқарлық 
кӛпестер  керуендерінің  тоналғаны,  сарттар  арасында  пайда  болған  кӛтерілістер 
туралы сӛз болады. 
Аталған  газеттің  №83  нӛмірінде  жарық  кӛрген  Түркістан  облысындағы  ішкі 
жағдай  туралы  мақалада  [ТЖ.  –  1868.  –  1  т.  –  143-145  бб.]  «Бұқар  әмірінің 
партизаны»  Садық  Кенесариннің  қолын  «шайкалар»  деп  аталып,  олардың 
Сырдариядағы іс-әрекеттеріне «тәртіпсіздіктер» деген баға берілген. 
«Русский  инвалид»  газетінің  1869  жылғы  №120  нӛмірінде  жарық  кӛрген 
хабарда [ТЖ. – 1870. – 28 т. – 269 б.] Садық сұлтанның және Қиуаға қарасты басқа 
да  жасақтардың  орыс  әскерлеріне  қарсы  шабуылы  және  оларға  қарсы  қолданылған 
әскери шаралар сӛз болған. 
«Москва»  мерзімді  басылымының  1868  жылғы  №35  нӛмірінде  жарық  кӛрген 
Бұқар хандығындағы жағдай туралы қысқаша  хабарда [ТЖ.  – 1869.  – 8 т.  – 189 б.] 
кезінде №1 форт маңайындағы орыс иелігіне ӛткен ӛңірлерге шабуыл жасаған Садық 
Кенесариннің кӛшпелі қазақтар мен түркімендерден құрылған барлық атты әскердің 
бастығы болып тағайындалғаны жайында айтылған. 
«Сибирские  ведомости»  газетінің  1867  жылғы  №184  нӛмірінде  жарық  кӛрген 
мақалада  орыс  әскерінің  Орта  Азия  шекара  желісі  бойындағы  әлсіздігі  салдарынан 
№1  форт  ауданы  мен  Сарышығанақ  шатқалында  бұқарлықтармен  бірге  Садық 
жасағы пайда болғаны хабарланған. 
Автор:  «Біздің  Иіржардағы  іс-қимылдарымыз  бен  Қожентті  алғаннан  кейінгі 
тоқмейілсіген әрекетсіздігіміз ортаазиялықтарды мызғымас одаққа біріктіруі мүмкін, 
соның  салдарынан  Садықтың  №1  форттан  жіберілген  70  казакты  жеңуі  Түркістан 
облысының  тұрғындары  болып  табылатын  Сырдария  қазақтарына  ғана  емес, 
Орынбор  облысында  кӛшіп-қонып  жүрген  қазақтарға  да  ерекше  әсер  етуі  ғажап 
емес» [ТЖ. – 1868. – 2 т. – 57 б.], - деген тұжырым жасайды. Мұндай пікірдің негізсіз 
емес  екендігіне  дәлел  ретінде  сол  кезде  орыс  әскерлері  ұмыта  қоймаған  сұлтан 
Кенесары  Қасымов  пен  батыр  Есет  Кӛтібаровтың  жауынгерлік  жеңістерін  еске 
салады. 
«Рижский  вестник»  газетінің  1873  жылғы  №196  нӛмірінде  бір  қазақтың 
хиуалықтар Түркістан әскеріне қарсы қалай күрескені туралы әңгімесі [ТЖ. – 1873. – 
72 т. – 52-58 бб.] жарияланған. Онда Кенесары Қасымовтың ұлы Садық сұлтанның 
кезінде Қиуаға барып паналағаны, сол жақтан Қиуаға әскери жорық ұйымдастырған 
орыс  жауынгерлеріне  қарсы  жүргізілген  күреске  белсене  қатысқаны  айтыла  келіп, 
қазақтардың генерал К. П. Кауфманға деген кӛзқарасы да тілге тиек етіледі.  

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
19 
Тұтас  алғанда,  «Түркістан  жинағына»  жинақталған  орыс  баспасӛзі  беттерінде 
жарық  кӛрген  Кенесары  Қасымов  пен  Садық  сұлтан  Кенесариннің  орыс 
отаршылдығына  қарсы  күресі  туралы  мақалалардың  идеялық  мазмұны  патшалық 
Ресей ӛкіметінің басқыншылық саясатымен үндес келеді. «Түркістан жинағындағы» 
орыс мерзімді басылымдары Садық Кенесарыұлының есімін бірде «Садық», ал енді 
кейде «Сыздық» деп жазған.  
Ал, Садық сұлтан Кенесариннiң қол астында патша әскерiне қарсы шайқасқан 
қазақ сарбаздары да ата қонысты жаудан қорғауға бел шеше кiрiскен батырлар емес, 
әншейiн  керуен  жолдарын  аңдудан  қолы  босамаған,  жолаушыларды  тонаумен  ғана 
күн кӛрген «қарақшылар» ретiнде суреттеледi. 
«Түркістан  жинағындағы»  газет-журналдардың  басым  кӛпшілігі  билiк  етушi 
ӛкiметтiң  тiкелей  бақылауы  мен  қарамағындағы  баспасӛз  болып  табылатындықтан, 
мұндай  басылымдар  қазақ  даласында  жүргiзiлген  басқыншылық  саясатты  Ресей 
империясының  беделiне  нұқсан  келтiрмейтiн,  мәжбүрлiктен  туған  әдiлеттi,  басқа 
кӛршi мемлекеттерден қорғанудан туған әрекет ретiнде түсiндiрдi. 
Бұл  тақырыпқа  арналған  материалдарды  қарастырсақ,  Түркістан  ӛлкесінің 
отаршылдық  отына  күйiп,  соғыс  түтiнiне  тұншыққанын  кӛремiз.  Оған  «Түркістан 
жинағындағы»  мерзімді  баспасӛз  беттерінен  және  сол  әскери  iс-қимылдар 
баяндалатын ӛзге де зерттеулерден алынған деректердi бiр-бiрiмен ӛзара салыстыра 
қарастыру дәлел бола алады. 
Айталық,  «Түркістан  жинағының»  1873  жылғы  70  томының  1-226  беттеріне 
енгізілген,  Санкт-Петерборда  1873  жылы  жеке  кітап  болып  басылып  шыққан  А. 
Вамберидің «История Бухары или Трансоксании» атты еңбегінде және басқа да орыс 
газеттерінің  деректеріне  сүйенсек,  патша  әскерi  Түркiстан  ӛлкесiндегi  сауда  және 
саясат саласында ерекше маңызды орны бар Ташкент және Сайрам қалаларын 1865 
жылы басып алды. Орыс жасақтарының бұл жеңiсi Бұқар әмiрi Мұзаффардың қарсы 
қимылын тудырды. 
Бұқар  әмiрi  орыс  патшасының  жетегiнде  кеттi  деп  Қоқан  қыпшақтарын 
қарудың  күшiмен  жазалады.  Сонымен  бiрге,  патша  армиясын  Перовскийден  кейiн 
басқарған  генерал  М.Г.  Черняевқа  хат  жiбердi.  Онда  Черняевтан  тартып  алынған 
жерлердi түгел қайтаруды талап еттi. Талабы жүзеге аспаған жағдайда сарбаздарын 
жинап, ақтық шайқасқа шығатынын хабарлады. Осындай хабармен Петерборға елшi 
етiп  Қожа  Нәжiмеддин  деген  ӛкілін  жiбердi.  Патшаның  әскер  басылары  айламен 
елшi  Қожа  Нәжiмеддиндi  Қазалының  маңайында  ұстап  алып,  абақтыға  жауып 
қойды.  Сӛйтiп,  Бұқар  әмiрiнiң  тамырын  басып  кӛру  ниетiмен  генерал  Черняев  ӛз 
ӛкілін – полковник Струвенi қасына бiрнеше адам қосып, Мұзаффар ханға жұмсады. 
Елшiсiнiң  жау  қақпанына  түскенiн  бiлген  Бұқар  әмiрi  де  қарап  отырмай,  патша 
ӛкiметiне  кек  қайтарып,  елшілерге  қарсылық  білдірді.  Мұндай  әрекетке  генерал 
Черняев қуана қоймады. Ол 1866 жылы ақпан айында Қожент арқылы Жызаққа ӛтiп, 
қарсыласымен есеп айырысуды ойлады. 
Бiрақ, бұл жолы Ресей патшасының үмiтiн ақтай алмаған Черняевтiң әскерi тiзе 
бүгiп, ойсырай жеңiлдi. Ал, Черняев бұл үшiн қызметiнен айырылып, оның орнына 
әскербасылыққа генерал Д.И. Романовский тағайындалды. 
Мына жеңiс Бұқар әмiрiн масаттандырып жiбердi. Ол қарсы шабуылға шығып, 
5  сәуiр  күнi  Шыназ  бекiнiсiнiң  түбiнде  ұрысқа  кiрiсiп,  соғыс  ашады.  Мұзаффар 
ханның  жасағы  Ташкент  қаласын  орыс  әскерiнен  тазартып,  қайтарып  алуға 
ниеттендi. 1866 жылғы 8(20) мамыр күнi Сырдария ӛзенiнiң жағалауындағы Иiржар 
алқабында  болған  қанды  шайқаста  құрамында  45  мың  жауынгерi  бар,  21  отты 
зеңбiрекпен қаруланған Бұқар әмiрiнiң әскерi ӛзiнен мүмкiндiгi мен күшi он еседей 
аз  орыс  жасағынан  ойсырай  жеңiлiс  тапты.  Кейiнiрек  тарихқа  «Иiржар  шайқасы» 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
20 
деген атпен кiрген осы қантӛгiсте Мұзаффар хан 10 мың жауынгерiнен ӛлiдей және 
тiрiдей айырылды. Басқа шарасы қалмағандықтан, ол Жызақты паналап жасырынуға 
мәжбүр болды [ТЖ. – 1873. – 70 т. – 1-226 бб.]. 
Орыс  әскерiне  қарсы  жүргiзiлген  осы  соғысқа  Садық  сұлтан  Кенесарыұлы  да 
қатысты.  Ол  Сыр  бойындағы  Қоңырат  тайпасы  қазақтарынан  жасақ  құрып,  дария 
арқылы жоғарыға қарай жүзiп келе жатқан кемелерге оқ жаудырды. Олардың жанар-
жағар  майларын  ӛртеп  жiбердi.  Иiржар  түбiнде,  Шардара  бекiнiсi  маңайында 
бiрнеше  орыс  жауынгерiн  ӛлтiрiп,  бастарын  кесiп  алды.  Осында  бiраз  уақыт 
аялдаған  соң  Мұзаффар  ханның  жеңiлiп,  Самарқан  жаққа  қарай  шегiнгенiн 
естiгенде,  патша  әскерлерінің  кесілген  бастарын  апарып,  әмiрге  тарту  еттi.  Әмiр 
мұндай  тарту-таралғыға  қатты  қуанып,  Садық  сұлтанды  бiрге  алып,  Жызақтан 
Бұқарға бiрге кеттi [4]. 
«Түркістан  жинағындағы»  баспасӛз  беттерiнде  жарияланған  тағы  бiр  тарихи 
деректерде Иiржар шайқасының орны дәл кӛрсетiлiп, Сырдария темiржол стансасы 
мен Черняев темiржол стансасы маңындағы Хаваст елдi мекенi  және Николаевское 
поселкесi  аралығында  болғаны  айтылады.  Бұл  шайқас  басқа  соғыс  ошақтарына 
қарағанда  қауырт  әскери  iс-қимылдарының  және  жаппай  оққа  ұшып, 
жараланушылардың  аздығымен  ерекшеленсе  де,  Иiржар  –  патшалық  Ресейдiң 
Орталық  Азия  аймағын  жаулап  алуы  кезiндегi  Бұқар  әмiрi  Мұзаффар  ханның 
жасақтары керi шегiнген жер ретiнде тарихта қалды. 
Самарқан облысының әскери губернаторы Н.С. Лыкошин Қожент уезiнiң Нау 
болысындағы  Бекабад  ауылының  77  жастағы  тұрғыны,  паршажүз  руының  қазағы 
Әбдiрахман  Ӛтелбаевтан  жазып  алып,  «Туркестанские  ведомости»  газетiнiң  1907 
жылдың  5(18)  қыркүйектегi  №147  нӛмiрiнде  жарияланған  естелiгiне  назар 
аударайық. 
Әбдiрахман Ӛтелбаевтың кӛрсетуiне қарағанда, қазақ даласының оңтүстігіндегі 
Мырзашӛл  ӛңірінің  Николаевский  поселкесiнiң  маңайындағы  Қият  деген  жерден 
Конно-Гвардейский  поселкесiне  апаратын  жолдан  1,5  верст  оңға  бұрылған  тұста 
«Әмiр қашқан тӛбе» деп аталатын биiк тӛбе болған. Бұл тӛбе туралы екi түрлi пiкiр 
қалыптасқан.  Оның  бiрiнде  ол  Мұзаффар  хан  үшiн  Иiржар  шайқасының  алдында 
арнайы  тұрақ  үшiн  қолдан  жасалған  делiнсе,  екiншi  бiреулер  қазақ  даласындағы 
ежелгi  керуен  жолдарының  бойындағы  бұрыннан  қалған  тӛбелердiң  бiрi  ретiнде 
билеушiлердiң аялдайтын қонысына айналған деседi. 
«Әмiр  қашқан  тӛбеде»  Мұзаффар  ханның  ордасы  орналасты.  Құрамында  3 
Орынбор линиялық батальонының тӛрт ротасы, 4 Орынбор линиялық батальонының 
үш  ротасы,  7  Орынбор  линиялық  батальонының  екi  ротасы,  6  Орынбор  линиялық 
батальонының бiр ротасы, Орынбор атқыштар батальонының тӛрт ротасы, Орынбор 
артиллерия  бригадасының  жиырма  жасағы,  сегiз  ракета  атқыш  және  Орынбор  мен 
Оралдың  бес  жүз  казагы  бар  орыс  әскерi  Орта  Азия  темiржолының  Сырдария 
стансасы тӛңiрегiндегi Үштӛбе деген жерге келiп тоқтайды. Ал, сол кезде шайқастан 
отыз күн бұрын, Ұратӛбенiң Маңғыттан шыққан бегi Аллаяр Дуанбегi де отыз мың 
әскерiмен  Айымкӛл  кӛлiнiң  жағалауында  лагерь  құрып  жатады.  Аллаяр  бектiң 
әскерiн  Мұзаффар  ханның  жақын  адамдары  Шерәлi-ипак,  Якуб-ипак  және  Шүкiр-
ипақ басқарады екен. Олар – Бұқар әмiрлерiнiң ордасында ерекше сенiмге ие болған 
бұрынғы  парсылық  құлдар  болған.  Бұл  үшеуiнiң  құлдан  шыққанын  ұмытқысы 
келмейтiн  әскер  сарбаздары  арасында  олардың  оншалықты  беделi  болмаса  да, 
сарбаздар оларға қорыққанынан бағынуға мәжбүр болады. 
Бұқарада  жатқан  Мұзаффар  хан  Аллаяр  бекке  әскердi  Айымкӛлге  апаруды 
бұйырып, ӛзi де Ұратӛбе керуен жолы арқылы сол бағытқа қарай қозғалады. Иiржар 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
21 
шайқасынан  он  күн  бұрын  Мұзаффар  хан  Ұратӛбе  қаласынан  Черняев  стансасына 
қарай бағытта 8 верст қашықтықтағы Ругунд елдi мекенiнiң маңайында түнейдi. 
Осы жерде жатқанда әмiр Ұратӛбенiң бегi Аллаяр Дуанбегiнiң он жасар қызын 
тоқалдыққа  алуды  ойлайды  да,  болашақ  жарын  ордасына  әкеледi.  Келесi  күнi 
таңертең  сол  тӛңiректегiлер  Аллаярдың  қызын  пышақталып,  қанға  боялып  жатқан 
жерiнен  тауып  алады.  Қаралы  хабар  әскер  басындағы  бақытсыз  әкеге  лезде-ақ 
жетедi.  Мұны  естiген  Аллаяр  Дуанбегi  есiнен  танып,  басына  түскен  қасiреттiң 
салдарынан ӛзiне-ӛзi келе алмай бiрнеше күн жатады. 
Бұл кезде Бұқар әмiрi Иiржарға бет алған сапарда жүреді.  
Айымкӛл  маңайында  орналасқан  жасақтардың  әскер  басылары  арасында 
алаңдаушылық пайда болады. Әмiрдiң ӛзiне жақын ипактарға  – бұрынғы парсылық 
құлдарға  әскер  iшiнде  жоғары  билiк  берiп  қойғанына  кӛңiлдерi  толмағандықтан 
және  оның  Аллаяр  ханның  қызын  ӛлтiргенiне  қорланып,  намыстанғандықтан 
Аллаярдың  туған-туыстары,  Маңғыттан  шыққан  Тоқтамыс  бек  пен  Фазыл  датқа 
сарбаздарды  Мұзаффар  ханнан  кек  алуға  үгiттей  бастайды.  Орыс  әскерлерi 
жақындай түскеннен-ақ ұрыссыз шегiну керек деген шешiмге келедi. 
Олар  солай  жасайды  да.  Алыстан  жорыққа  шыққан  Ресей  патшасының 
алғашқы  жасақтары  қара  кӛрсетiсiмен-ақ  әмiрдiң  Аллаяр  Дуанбегi  мен  оның 
туысқандары Тоқтамыс бек пен Фазыл датқаның билiгiндегi ең мықты әскерi бiрден 
туларын  жинап  алып,  ешқандай  қарсы  қимыл  жасамай,  Қауасқа  қарай  аттанып 
кетедi. Құл әскер басыларының қарумен ӛте нашар жасақталған бұқарлық жасақтары 
ғана  қалады.  Олардың  арасында  әмiр  қарсыластарын  жеңген  жағдайда  оларды 
тонатамын деген үмiтпен арнайы әкелген он екi мың қаралы аш-жалаңаш, жалаңаяқ 
Бұқар  «бай-баштары»  да  бар  болады.  Әлгi  байғұстар,  расында  да,  жеңiстен 
дәмеленiп,  орыс  жауынгерлерiнiң  киiм-кешегiн,  азық-түлiгiн  талап  алуға  дайын 
тұрғанымен, бiрақ ӛздерi соғысуға дәрменсiздік танытады. 
Бұл  сәтте  Мұзаффар  хан  жоғарыда  суреттелген  тӛбедегi  ордасында  жатады. 
Баспасӛзде  жарық  кӛрген  мақалада  әскерiнiң  қарсыласпай  керi  шегiнгенiн  естiп, 
сасқалақтап  қалған  ол  тiптi  қазанда  пiсiп  тұрған  тәттiлiгi  тiл  үйiрер  палаудан  дәм 
татуға да, етiгiнiң бiр сыңарын киюге де үлгерместен атқа қона салып, Қауасқа қарай 
қаша  жӛнелгені  жан-жақты  суреттелген.  Сӛйтiп,  бұл  тӛбе  халық  жадында  «Әмiр 
қашқан тӛбе» деген атпен қалады. 
Естелiк  айтушы  –  паршажүз  қазағы  Әбдiрахман  Ӛтелбаев  ол  кезде  Аллаяр 
Дуанбегiнiң  нӛкерi  болғандықтан,  мұның  барлығын  ӛз  кӛзiмен  кӛредi.  Мұзаффар 
ханның  жалаңаяқ  жалшылары  оққа  ұшқандарды  асығыс-үсiгiс  жерлеп,  олар  да 
Хавастқа бет алады. 
Генерал  Романовскийдiң  әскерiнде  адам  шығыны  болмайды,  тек  12  тӛменгi 
шендегi  жауынгерлер  жараланады.  «Бай-баштар»  қауыздарда  түнеп  шығады. 
Бұқарадан  алып  келiп,  жеңiске  жетемiн,  тiзе  бүккен  орыс  отрядтарын  тонап 
аласыңдар деген уәдесiн орындай алмаған билеушiлерiн балағаттаумен болады. Түнi 
бойы  басылмаған  мұндай  ӛкпе-ренiшке  толы  сӛздердi  Қауасқа  келiп  жеткен 
Мұзаффар  хан  да  ӛз  құлағымен  естидi.  Әмiрдiң  осында  екенiн  жалшылар  таңертең 
бiр-ақ бiледi. 
Осы жерде Құдияр хан Қоқаннан Бұқар әмiрiне кӛмекке қарулы күш жiбергенi, 
бiрақ  бұл  отряд  кешiгiп  қалып,  Иiржар  шайқасындағы  жеңiлiс  туралы  Қожентте 
естiгенi  жайында  хабар  жетедi.  Қоқандықтар  почта-байланыс  трактiнде  тонау 
әрекеттерiн  жасайды.  Соның  салдарынан  Қожентте  ерекше  отряд  шақырылып, 
патша әскерi қаланы 1866 жылғы 24 мамырда басып алады. 
Әмiр  Мұзаффар  хан  Қауастан  Бұқараға  кетедi.  Алайда,  оның  Керминеде 
тұратын ұлы Сейiт Мәлiк тӛре (кейiн ол Пешаварға кӛшiп кетедi) әкесiн сатқын деп 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
22 
жариялап,  оған  қарсы  жасақ  жинауға  кiрiседi.  Ол  әкесiне  қарсы  екi  рет:  Керкi  мен 
Бұқараның аралығындағы Нұратаға таяу жатқан Қыштып деген жерде және Чарджоу 
майында қарулы шабуыл жасайды. 
Ал,  Фазыл  Дуанбегi  мен  Якуббек-ипак  Мұзаффар  ханның  назарын  аудару 
мақсатында  Сейiт  Мәлiктi  алдаусыратып,  қолға  түсiруге  әрекет  жасайды.  Ол  үшiн 
Якуббек-ипак  Сейiт  Мәлiктiң  отрядына  шабуыл  жасап,  одан  кейiн  оны  құмда 
жасырынып жатқан Фазыл Дуанбегiнiң тың күштерiне ұстап беру үшiн әдейi қашып 
кету жайын ойластырады. 
Бiрақ  Сейiт  Мәлiктiң  тыңшылары  бұл  қулықты  бiлiп  қойып,  тӛре  Якуббек-
ипактың  отрядына  ӛзi  шауып,  Фазыл  Дуанбегiне  де  қарулы  қол  жiбередi.  Тӛренiң 
тұтқиылдан бас салатынын күтпеген Фазыл Дуанбегi жеңiлiп, мерт болады. 
Якуббектiң  әскерiн  қуа  жӛнелген  Сейiт  Мәлiк  Чарджоуға  келедi.  Якуббек 
әмiрге хабар жiберiп, Сейiт Мәлiктi жеңуге күшi жетпейтiнiн айтады, қосымша қол 
жiберудi  ӛтiнедi.  Әмiр  Якуббекке  кӛмек  ретiнде  Ұратӛбенiң  бегi  Омарбектiң 
«қырық-жүздерден»  тұратын  әскерiн  жұмсайды.  «Қырық-жүздер»  келген  соң  Сейiт 
Мәлiк  әкесiне  қарсы  күресте  жеңiске  жете  алмайтынын  байқап,  Үшқорғандағы 
Құдияр ханды паналауды жӛн кӛредi. 
Құдияр хан Бұқар әмiрiнiң қашқын баласын барлық ықыласымен қарсы алып, 
оған  он  сегiз  мың  теңге  берiп,  Қашқардағы  Якуббекке  жiбередi.  Сейiт  Мәлiк 
қашқарлық  Якуббектiң  қарамағында  Ауған  әмiрi  Досмұхаммед  ӛзiне  қызмет  етуге 
шақырғанға  дейiн  болады.  1907  жылы  Бұқар  әмiрi  Мұзаффар  ханның  ұлы  Сейiт 
Мәлiк  Ауғанстанда  тұрып  жатқаны  және  ағылшын  үкiметiнен  күнiне  17  рупий 
жалақы алып тұратыны туралы хабар жетедi. 
Осыны  баяндай  келiп,  Н.С.  Лыкошин  «Туркестанские  ведомости»  газетiндегi 
мақаласының  соңында  Иiржар  шайқасын  мәңгi  есте  қалдыру  үшiн  Орта  Азия 
темiржолының  Сырдария  стансасына  жақын  жатқан  Үштӛбе  деген  жердегi 
тӛбелердiң ең биiгiне арнайы ескерткiш тұрғызуды ұсынады. 
«Ал,  «Әмiрқашқан»  тӛбесiне  келсек,  ол  айдалада,  жолсыз  жерде  орналасқан, 
әрi  аласа,  оның  үстiне  солай  аталуымен-ақ  бiздiң  Орта  Азияны  бағындыру  үшiн 
жүргiзген соғыстарымызда ерекше маңызы болған әмiр Мұзаффар ханның жеңiлiсiн 
есiмiзге салып тұр», - деп жазады автор. 
Патшаның  әскери  шенеунiктерi  Иiржар  шайқасына  ескерткiш  тұрғызуды 
ұсынған  Үштӛбе  тӛбесi  Иiржар  болысының  Ақтӛбе  ауылының  аумағында 
орналасқан болатын [ТВ. – 1907. – №147. – 5(18) қыркүйек]. 
Зерттеушi  Армений  (Герман)  Вамбери:  «Иiржардағы  осынау  қантӛгiс  ӛртi 
Түркiстан  аймағының сан  мыңдаған  жылдар  бойына  салтанат  құрған  тәуелсiздiгiне 
зор  нұқсан  келтiрiп,  азат  елдi  азаттығынан,  iргелес  жатқан  мемлекетерге  жүргiзiп 
келген мәдени-экономикалық, дiни және рухани ықпалынан да қоса айырды» [ТЖ. – 
1873.  –  70  т.  –  1-226  бб.],  -  деп  Иiржар  шайқасының  салдарына  қабырғасы  қайыса 
баға бердi. 
Ал,  «Туркестанские  ведомости»  газетi  бұл  мәселеге  басқаша  қарады.  Ғалым 
Армений  (Герман)  Вамберидің  пікірі  мен  газеттің  кӛзқарасын  ӛзара  салыстырып 
қарасақ,  А.  Вамбери  жаугершiлiк  деп  бағалаған  патшалық  Ресей  әскерiнiң  iс-
қимылдары  «Түркістан  жинағындағы»  орыс  басылымдарында  жарияланған 
мақалаларда  қазақ  даласын  игеру  жолындағы  үлкен  табыс  ретiнде  мадақталып, 
марапатталады. 
Қазақ  даласының  оңтүстігіндегі  Иiржар  ӛңіріндегі  жеңiстерiн  патшаға 
жалданған  Орынбор  казактары  қалай  тойлап,  салтанатпен  атап  ӛткенi 
«Туркестанские  ведомости»  газетінiң  «Ӛткен  майдан  күндерiнен  (куәгердiң 
естелiгi)» айдарымен 1904 жылғы 16(29) маусымдағы №82 нӛмiрiнде жарық кӛрген 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
23 
«Орынбор  казак  жасағының  бесiншi  жүздiгi  Иiржар  түбiнде»  атты  материалда  сӛз 
етілген.  Материал  авторы  священник  М.  Омелюстый  осы  соғыста  Бұқар 
сарбаздарының  қалай  мертiгiп,  ажал  аузына  түскенiн  суреттеп,  казак 
жүзбасыларының бiрi К.-ге «батылдығы үшiн» деген жазуы бар алтын қылыш тарту 
етiлгенiн жазады. 
Осы  газеттiң  1871  жылғы  7  ақпанындағы  №3  нӛмiрiндегi  «Қазақ  халқының 
1732-1868 жылдар аралығындағы тарихының очеркi» атты материалда: «1866 жылғы 
8 мамырда Бұқар әмiрiнiң үлкен күшi бытырата шашылып, езiлген, Иiржар түбiндегi 
шайқас  Ресейдiң  Орта  Азияны  жаулап  алуын  жеңiлдетiп,  кезектi  жаңа  жеңiстерге 
жол ашты» [ТВ. – 1871. – №3. – 7 ақпан], - деген түйiн жасалған. 
Түркiстанды  отарлау  жӛнiндегi  мәселеге  байланысты  ӛз  ойын  ортаға  салған 
келесi  материалдың  авторы  О.  Гескет  Иiржар  шайқасының  тарихтағы  маңызына: 
«Иiржар  шайқасы,  Қоженттiң,  одан  кейiн  Ұратӛбенiң,  Жызақтың,  Самарқанның 
алынуы тұтас тiзбектей бiрiнен кейiн бiрi ұласып, жағдайды жеңiлдеттi» [ТВ. – 1881. 
– №39. – 6 қазан; №46. – 24 қараша], – деп жоғары баға бердi. 
«Туркестанские  ведомостиде»  жарық  кӛрген  1868  жылдың  Түркiстан  ӛлкесi 
тарихындағы орнын айқындауға арналған материалда да бұл пiкiр жалғастырылып: 
«Бұқарлықтардың бiрнеше рет сәтсiз аяқталған әскери қимылдарынан әмiрдiң күштi 
армиясы  Иiржарда  жеңiлiске  ұшырағанына  қарамастан,  әмiр  Сейiт-Мұзаффар 
Ресейге қарсы күресу  мүмкiн емес  екендiгiн жете түсiнбедi» [ТВ.  – 1908. – №98.  – 
6(19) мамыр], – деген ой айтылады. 
Ал,  Түркiстан  генерал-губернаторлығы  бас  штабының  офицерi  Г.А.  Аминов 
1869  жылы  Сырдария  ӛзенiне  жақын  жатқан  Айымкӛл  кӛлiнiң  жағалауынан  осы 
Иiржар шайқасынан қалған белгiлердi кездестiрген [ТВ. – 1873. – №27. – 10 шілде]. 
Иiржар  шайқасының  орыс  отаршылдығының  қанатын  кеңейтудегi  мәнi  мен 
маңызы жайында «Туркестанские ведомости» газетiнен басқа мерзiмдi басылымдар 
да жиi жазған. 
«Русский  вестник»  журналының  1868  жылғы  №3  нӛмiрiнде  жарияланған 
«Ұратӛбе  мен  Жызақтың  алынуы»  атты  тарихи  мақалада  Иiржарда  болған  соғыс 
жан-жақты  баяндалған.  Автор  Бұқар  әмiрiнiң  Иiржарда  тiзе  бүккенiн  айта  келiп: 
«Шын  мәнiнде,  азиаттықтардың  дала  шайқасы  кезiнде  орыс  әскерiмен  бетпе-бет 
текетiресетiндей  жағдайы  жоқ.  Қатары  қаншалықты  сансыз  кӛп  болғанымен  олар 
батыл  және  жiгерлi  түрде  шабуылға  шыққан  ең  бiр  әлсiз  колоннаның  ығынан 
сескенiп  шыға  келедi.  Мылтықтарының  ұшын  алға  қарай  кезене  ұстаған 
жауынгерлердiң  алдыңғы  қатары-ақ  азиаттықтардың  зәресiн  ұшырады.  Дала 
шайқастарының  нәтижесiнде  үнемi  бұқарлықтар  толық  жеңiлiп,  тым-тырақай  қаша 
жӛнеледi, бiздiң тарапымыздан шығын елеусiз ғана болады. Генерал Романовский 40 
мың  бұқарлықты  оққа  ұшыратып,  12  адамынан  ғана  айырылған  Иiржар  шайқасы 
орыс  және  бұқар  күштерi  арасындағы  айырмашылық  қаншалықты  жер  мен  кӛктей 
болса  да,  Орта  Азиядағы  дала  соғысында  бiз  үшiн  сәтсiз  жорықтар  болуы  мүмкiн 
еместiгiн айқын дәлелдеп бердi» [РВ. – 1868. – №3], - дейдi. 
1889 жылы Ташкенте жарық кӛрген және «Туркестанские ведомости» газетiнiң 
1889  жылғы  18  шiлдедегi  №29  нӛмiрiнде  рецензия  берiлген  Ахмет  сұлтан 
Кенесариннiң «Кенесары және Садық сұлтандар» атты еңбегiнiң бiрнеше тарауы [5] 
Иiржар  шайқасына  арналды.  Бiрақ  автор  оған  қатысқан  орыс  әскерiн  басқарған 
генералдардың аты-жӛндерi мен кейбiр жер-су атауларын шатастырып алған. 
Сондай-ақ,  В.В.  Бартольдтың  [6],  Н.  Павловтың  [7]  еңбектерiнде  де  осы 
мәселеге ғылыми тұрғыдан баға берiлдi. 
Осы  жерде  айтпауға  болмайтын  бiр  мәселе  бар.  Орыс  тарихшылары  мен 
жылнамашыларының  «Түркістан  жинағындағы»  еңбектерiнде  патша  әскерлерiнiң 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
24 
басқыншылық  жорықтарын  идеологиялық  жағынан  барынша  мақтап,  мадақтап, 
аспанға  кӛтере  дәрiптейтiн  сарын  басым.  Патшалық  Ресей  баспасӛзінің 
материалдарын оқып отырғанда, Мұзаффар ханның сарбаздары ешқандай қарсылық 
кӛрсетпей-ақ шегiне бергендей әсер бередi. 
«Түркістан жинағындағы» орыс баспасӛзінің мұндай кӛзқарасы – отаршылдық 
үгiт-насихаттың бұрыннан белгiлi ӛте ӛктемшiл, сұрқия түрi. 
Бұқар  хандығы  сарбаздары  арасында  да,  Қоқан  хандығы  жасақтары  арасында 
да отан үшiн от кешiп, ортақ жауға қарсы қаймықпай соғысқан қазақ батырлары кӛп 
болған.  Олардың  ерлiк  iс-әрекеттерi  мен  аты-жӛндерiн  әлi  де  нақтылай  түсу  – 
келешектiң iсi. 
Қазақ даласының оңтүстігіндегі Иiржар шайқасы қазақ ауыз әдебиетiнде де ӛз 
iзiн қалдырды. 
Отаршылдардың  жергiлiктi  тұрғындарды  халықты  баудай  түсiрiп,  жер  бетiн 
қанға  бояуы  қазақ  халқын  қайғыға  кӛмiп,  қасiрет  тартқызды.  Майлықожа 
Сұлтанқожаұлының (1835-1898) «Қонысты орыс алғаны» атты дастанында Иiржарда 
ӛткен сол шайқас жан-жақты суреттелген. Бұл жыр жолдары тарихи оқиғаны поэзия 
тiлiмен дәл бейнелей бiлуiмен дастанның құндылығын арттырып тұр. 
Алайда,  Майлықожаның  аталған  дастаны  маңызды  тарихи  деректерге  бай 
болғанымен  қосымша  түсiнiк  берудi  қажет  етедi.  Жырдағы  оқиғаны  суреттеу 
мәнерiне  қарағанда,  Майлықожа  Иiржар  шайқасын  1882-1883  жылдары  болғандай 
етiп  жырлайды.  Сондай-ақ,  Бұқар  әмiрi  Мұзаффар  хан  генерал  Черняевтан  жеңiлдi 
дейдi. 
Бұрын  мұндай  жыр-аңыздар  «…оқиғаның  ыстық  iзiмен  емес,  кӛбiне  сол 
оқиғаның  iзi  суып,  екiншi  түрлi  бiр  таусыншылық  күн  туған  кезде  пайда 
болатындықтан» [8] және ауызша айтып, жаттап алу арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетiп 
отырғандықтан, мұндай алшақтықтар кездесуi әбден мүмкiн. 
Шын  мәнiнде  Иiржар  шайқасы  1882-1883  жылдары  емес,  1866  жылғы  8(20) 
мамырда  болған  және  Мұзаффар  хан  генерал  Черняевпен  емес,  генерал 
Романовскиймен соғысқан. 
Соған  қарамастан,  «Түркістан  жинағындағы»  баспасӛз  материалдарында 
келтiрген деректiк мәлiметтердi, оқиға мерзiмдерiн, жер-су атауларын т.б. елiмiздiң 
тарихына  байланысты  мәлiметтермен  салыстыра  қарастырудың  мәнi  ерекше.  Сол 
секiлдi,  кейбiр  қазiргi  қазақ  зерттеушiлерiнiң  ХIХ-ХХ  ғасырларда  жарық  кӛрген 
орыс  басылымдарында  бар  мағлұматтарды  елемеуiнiң  салдарынан  бәзбiр 
оқиғалардың  жылы  мен  мерзiмi  бұрмаланып,  қате  кӛрсетiлiп  жүргенiн  айтуға 
тиiспiз.  Атап  айтқанда,  «Иiржар»  –  елдi  мекен  аты  (Шымкент  обл.)  1863  жылдың 
жазында  орыс  армиясы  қоқандықтарды  жеңген  жер.  Сонымен  байланысты  Иiржар 
берiде  Ержарға  айналып  кеттi»  [9],  –  деген  мүлдем  қате  мәлiметтер  келтiретiн 
зерттеушiлер де бар. 
«Түркістан жинағындағы» газет-журналдарда жарияланған, патшалық Ресейдiң 
қазақ  даласындағы  соғыс  қимылдары  суреттелген  материалдар  газеттiң  кӛзқарасын 
бiлдiрумен  бiрге  ӛкiмет  саясатының  ресми  кӛрсеткiшiне  айналды.  Кӛп  жағдайда 
Түркістан  ӛлкесі  баспасӛзінде  жарық  кӛрген  мұндай  тақырыптағы  материалдарды 
Ресейдiң астанасында  басылып  тұрған либералдық-демократиялық  газет-журналдар 
кӛшiрiп  жариялап  тұрды  немесе  арнайы  сiлтеме  жасап,  деректерiн  пайдаланды. 
Ӛйткенi,  Ресейдiң  қазақ  даласында  жүргiзген  саясатын  олардың  ӛз бетiнше  талдап, 
дербес кӛзқарас бiлдiру тұрғысында материалдарын жариялауына цензура комитетi 
рұқсат  етпедi.  Баспасӛз  еркiндiгiне  осылай  шектеу  қою  тәртiбi  жария  етiлмей, 
жасырын ұсталғанымен, басқа басылымдардың ресми газеттерге жиi жүгiнуiнiң ӛзi-
ақ ақпарат алудағы тәуелдiлiктiң толық күшiнде тұрғанын жоққа шығара алмайды. 

№№4-6(60-62), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014           ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
25 
Сонымен,  «Түркістан  жинағындағы»  мазмұны  мен  тақырыбы  бір-біріне  ұқсас 
болып  келетін  орыс  баспасӛзінде  жарық  кӛрген  мақалалар,  бiрiншiден,  патшалық 
Ресей  ӛкіметінің  қазақ  даласын  жаулап  алу  және  отаршылдық  саясатын  одан  әрі 
орнықтыру  жолындағы  жаугершiлiк  iс-әрекеттерiн  патша  әскерiнiң  жеңiсi  деп 
кӛрсетудi;  екiншiден,  ресми  үстемдiк  пиғылын  қоныс  аударушылар  мен  жергiлiктi 
«бұратаналардың» санасына сiңiрудi, сӛйтiп, оқырмандардың бойына басқыншылық 
саясаттың  дұрыстығына  деген  сенiмдiлiктi,  ал,  жергілікті  қазақтарға  әлсiздiк  пен 
сенiмсiздiк, үрей мен қорқыныш сезiмдерiн қалыптастыруды кӛздедi. 

жүктеу/скачать 5,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: