№№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014
жүктеу/скачать 4,99 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КӘКІМ Болат, №2 Красный Яр орта мектебінің 4 сынып оқушысы, Красный Яр селосы, Кӛкшетау қаласы, Ақмола облысы, Қазақстан Республикасы
- Жетекшісі: ТОКУШЕВА Жеңісгҥл Қабдырқызы, №2 Красный Яр орта мектебінің бастауыш сынып мҧғалімі, Красный Яр селосы, Кӛкшетау қаласы, Ақмола облысы
- Қазақстан Республикасы
- Руководитель: НУРЕКЕЕВА Кайнижамал Абдушовна, учитель русского языка и литературы имени Ю. Гагарина, село Суыксай
Әдебиеттер 1 Әуезов М. «Абай жолы» романы. 1, 2, 3, 4-кітаптары. – Алматы, 1997. 2 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1991. 3 Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сӛздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы, 1991. 4 Қалабаева Т. Қайталама қос сӛздердің кейбір мәселелері // Қазақстан мектебі. – Алматы, 1980. – №3. 5 Нұрмағамбетов Қ. Қос сӛздердің құпия сырлары. – Алматы: Жалын, 1991. №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 150 КӘКІМ Болат, №2 Красный Яр орта мектебінің 4 сынып оқушысы, Красный Яр селосы, Кӛкшетау қаласы, Ақмола облысы, Қазақстан Республикасы Жетекшісі: ТОКУШЕВА Жеңісгҥл Қабдырқызы, №2 Красный Яр орта мектебінің бастауыш сынып мҧғалімі, Красный Яр селосы, Кӛкшетау қаласы, Ақмола облысы, Қазақстан Республикасы МАХАМБЕТ ӚТЕМІСҦЛЫ ЖАС ҦРПАҚҚА РУХ БЕРЕТІН ҦЛЫ ҚОЛБАСШЫ ЖӘНЕ БАТЫР Махамбет Ӛтемісұлы (1803-1846) – 1803 жылы Ішкі Бӛкей ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауданы, Нарын құмының Жанқұс жерінде туған. 1846 жылдың 20 қазанында Қараой ӛңірі, қазіргі Атырау облысы, Махамбет ауданында жерленген. Махамбет – қазақтың кӛрнекті ақыны, сонымен бірге 1836-1838 жылдары Исатай Тайманов бастаған шаруалар кӛтерілісінің жалынды жыршысы ретінде де мәлім, қозғалысты ұйымдастырушы тарихи қайраткер тұлғалардың бірі. Кіші жүздің Байұлы бірлестігі ішіндегі Беріш руының Жайық бӛлімінен шыққан. Атасы Құлмәлі, әкесі Ӛтеміс те ӛз заманында айтулы тұлғалар болған. Құлмәлінің тұқымынан билер де, шешендер де шыққан. №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 151 Халықтың азаттығын кӛксеген күрескер, ел бастаған батыр, ӛр рухты ақын. Бекетай елді мекенінде (Бӛкей ордасы, Орал облысы, Жӛнібек ауданы) дүниеге келді. Махамбет ақын жастайынан ақындық ӛнерге кұмартып ӛсті. Асқан дарындылығына қалың жұртшылық бас иген. Махамбет тек от ауызды сӛз шебері ретінде ғана ел кұрметіне бӛленген жоқ, сонымен бірге, ӛзінің батырлығы, даналығы мен адамгершілігі арқасында да даңққа бӛленді. Ол халық арасында болып жататын келеңсіз кұбылыстар мен келелі істерді ӛлеңдеріне арқау еткен. Есімі қалың жұртшылыққа таныла бастаған асқақ ақынды Жәңгір хан ӛз еркіне кӛндіріп, билік басында отырғандарға қарсы ӛлеңдер шығаруына тыйым салғысы келеді. Алайда кӛзі ашық, кӛкірегі ояу ақын оның бұйрығына мойын ұсынбады. Ал Жәңгір хан болса, оған үстемдік жасау мақсатымен Махамбетті қамауға алғызды. 1829-1830 жылдар аралығында Махамбет қала бекшісінің түрмесіңде отырды, бостандыққа шыққан соң Исатай Таймановқа қосылды. Осылайша Махамбет ӛзі Жәңгір ханның қудалауымен екі жыл түрмеде отырып, 1831 жылы қашып шыққан еді. Одан кейінгі саналы ӛмірінде патша ӛкіметінің отарлық саясатын жүзеге асырушы хан-сұлтандарға қарсы кекті жырлар толғайды, халықты күреске шақырады. Кӛтеріліс жеңіліспен аяқтағаннан кейін Жем, Жайық, Маңғыстау, Хиуа елдерін сағалайды, жасақ жинап, кӛтерілісті жаңадан жандандыруға күш салады. Бұл ниеті нәтижесіз болды, Бӛкей ордасында қолға түсіп, Орынбор түрмесіне қамалады. Тұтқыннан босағаннан кейінгі ӛмірін Кіші жүздің батыс бӛлігіндегі ел ішінде ӛткізеді. Бірақ, Жәңгір хан ӛлген соң аға сұлтан болған Баймағамбет Айшуақовтың жалдамалыларының қолынан қаза тапты. Махамбет – халықты патшалық, хандық ӛкіметке қарсы қарулы кетеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Оның бейнелі де жалынды шығармалары – негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, Қазтуған сияқты жыраулардың үлгісінде шығарылған кӛтеріліс туралы толғаулар. «Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға» деген ӛлеңдерінде үстем тап ӛкілдерін бет-пердесін жырта шенесе, «Мұнар күн» ӛлеңінде ел басындағы ауыртпалықты күйзеле, ашына айтты. Исатай – ақынның кӛп ӛлендерінің басты қаһарманы. «Тайманның ұлы Исатай», «Исатай деген ағам бар», «Исатай сӛзі», «Тарланым», т.б. ӛлеңдерінде Исатайдың адамгершілігі, азаматтығы, батырлығы, қайсарлығы сипатталады. Махамбет айтулы күйші, сазгер де болған. «Ӛкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Терезе», т.б. күйлері күйтабаққа жазылды. Махамбет ӛлеңдері 1908, 1912, 1925 жылдары Қазан, Орынбор, Ташкент қалаларында жарық кӛрді. Шығармалары 1939-1989 жылдар арасында 8 рет жеке кітап болып шықты, оқулықтар мен жинақтарға енді. Оның ӛмірі мен шығармашылығы жӛнінде Х. Досмұхамедов, М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов, Х. Сүйішәлиев, С. Қирабаев, Ә. Дербісәлин, Р. Бердібаев, М. Мағауин, Қ. Сыдиықов, т.б. ғалымдар мен қаламгерлер зерттеулер, мақалалар жазды, пікірлер айтты. Махамбет ӛзінің барша болмыс қасиеттерімен кӛшпелілер арасындағы кӛсем тұлғалардың бірі. Ол ӛзі туып ӛскен ӛңірдің Қамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының ӛлмес мұраларын кӛкірегіне тоқып ӛсті. Ӛзі ӛмір сүрген заманның ағымына жүйрік, қыр-сырын жетік меңгерген, кӛзі ашық, кӛкірегі ояу, білімдар адам болған. Шағатай, орыс, татар, араб тілдерін жазбаша тәуір меңгерген. Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға болады. Махамбет Ресей отаршылдығының барша ауырлық тауқыметін кӛзімен кӛріп, оның барша зорлық-зомбылығын басынан ӛткеріп, ғұмыр кешкен адам. Сондықтан да 1836 жылы әбден шыдамы таусылған халық теңіздей толқып кӛтерілгенде, №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 152 осынау тегеурінді дүмпудің дем берушісі Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай ақырып, азаттық туын қолдаса кӛтеріп шықты. Азаттық үшін күрес Махамбеттің бүкіл ӛмірінің мазмұнына айналды. Ұлттың азаттығы мен халықтың әлеуметтік теңдігін Махамбет жеріне жеткізе жырлаған әйгілі ақын. Ол поэзияда қандай дара болса, күй ӛнерінде де сондай дара. Махамбет кӛшпелілер ӛркениетінің осынау жарық дүниемен шарқырап тұрып қоштасқан соңғы үні. Жалына қол тигізбейтін кӛшпелілердің қыл сағағын тағдыр тұзағы қылқындырған сәтте асау рухы Махамбет болып тұяқ серпігендей. Қазақты ұлт ретінде даралап, тарих сахнасына шығарған кӛшпелілер мәдениетінің буырқанып келіп жартасты соққан ақжал толқыны Махамбет тәрізді. Егер, қазақ халқының рухани үрдісін кең аяда тарихи құбылыс ретінде елестетер болсақ, онда Кӛне Түркі ескерткіштерінен Қорқыт пен Асанқайғыдан бастап, Шалкиіз бен Қазтуған, Ақтамбердіге дейін жалғасып, ақыр аяғында Махамбетке келіп тірелетін жорық жырауларының бір-бірімен ғасырлар ойнауынан сабақтасқан жалынды үнін анық естуге болады. Махамбет – жорық жырауы. Сол Ұлы бабаларының дәстүрін жалғастырған, рухын сӛзімен емес, ерлік ісімен кӛрсеткен батыр-жырау. Махамбет заманы кӛшпелілер рухының айының батып, күнінің тұтылған кезі. Сондықтан да, кӛшпелілер мәдениетіндегі эпикалық синкреттілік Махамбет болмысымен түйінделеді. Бұдан былай ӛнер қоғамдық құбылыстарды реттеушілік міндетінен айрылып, эстетикалық алданыш болуға кӛшкен. Махамбеттің әрі батыр, әрі кӛсем, әрі шешен, әрі жырау, әрі күйші болуында осындай тарихи әлеуметтік сұраным болған. Бұл тұрғыдан келгенде, Махамбет жорық жырауларының ішіндегі соңғысы. Ауыз әдебиетінің тереңінен сусындаған, ӛзінің бойына халықтық дәстүрді терең сіңірген Махамбет Ӛтемісұлы Исатай Тайманұлы бастаған халық кӛтерілісінде маңызды рӛл аткарды, ол ӛзінің ӛлеңдері арқылы халықты патша ӛкіметі мен хандардың езгісіне қарсы күреске шақырды. Махамбеттің ӛлеңдері бостандық пен әділдікті, халық кӛсемдерінің батырлығын қалың халық бұқарасына паш ету мақсатында жазылды. Оның ӛлеңдері бұқара халықтың жүргеніне тым жақын болды. 1838 жылы Исатай қаза болған соң, Махамбет шағын тобымен орыс әскерлерінің арасынан ӛтіп, Хиуа хандығына кетеді. Ол кӛтерілісшілерді жауға қарсы күреске қайта жұмылдырғысы келеді, алайда оның бұл әрекеті жүзеге аспайды. Ол Бӛкей ордасына жасырынып келіп, шаруалар арасында хан мен патшаға қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізе бастайды, бірақ ол қайта тұтқындалып, Орынборға жӛнелтіледі. Орынборда оған «енді қайтып бүлікке қатысушы болма» деген ескерту жасап, босатады. Ӛмірінің соңғы жылдарын ақын ауылда ӛткізеді. Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтан халықтың бүлік шығаруына ықпал етуінен секем алып, оның сыртынан бақылау қояды. Ақыры ханның тыңшылары Махамбетті опасыздықпен ӛлтіреді. Ақын ӛлендерінің негізгі тақырыбы – теңдік пен бостандық, әділдік үшін күрес, қанаушы отаршылдық жүйеге қарсылық болып келеді де, әрқашан жігерлі асып-тасып жатқан асқақ рухпен кӛмкеріледі, оған кӛне дәстүр бойынша философиялық терең толғамдар, пайымдаулар сабақтасып отырады. Махамбет ақын – ұлт азаттығы үшін күрескер тарихи тұлға ретінде біздің Тәуелсіздігіміздің бастау кӛздерінің бірі ретінде саналады. Сондай қоғам қайраткерлігімен бірге, ӛзінің отты, жалынды ӛлеңдері арқылы бар ӛмірін туған халқының мұңын жоқтауға арнаған ардақты ақын. Махамбет Ӛтемісұлы шығармаларының тағылымдық маңызы зор. Себебі батыр ақын шығармаларының бәрі дерлік қаһармандық рух сюжетіне құрылған және тарихи мағлұматтар реалистік бағытта суреттеледі. Сондықтан оқушыларға тарихта №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 153 болған батыр ақын Махамбет Ӛтемісұлының тұлғасы нағыз қаһармандық, отансүйгіштік тәрбие берудің құралы болып табылады. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, Махамбет Ӛтемісұлының тарихи аренадағы кӛзге түскен шағы 1936-1938 жылдардағы кӛтеріліс уақытын қамтиды. Оны тарих беттерінде «шаруалар кӛтерілісі» деп атайды. Шындығына келгенде Исатай мен Махамбет батырлар бастаған бұл кӛтеріліс Жәңгір ханға қарсы күрес қана емес, ХІХ ғасырдағы халқымыздың трагедиясы – ымыраға келмейтін екі күштің соғысы, яғни Ресей империясына қарсы күрес екеніне әділ баға бергеніміз жӛн. Мұны біз Махамбет Ӛтемісұлының ӛзі айтқандай: Аттанып шықтық кӛп үшін, Дұшпанда кеткен сол кӛптің, Ежелден бергі кегі үшін... Арманы бар ма жігіттің, Алысып ӛлсе жауы үшін..., - деген ӛлең жолдарынан байқаймыз. Демек, Махамбет Ӛтемісұлы шығармаларының отансүйгіштік құндылығы жоғары, себебі оларды оқығанда рухы биік кез келген жас қайрат батырмен бірге соғысқа араласып, бойға қуат беріп, намысы қозып, ереуіл атқа мініп, ел үшін егесуге дайын болар еді. Адамды еліктіріп әкетер осындай қуат, қайрат, қаһармандыққа толы шығармалар әлі де болса терең зерттеуді, зерделеуді қажет етеді. Ӛз еліміз бен жерімізге иелік еткен қазіргі кезеңде бұл шығармалар бүгінгі оқушыға рухани әсер етіп, қаһармандық бейнені қалыптастыру үшін таптырмас тәрбие құралы деп айтуға болады. Мұндай шығармалар жастарымызға нағыз тәрбие қалқаны болып табылады. Себебі Махамбет батырдың қаһармандық шығармалары қаһармандық, ерлік, отансүйгіштік пен шынайылықтан тұрады. Мысалы: Кӛнбегенді кӛндірген, Қына бешпет кидірген, Керегесін қиратып, Қаптай соққан боранда, Қаптама киген тақарма. Сырлы зерен аяқпен, Бал ұрттаған ер едім, - деп ақын ӛз замандастарының ерлігіне оптимистік тұрғыдан сипаттама береді. Ӛз заманындағы Махамбет Ӛтемісұлының бойындағы отансүйгіштік арман- мұрат оның шынайы келбетін айқындай түседі. Яғни: Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім. Жағалай жатқан сол елге, Мал толтырсам деп едім, - деген жолдарды елдіктің, отансүйгіштіктің символы ретінде бағалағанымыз жӛн. Сондай-ақ бүгінгі ұлт мектебіндегі оқушыларға отансүйгіштік тәрбие беруде, қазақ батырының қаһармандық тұлғасын насихаттауда біз Махамбет шығармаларындағы күндіз-түні жорықта жүру, аштыққа, шӛлге, ұйқыға мойымау, терең тӛзімділікке ие болсақ қана шын мәніндегі ер азамат болуға бағыттайтынын ақынның ӛлең жолдарынан мысал келтіру арқылы байқаймыз: Толарсақтан саз кешіп, Тоқтамай тартып шығуға. Қас үлектен туған қатепті, Қара нар керек біздің бұл іске. №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 154 Қабырғасын қақсатып, Бір-біріндеп сӛксе де, Қабағын шытпас ер керек, Біздің бүйткен бұл іске. Сонымен қатар ер жігітке тән қаһармандық моральдық-психологиялық қасиеттерді қалыптастыруда ақынның: Азамат ердің баласы, Аз ұйықтар да кӛп жортар. Арманы бар ма жігіттің, Жау тоқтатып айқаста, Құрбан болса ел үшін, - деген ӛлең жолдары нағыз отансүйгіштік тәрбиенің қайнар бұлағы деп айта аламыз. Демек, Махамбет Ӛтемісұлы шығармаларындағы нағыз қаһармандық идеалдылықты тануда: езілген халықтың мүддесін жоғары қоюы, елдікті бағалауы; атамекен, туған жердің қадір-қасиетін бағалауы; жанашыр болуы, рақымды, мейірімді болуы; қаһармандық, ержүректік қасиеттерге ие болуы, үрейді жеңе білуі; қиын-қыстауда тез шешімге келуі; тӛзімділік, т.б. бүгінгі тұлғаның шынайы азамат болып қалыптасуына әсер ететін ерлік қасиеттердің маңызы зор. Махамбет Ӛтемісұлының жалынды жырлары сегіз қырлы, бір сырлы бүгінгі тұлғаны тәрбиелеуге бағыт береді. МОЛДАЖАНОВА Сая, ученица 8 класса средней школы имени Ю. Гагарина, село Суыксай, Аксуский район, Алматинская область, Республика Казахстан Руководитель: НУРЕКЕЕВА Кайнижамал Абдушовна, учитель русского языка и литературы имени Ю. Гагарина, село Суыксай, Аксуский район, Алматинская область, Республика Казахстан КАЗАХСТАН И РУССКИЙ ПОЭТ А.С. ПУШКИН Аннотация В данной исследовательской работе рассматриваются вопрос о путешествиях русского поэта А.С. Пушкина в Казахстане. Многогранный и бесконечный гений Пушкина освещает нашу жизнь от рождения до последних дней, он не знает границ ни в пространстве, ни во времени. У каждого свой Пушкин, с другой, он наше общее достояние. О. Сулейменов Пушкин в Уральске. Ровно 171 год назад, в конце сентября поэт А.С. Пушкин посетил Уральск. С тех далѐких дней укоренилась в Уральске неофициальная традиция: торжественно вспоминать Пушкина в феврале – день гибели, в июне – день рождения и в сентябре – дни посещения старинного казачьего городка. Пушкин пробыл в Уральске всего двое с половиной суток – с 21 по 23 сентября. Но они так много вместили в себя! Яркие впечатления и собранный Пушкиным исторический материал вылились позднее в строчки романа «Капитанская дочка» и хроникальные повествования «История Пугачѐва» и «Замечания о бунте», в записи старинных казачьих преданий и песен. Отправляясь в далѐкое, трудное путешествие по пугачѐвским местам №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 155 Пушкин сначала не планировал посещение Уральска. Некоторые пушкинисты считают, что идея поездки в Уральск возникла у поэта лишь в Оренбурге под влиянием красочных рассказов. В.И. Даля, только что вернувшегося из длительной поездки по землям казачьего войска. Пушкина привлекли в рассказах Даля сведения об истории Яицкого войска, о «частых смутах, несколько раз здесь возникавших», о казачьих рыболовных промыслах, учуге, останавливающем красную рыбу, о самих уральцах, «непреклонных, безусловных чтителях старины», сохранивших «дониконовских быт, со всеми странностями своими, радушием и закоронелыми предрассудками» (из письма Даля). Даль сопровождал Пушкина в поездке по Оренбургу и его окрестностям. К яицким казакам поэта привело стремление узнать «мнение народное» о восстании 1773- 1775 гг. и о личности самого Пугачѐва. На Урале Пушкин убедился, что «уральские казаки доныне привязаны к памяти Пугачѐва». О своих уральских впечатлениях поэт пишет в письме жене: «Последнее письмо моѐ должна ты была получить из Оренбурга. Оттуда поехал я в Уральск – тамошний атаман и казаки приняли меня славно, дали мне два обеда, подпили за моѐ здоровье, наперерыв давали мне известия, в которых имел нужду и накормили меня свежей икрой, при мне изготовленной». Пушкина принимал в доме наказных атаманов полковник, управляющий Уральским казачьим войском, наказной атаман Василий Осипович Покатилов. Атаманский дом, построенный итальянским архитектором М. Дельмедино в 1825 году по заказу предшественника Покатилова атамана Д.М. Бородино и сейчас украшает собой центральную улицу Уральска – проспект Достык. Встречался с Пушкиным один из основателей Верховного полковник М.Д. Перемышельский, первый благоустроитель Семиреченского края. Жил в нашем городе и близкий знакомый Пушкина А.Г. Ротчев, человек фантастической судьбы, путешественник участник кругосветной экспедиций, авантюрист – золотоискатель и писатель. Ротчев, участвовавший вместе с Пушкиным, Дельвигом и Аксаковым в создании «Литературной газеты», стоял у истоков первых литературных и периодических издании Семиречья и всего Туркестана. И неудивительно, что одна из главных улиц молодого города Верного была названа именем Пушкина. А на пересечении с улицей Гоголя был разбит первый в городе общественный парк, названный Пушкинским. В этом парке в начале прошлого века было построено уникальное сооружение – Вознесенский собор, считающийся самым высоким в мире деревянным сооружением. Сейчас этот парк, к сожалению, называется иначе, и лишь старожилы и краеведы помнят его историю и легенды, с ним связанные. Уже не носит имя Пушкина и главная библиотека нашей республики, одна из самых больших и богатых в СНГ. Заблудилось в бюрократических коридорах принятое решение о создании в Алмате Пушкинского дома. Под угрозой судьба уникальной коллекции, собранной выдающимся казахстанским пушкиноведом Насырбаем Избаевым. Сложен путь русской культуры в современном Казахстане. Но магнит великого творчества не слабеет. Памятник Пушкину в Алмате находится – и это символично – на пересечении улиц Пушкина и Курмангазы, великого казахского поэта и музыканта. Здесь, в небольшом сквере ежегодно 6 июня собираются поклонники гения Пушкина, чтобы прочесть его стихи, вновь вспомнить о его судьбе. Собираются дети, молодѐжь, пожилые люди, известные поэты и просто любители поэзии. №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 156 Начало этой прекрасной традиции положила почитательница творчества Пушкина Алла Амировна Мулдагалиева, преподаватель литературы Алматинского колледжа декоративно-прикладного искусства им. О. Тансыкбаева. Своей любовью к Пушкину ей удаѐтся зажечь сердца своих воспитанников. Духовные связи прочнее, чем политические и экономические. Гений Пушкина объединяет сердца, и в этом источнике черпают вдохновение те, кто умеет понимать вечные ценности культуры. Замечательная современная казахстанская поэтесса Сауле Усенбекова называет Пушкина своим духовным учителем. Не раз в своѐм творчестве обращалась она к его образу: ее строки – дань глубокого почитания. Толкачѐвы хутора, где было, вероятно, составлено Пугачѐвым воззвание к народу, в котором он объявлял себя императором Петром III. Рассыпная – станица, ставшая местом сбора пугачѐвского войска. Пригород Уральска Таловый умет – именно сюда судьба занесла героя повести «Капитанская дочка» Гринѐва. Бударинский форпост, откуда Пугачѐв, именуя себя Петром III, писал казахскому хану Нурали, требуя у него сына в заложники и вспомогательное войско. Илецкий городок, ныне город Илек на границе России и Казахстана – взятие этой крепости стало первой победой Пугачѐва. Нижнеозѐрская крепость, которая, по мнению некоторых исследователей, послужила прообразом Белогорской крепости в «Капитанской дочке». Черногорская крепость – последний рубеж обороны Оренбурга в дни восстания. И везде Пушкин встречался со свидетелями тех событии и их потомками, собирая крупицы еще живой истории: «Я посетил места, где произошли главные события эпохи, мной описанной поверял мѐртвые документы словами еще живых, но уже престарелых очевидцев и вновь поверял их дряхлеющую память исторической критикой». Результатом поездки были не только материалы о Пугачѐвском восстании. Пушкин познакомился в поездке с бытом и особенностями жизни кочевников – казахов и калмыков. В бумагах Пушкина хранились несколько больших листов с записью известной казахской легенды о Козы-корпеше и Баян-сулу, степных Ромео и Джульетте. Исследователи не смогли установить точно, как попала эта запись к поэту – вероятно, она была кем-то записана по его просьбе. А в черновых вариантах пророческого стихотворения «Я памятник себе воздвиг…» после строк: «Слух обо мне пройдет по всей Руси великой, и назовет меня всяк сущий в ней язык». Среди наименований разных российских народов встречался и этноним «киргизец» – так вплоть до ХХ века называли в России казахов. В первых числах октября Пушкин вернулся в своѐ имение. Продолжалась Болдинская осень. И нам, жителям степной республики, радостно сознавать, что в этой великой осени были и казахстанские дни. В год 200-летия Пушкина и в Алмате появился памятник поэту, подаренный нам г. Москвой. И часто у этого памятника можно услышать детский вопрос: «А был ли Пушкин в Алма-Ате?» Легко ответить – конечно, нет! Ведь наш город основан всего чуть более 160 лет назад, в 1854 году. Но как важно рассказать детям, что одним из основателей форта Верный быль дальний родственник поэта М.В. Ждан-Пушкин. Они и его брат, служивший в Омске, сыграли большую роль в судьбе Ф.М. Достоевского и в воспитании Чокана Валиханова, казахского ученого-просветителя и общественного деятеля, гордости казахского народа. В Уральске Пушкин встречался и беседовал не только атаманом и офицерами, но и с рядовыми жителями казачьего города. Он успел застать в живых 80-90 летних свидетелей кровавых событий бунта. В «Историй Пугачева» Пушкин пишет: « В №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 157 Уральске жива еще старая казачка, носившая черевики (обувь) его (Пугачева) работы». И еще: «Грех сказать, - говорила мне 80-летняя казачка, - на него мы не жалуемся, он (Пугачев) нам зла не сделал». Удалось Пушкину побеседовать и с 95- летним сыном Дениса Пьянова, у которого квартировал Пугачев во время приезда в Яицкий городок в ноябре 1772 года и которому признался, что он – царь Петр III. Известно, что Михайло Пьянов был одним из любимцев Пугачева. Пугачев был посаженным отцом на его свадьбе. О чем беседовали Пушкин с Пьяновым, можно прочесть на страницах «Истории Пугачева» и в «Замечаниях о бунте». Высказывание Пугачева о его отношениях с казаками, услышанное Пушкиным от Пьянова, вошло почти дословно в романе «Капитанская дочка». «Улица моя тесна, - признается Пугачев Гриневу, - воли мне мало. Одним из непосредственных очевидцев восстания, с которым беседовал Пушкин, был великий русский баснописец И.А. Крылов. Детство И.А. Крылова проходило в Яицком городке и в Оренбурге во время казачьего восстания. Его отец – капитан Андрей Прохорович Крылов – служил тогда помощником коменданта Яицкого городка. Он проявил беспримерную храбрость и находчивость при обороне Яицкой крепости. Вместе с тремя тысячами верных императрице солдат и офицеров, будучи осажден в Михайло-Архангельском соборе, испытывая муки голода, капитан Крылов не сдал позиций. Жена Крылова во время военных событии находилась с четырехлетним сыном в Оренбурге, также осажденном Пугачевым. И.А. Крылов рассказал Пушкину, что Пугачев угрожал его отцу в случае отказа сдаться повесить не только его самого, но и его жену с малолетним сыном. Рассказы И.А. Крылова Пушкин гениально вплел в ткань романа «Капитанская дочка». Со священной книгой мусульман связано творчество А.С. Пушкина, который был знаком с востоковедом Н.Я. Бичуриным, знатоком Востока О.И. Сенковским. На отношение Пушкина к исламу не мог повлиять и философ П.В. Чаадаев. Как отразился в творчестве поэта интерес к миру Востока. Восточные Мотивы можно проследить и в «Руслане и Людмиле». Черноморд – маг, звездочѐт, его райские сады, Ратмир хан, Восточные образы можно найти и в сказках, Салтан – султан, Шемаханская царица, звездочѐт, можно вспомнить и «Кавказский пленник», «Бахчисарайский фонтан». Критик Н.Н. Страхов, говоря о «Подражания Корану», писал: «Известно, как обыкновенно делаются подражания восточному, европеец берет кое-какие чужие краски и даже мысли, но располагает их по-своему, по- европейски. Пушкин же, с своей невероятную гибкостью, старался уловить весь склад Корана…» А В.Г. Белинский оценил «Подражание Корану» как «блестящий алмаз в поэтическом венце Пушкина», который «вполне передаѐт дух исламизма и красоты арабской поэзии». Достоевский в своей речи по случаю открытия в Москве памятника Пушкину в 3880 г. сказал: «Разве тут не мусульманин, разве это не самый дух Корана и меч его, простодушная величавость веры и грозная кровавая сила его». Исследования религиозных основ восточного мира стало толчком к духовному обновлению Пушкина. Идеи, образы, чувства, раскрытые поэтом в «Подражания Корана» стали теперь неотъемлемой частью его мировоззрение и творчества. В основе сюжета стихотворения «Пророк» лежит библейская история о пророке Исайе, которая близка к восточному преданию об избрании пророка Мухаммеда. 94-сура Корана начинается со строки: «Разве мы не раскрыли тебе твою грудь». В ней повествуется о том, как ангелы по приказу Аллаха вынули у Мухаммеда из груди сердце. По мнению исследователей, это толкование известное Пушкину, могло стать отправной точкой для написания «Пророка». В Священных книгах иудеев (Торе) и христиан (Евангелии) повествование ведется от лица кого-то, №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 158 кто доводит до верующего Божьи заповеди, а в Коране Аллах прямо обращается к последователям Его истины. Такую форму обращения использовал Пушкин в заключительных строках стихотворения. И Бога глас ко мне воззвал, «Восстань, пророк, и виждь, и внемли, Исполнись волею моей, И, обходя моря и земли, Глаголом жги сердца людей. Заслуга Пушкина заключается в том, что родство двух воспринятых им культурных традиций, чем определил уважительное отношение русской литературы к исламу. Каракалпакский исследователь М.К. Нурмухамедов писал: «Его знания о Средней Азии» поездка в Оренбургскую губернию явилось как бы окном в Среднюю Азию, и Пушкин многое увидел через это восточное окно». Оренбургской губернии и общения с людьми хорошо знающими Восток, в частности – с основоположником русского киргизоведения А.И.Левшиным. Все эти параллели. По заключению исследователя, - еще одно свидетельство русско-восточных культурных контактов, следы которых уходят в глубокую древность». Они позволяют ему сделать вывод «об общем источнике пушкинских сказок и некоторых произведении среднеазиатского фольклора» и постулировал «если не прямые, то косвенные, опосредованные связи пушкинского творчества с духовным наследием народов Средней Азии и Востока вообще». Прочны незримые нити, связавшие гения русской и мировой литературы Великую степь. Сбылись пророческие пушкинские строки о нерукотворном памятнике языках, которые назовут его. Великий казахский поэт – просветитель Абай Кунанбаев, так много сделавший для единения русской и казахской культуры, перевел 50 поэтических произведений Пушкина, в том числе и 7 отрывок из «Евгения Онегина». Он опубликовал их, - много ли было тогда в Степи грамотных? – он переложил эти строки на музыку. Трогательно и поэтично звучать они под неспешный аккомпанемент казахской домбры. Какое дело степняку – кочевнику до переживаний юной русской дворянки? Но такова сила творчества Абая «Письмо Татьяны» и другие пушкинские строки вся Степь. И стали стихи Пушкина частью культуры казахского народа. Осматривал места сражений, расспрашивал, записывал и очень доволен, что не напрасно посетил эту сторону. На поездку в Оренбургский край в частности в Уральск, Пушкин, по- видимому, возлагал большие надежды. Здесь поэт, прежде всего, рассчитывал застать живых очевидцев и участников исторических событий и от них услышать мнение народа о Пугачеве. Эти надежды вполне оправдались. Так А.С. Пушкину хотелось объехать как больше памятных исторических мест, связанных с Пугачевым, он нигде не задерживался подолгу. Пробыв в Оренбурге около двух суток, он уже 20 сентября выехал в Уральск. Путь от Оренбурга до Уральска Пушкин преодолел довольно быстро и уже на другой день. 21 сентября, вечером прибыл в Уральск. Здесь он пробыл два дня, но использовал их продуктивно увидел, записал, узнал и передумал и перечувствовал за это время многое. Не без волнения осматривал он исторические памятники, связанные с пугачевским восстанием. И старый Михайло-Архангельский собор и исторические дома, в одном из которых жила Устинья Кузнецова, ставшая женой Пугачева, а в другом принадлежащем Михаилу Толкачеву, останавливался сам №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 159 Пугачев во время осады яицкой крепости. Все это были безмолвные свидетели минувшего. Внимательно вчитываясь в страницы «Истории Пугачева», мы убеждаемся в том, что отдельные факты и детали, приведенные здесь, Пушкин узнал непосредственно из рассказов очевидцев. Сам поэт писал: «Я пользовался многими рукописями, преданиями, показаниями и свидетельствами живых». Разумеется, Пушкин не полагался всецело и безотчетно на предания и рассказы. Как исследователь, дороживший исторической истинной, он сличал эти факты с другими источниками. Он писал: «Я посетил места, где произошли главные события эпохи, мною описанной, поверяя мертвые документы словами еще живых, но уже престарелых очевидцев и вновь поверяя их дряхлеющую память историческою критикою. Гораздо больший интерес для поэта представляли живые, хранившие в своей памяти эпизоды народной борьбы и образ вождя восставшего народа. «История Пугачева принадлежит поэту», - писал Пушкин. Задумав написать «Историю Пугачева» и художественное произведение о том времени, Пушкин хорошо осознавал и полноту ответственности, которую брал на себя; ведь ему предстояло и как историку и как писателю первому воссоздать исторически и художественно правдивый образ вождя народно-освободительного движения. …Год Пушкина в Казахстане и Год Абая в России вместил в себя множество культурных событий. Теперь их список пополнился еще одним. Президенты Н.А. Назарбаев и В. Путин приняли участие в открытии экспозиции «Пушкин в Уральске». Она расположена в том самом доме, где ровно 173 года назад останавливался великий русский поэт. Александр Сергеевич побывал здесь в сентябре 1833 года, а по новому стилю – в начале октября. Всего два с половиной дня. Но они подарили ему богатейшие впечатления, которые затем воплотились в главы «Истории Пугачева и «Капитанская дочка». Сегодня имя литературного гения объединяет народы. Здесь же Пушкин записывал старинные казачьи и казахские предания и песни. В частности, поэму о Козы-корпеш и Баян-Сулу, текст который был обнаружен впоследствии в архиве поэта. Поэтому вполне обосновано предположение Николая Щербакова о том, что Пушкин стоял у истоков исследования казахского народного творчества. Сам дом наказных атаманов, в котором уральцы принимали Александра Сергеевича, является охраняемым государством памятником. Он построен по проекту итальянского архитектора Дильмедино. В зале, где расположена экспозиция, воссоздана атмосфера пушкинской эпохи. Кажется. Будто только что оставлены на вешалке плащ, зонт и трость поэта. На секретере – страницы, исписанные пушкинским почерком. Здесь же – книжный шкаф со старинными книгами и непременное украшение гостиных залов того времени – клавесин. История порой затейливее самой изощренной фантазии. В этом же доме, став женой атамана Шипова, восемь лет жила Софья Ланская, дочь Натальи Гончаровой от ее второго брака. Большая часть экспонатов перекочевала сюда из областного историко- краеведческого музея. Его директор Сара Танабаева рассказала Н.А. Назарбаеву и В. Путину о том, что Уральск – единственный в Казахстане город, который посетил Пушкин. Все, что связано с историко-культурным наследием, находится под охраной государства. Реставрируются и расширяют экспозиции Дома – музея Пугачева. Он был воссоздан по прообразу дома, принадлежавшего казаку Петру Кузнецову, на дочери которого Устинье женился предводитель крестьянской войны. Перекресток Европы и Азии, вообще, всегда привлекал и вдохновлял писателей, поэтов и музыкантов. В Уральске побывали Лев Толстой, Тарас Шевченко, №№4-9(49-54), сәуір-қыркүйек, апрель-сентябрь, April-September, 2014 ISSN 2307-020X Elorda ġylymi habaršysy – Naučnyj vestnik stolicy – Scientific messenger of the capital ______________________________________________________________ 160 Владимир Даль, Феодор Шаляпин, Сакен Сейфуллин, Дмитрий Фурманов, Мухтар Ауезов, Михаил Шолохов, Сабит Муканов. В своей исследовательской работе я познакомилась архивными документами 1833 года, когда А.С. Пушкин находился в городе Уральске для изучения исторических событий «Пугачевского восстания» для написания повести «Капитанская дочка». В исследовательской работе я узнала, что Пушкин один из самых замечательных явлений русского художественного слова, крупнейший мастер языка. А.С. Пушкин является не только поэтом, писателем и литератором, но и историком. жүктеу/скачать 4,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|