Производные слова (виды) — актуальные проблемы словообразования

Туынды сөз (түрлері) — сөзжасам саласының өзекті мəселесі 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
9 
T.T.Primbetov 
Derivative words (types) — actual problems of word formation 
There are in the article brought up the questions, concerning features of derivative words in system of word-
formation of modern Kazakh language. Also there are analyzed some proceedings on various aspects of deri-
vation system, in particular, a question on the using of specific terms of word-formation in modern Kazakh 
language. In article the questions, concerning features of derivative words in system of word-formation of 
modern Kazakh language are brought up. In it some proceedings on various aspects derivatology also are ana-
lyzed, in particular, the question on the use of the specific terms new word-formations in modern Kazakh lan-
guage. As a result of analyses in the given work more or a clear boundary of the use of terms in the field of 
morphology and word-formation is less defined. 
References 
1  Iskakov A. Modern Kazakh language, Almaty: Ana тilі, 1991, 384 p. 
2  Оралбай N. Word formation of the Kazakh language, Almaty, 2002, 218 p. 
3  System of word formation of modern kazakhsmky language, Almaty: Gylym, 1989, 368 p. 
4  Salkynbay A. Word formation of the Kazakh language, Almaty: Kаzаkh university, 2003, 271 p. 
5  Kazakh grammar, Astana: Elorda, 2002, 784 p. 
ƏОЖ 81’ 
К.О.Сапарова 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E-mail: kamma76@mail.ru) 
Сөзжасамдық мағына түрлері мен лексикалық мағынаның  
арақатынасы (еліктеуіш сөз табы негізінде) 
Мақалада морфология саласында бұрыннан сөз болып келген еліктеуіш сөз табының жасалу жолдары 
сөзжасамдық  жүйе  тұрғысынан  қарастырылды.  Морфологияда  еліктеуіш  сөз  табының  жасалу 
жолдары грамматикалық мағына, форма тұрғысынан қарастырылып келсе, сөзжасамдық жүйеде бұл 
сөз  табының  мағына  түрлері  арқылы  жасалатынына  назар  аударылды.  Осы  сөзжасамдық,  мағына 
түрлері  нəтижесінде  сөздердің  де  лексикалық  мағынасы  да  да  ауысатыны,  түрленетіні  деген  секілді 
мəселе де нақты мысалдармен дəлелденіп көрсетілді. 
Кілт  сөздер:  қазақ  тілі,  еліктеуіш  сөздер,  сөзжасам,  сөз,  морфология,  сөз  таптары,  грамматика, 
сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тəсіл, лексика. 
Ана тілі арқылы адамзат баласы бір-бірімен сөйлесіп, қарым-қатынас жасау нəтижесінде тілдің 
де сол халықпен өмір сүріп, қоғамды жан-жақты дамытып, сөзжасам жүйесінің үнемі толығуына да 
зор  ықпалын  тигізеді.  Əр  ұлттың  өзіндік  ана  тілінің  болуына  байланысты  ұлттық  ерекшеліктер 
қалыптасып, өзіндік рөлі анықталады. Егер де қандай ұлт өкілдері болмасын өз тілінде сөйлемей ана 
тілін  қолданыстан  шығарар  болса,  ана  тілінде  тəлім-тəрбие  алмаса,  онда  сол  ұлт  тілімен  бірге 
жойылып, тарих сахнасынан шығып қалады. 
Тіл — адам ойын жарыққа шығарып, сол арқылы қоғамдық өмірде аса маңызды қарым-қатынас 
құралы болғандықтан, ойлаумен тікелей байланысты. Тіл арқылы адам санасы қалыптасып, одан сөз 
ұғымы пайда болуымен қатар, оны есте сақтауға негіз болады. Осы тұрғыдан келгенде тіл бірдемені 
үйренудің, білудің, ойлаудың құралы да болып табылады. Ойды білдіру арқылы сөз, сөйлем туындап, 
ойды  құрайтын  жекелеген  немесе  күрделі  ұғымдарды  тудырады. «Сөз  белгілі  бір  ұғымның  атауы 
болғандықтан да, соған сəйкес ол белгілі бір нақты лексикалық мағынаны білдіреді» [1; 409)]. 
Қай  тілді  алып  қарасақ  та,  сөзжасалымның  нəтижесінде  пайда  болған  барлық  сөздер  сөздік 
құрамын  құрайды.  Сөз  ең  алдымен  лексикологияның  тікелей  жəне  басты  нысана  объектісі,  ал 
сөзжасамның жұмысы — жаңа ұғымды қалай атаудың жолын іздеу, сондықтан ол жоқ атауды тілдің 

К.О.Сапарова 
10 
Вестник Карагандинского университета 
сөзжасамдық  нұсқаларының  қайсысымен  жасауды  сөзжасам  жүйе  жүзеге  асырады.  Яғни  тілдің 
лексикалық  құрамында  өмірде  пайда  болған  ұғымдық  мағынаның  өлшемін  тек  лексика  шешеді  де 
сөзжасам оның тілде атқаратын қызметі мен оның маңызын, жасалу жолдарын анықтайды. 
Түркі  тілдерінің  зерттеу  нəтижесінде  сол  кездің  өзінде-ақ  сөзжасам  жүйесі  өзге  шетел  кірме 
сөздерінің  нəтижесімен  толығуын  көруге  болады. «Орхон-Енисей  жазба  тілдерінде  шетел  кірме 
сөздерінің аз ғана мөлшері бар — кейбір лауазым атаулары, қытай жəне соғды тілдерінен этно жəне 
топонимдер» [2]. Көне  жазба  ескерткіштерінде  сөзжасам  жүйесінің  ертеден-ақ  қалыптасып  бүгінгі 
күнге  негіз  болғандығын  Ғ.Айдаров  еңбегінде  талданып  көрсетілген [3].
 
Осыдан  тілдің  сөзжасам 
жүйесі  замана  бойы  қалыптасқан  тек  тілдің  даму  процесінде  сөз  жасаушы  элементтер,  сөз  жасау 
тəсілдері,  модельдері  өмірдің  елеулі  өзгерістеріне  сəйкес  бірде  активтеніп,  бірде  пассивтеніп,  бірде 
мағынасы  кеңейіп,  тіпті  кейде  қолданыстан  шықса,  енді  бірде  жаңа  қосымшалармен  толығып 
отырады. 
Сөзжасам жаңа сөздердің жасалуын тексереді, тілдің сөздік құрамының туынды сөздер арқылы 
толығуын  қарастырады.  Тілдің  сөздік  құрамын  байытуымен  қатар,  мүмкіншілігі  мол,  құдіретті  тіл 
болып  қалыптасуы  сөзжасамға  байланысты.  Осыдан  келіп  лексикология  мен  сөзжасамның 
байланысы шығады. Сөз мағынасын осы екі салада да зерттеледі, бірақ екеуі сөз мағынасын əр түрлі 
мақсатпен  зерттейді.  Демек,  сөз  мағынасын  зерттеу  мақсатында  олар  бір-бірінен  бөлінеді. 
Сөзжасамда  мағынасының  негізділігі,  мағынаның  түрлендірілуі,  мағынаның  көшірілуі,  мағынаның 
тепе-теңдік қатысының қалай жасалғанын зерттейді. Дəлірек айтсақ, ол туынды сөздің мағынасының 
қалай жасалғанын, негіз сөз бен негізді сөздердің жасалуын зерттейді. 
«Тіл білімінің қай саласын алсақ та, оның зерттеу объектісі я тікелей, я жанама түрде сөзге келіп, 
тіреледі.  Өйткені  сөзде  фонетикалық  қасиетте  де  (дыбыстық  комплекс),  лексика-семантикалық 
қасиетте  (ішкі  мағына),  сөзжасам  қасиеті  (жаңа  сөз,  я  жаңа  мағына,  яғни  деривациялық  мəн), 
грамматикалық  қасиет  (морфологиялық  құрам  мен  құрылысы,  сөздің  түрленуі,  сол  арқылы  бір-
бірімен  байланысқа  түсіп,  алуан  түрлі  грамматикалық  мағына  білдіріп,  сөйлем  құрау),  бір-бірімен 
қабысып, қабаттасып отырады» [1; 410]. Сөзжасам сөз мағынасын жалпы лексикалық мағына ретінде 
емес,  сөзжасамдық  тұрғыдан  қарастырады,  яғни  негізді  сөздің  мағынасының  қалай  жасалғанын 
зерттейді.  Туынды  сөздің  лексикалық  мағынасы  қандай  негіз  сөздің  мағынасының  жасалуына 
байланысты  сөзжасамдық  мағына  да  анықталады.  Сөзжасамдық  тəсілде  синтетикалық  сөзжасамдық 
тəсіл — ең  өнімді  тəсілдердің  бірі.  Демек,  бұл  тəсілде  негіз  сөз  бен  жұрнақ  арасында  сөзжасамдық 
қатыс  болуымен  ерекшеленеді.  Сөзжасамдық  қатысындағы  екі  бірлік  екі  түрлі  қызмет  атқарады  да, 
туынды  сөздің  лексикалық  мағынасына  негіз  сөз  тірек  болады.  Осыдан  келіп  негіз  сөз  бен  туынды 
мағына бір-бірімен байланысты болып шығады. 
Еліктеу сөз табының синтетикалық тəсілмен жасалу жолы тұрғысынан туынды сөз жасау үшін 
оның, біріншіден, лексикалық мағынасы болуы қажет етілсе, екіншіден, оның сөзжасамдық жұрнағы 
болуы керек. Бұлар тілдік бірлікке жататындықтан, əрқайсысының өзіндік атқаратын қызметтерімен 
ерекшеленеді. Еліктеуіш сөздер тілімізде сөзжасамдық мағына негізділігінен көптеген туынды сөздер 
жасауға  қабілетті.  Мысалы:  Мына  жағдайды  естігеннен  кейін  Масақ  ырсылдап-гүрсілдеп  дереу 
шеберханаға  жетіпті [4; 188]. Мына  зеңбіректі  гүрсілдетіп  тұрып  атамыз [4; 186]. — Əй,  неғып 
тұрсың сүмірейіп? Кет жолдан! — дейді ол анадайдан-ақ күркірей дауыстап [4; 184]. Осы бір ғана 
шығармадан  келтірілген  мысалдардағы  ырсылдап,  гүрсілдеп,  күркірей  деген  негізді  сөздің 
мағынасына арқау болған негіздер ырс-, гүрс-, күрк- еліктеуіш сөздері. Туынды сөз бен негіз сөздің 
мағыналық  байланысы  осы:  ырс — ырсылдап,  гүрс — гүрсілдеп,  күрк — күркірей  сөздерінен  анық 
байқалып  тұр. «Туынды  сөздің  сөзжасамдық  мағынасы  мен  лексикалық  мағынасы  жалпы  мен  жеке 
мағынаның  қарым-қатынасы  деп  қаралуы  керек,  өйткені  əр  туынды  сөздің  лексикалық  мағынасы 
сөзжасамдық  мағынаға  кіреді» [1; 194]. Сонымен,  туынды  сөз  жасалғаннан  кейін  сөзжасам  негіз 
сөзден туынды сөздердің жасалу жүйесін зерттейді. 
Сөзжасам  жүйесінде  негіз сөздің  лексикалық мағынасына жаңа  сөздік  лексикалық  мағынасына 
арқау  болады,  нəтижесінде  бір  лексикалық  мағына  екінші  лексикалық  мағынаның  негізінде 
жасалады.  Сөз  мағынасының  негізінде  туынды  сөздің,  жаңа  сөздің  мағынасы  түзіледі.  Мысалы, 
жалт — жалтақ — жалтаң — жалтар — жалтыл — жалтыр — жалтарма — жалтарыс, қалт — 
қалтқы — қалтыл — қалтылдақ — қалтырауық,  лап — лапас — лапыз — лапыл — лапылда — 
лапылдақ  деген  сөздерде 3 түбірлес  сөздер  бар,  олар  жалт,  қалт,  лап  негізгі  түбірден  жасалған 3 
түрлі  түбірлес  сөздер.  Осы  негіз  еліктеуіш  сөздердер  туындаған,  бұлар — бір  сөзжасамдық  тип 
арқылы құралған туынды сөздер. Демек, туынды сөздер негіз сөздерден басқа сөз табына айналған, 

Сөзжасамдық мағына түрлері мен лексикалық мағынаның  ... 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
11 
олардың  сөз  табы  категориясы  өзгерген.  Туынды  сөздің  лексикалық  мағынасының  түрленуіне  негіз 
сөздің лексикалық мағынасы арқау болады, бұл негіз сөз бен туынды сөздің мағыналық байланысын 
туғызатын түбірлес сөздерде, сөзжасамдық ұя мен сөзжасамдық жұпта, сөзжасамдық тізбекте айқын 
байқалады.  Жоғарыда  келтірілген  еліктеуіш  сөз  табының  сөзжасамдық  мағына  негізділігінен 
туындаған 3 түрлі  түбірлес  сөздерде  бəрінің  мағынасында  жақындық  бар,  себебі  олардың  бəрінің 
мағынасының жасалуына жалт, қалт, лап деген үш сөз негіз болып тұр. Жалт, қалт, лап еліктеуіш 
сөздері туынды сөздің мағынасына арқау болғандықтан, оларда мағына ұқсастығы, жақындығы бар, 
олардың  мағына  байланысы  көрініп  тұр.  Əрі  бұлардың  əрқайсысында  түбірлес  сөздер  толық 
қамтылмаған. Өйткені олар сөзжасамдық ұяның бір тізбектері ғана, ал түбірлес сөздерді сөзжасамдық 
ұя  ғана  толық  қамтиды.  Бір  сөзжасамдық  ұяда  қанша  туынды  сөз  болса,  оның  бəрі  түбірлес  сөзге 
жатады, ондағы туынды сөзінің бəрінің мағыналары бір-бірімен байланысты болады, себебі олар — 
бір  негіз  сөзден  өрбіген,  жасалған  туынды  түбірлер.  Ең  түпкі  бастапқы  негіз  сөз  олардың  мағына 
байланыстылығын  туғызады.  Ол  сөзжасамдық  жұптан  басталып,  сөзжасамдық  тізбектердің  бірінен-
бірі  тікелей  өрбитін  сөзжасамдық  ұяға  қатысты,  яғни  сөзжасамдық  ұяның  əр  сатысында  қанша 
туынды  сөз  жасалса,  оларда  бір-бірімен  мағыналық  байланыста  болады.  Ал  сөзжасамдық  ұяда 
мағыналық  байланыссыз  сөз  болмайды.  Омонимдер  сияқты  бірнеше  ұғымды  білдіретін  «тақ»  сөзін 
қарастырсақ, сөз мағынасына қарай бірде еліктеуіш сөз табына жатса, енді бірде зат есім болатын, ал 
бірде  сөйлем  мағынасына  қарай  сын  есім  жəне  етістік  болады. «Бір  сөздің  ешбір  жұрнақсыз  сөз 
табына меншіктілігін ауыстыруы құбылысын сөзжасамдық тұрғыдан қарау басым бағыт алды. Сөздің 
дыбыстық  құрамын,  тұлғасын  өзгертпей,  оның  бұрынғы  мағынасының  үстіне  тағы  да  жаңа  мағына 
қосу, сол арқылы бір сөзге  бірнеше сөздің қызметін атқарту тілде кең өріс алды» [5]. Негіз сөз бен 
негізді сөзден құрылуына байланысты тақ негіз сөзі мағынасының байланысы сөзжасамдық ұядағы 
негіз  сөзге  сөзжасамның  тізбектері  туынды  сөздердің  бəріне  негіз  болып  тұр.  Мысалы:  ТАҚ  І 
Монархтың  (хан,  шах,  патша,  корольдің)  отыратын  орындығы,  билікке  ие  болу  белгісі.  ТАҚ  ІІ 1. 
Жұппен алмасын келіп отыратын сан (1, 3, 5, 7...). 2. ауысп. Жеке, дара, жалғыз. ТАҚ ІІІ Нақ, тура, 
дəл.  ТАҚ  ІV 1. Бір  нəрсені  қадау,  жапсыру,  ілу.  ТАҚ:  тақ  етті 1. Сарт  еткен,  тақылдап  естілген 
дыбыс. 2. Сақ  етіп,  дəлме-дəл  тіл  қатты.  Тақа  І 1. Аяқкиімнің  табынына  байлайтын  жылқының 
төрт  не  екі  тұяғы. 2. Аяқ  киім  өкшелігі.  ТАҚА  ІІ  Нақа,  нағыз,  тура,  мүлде.  ТАҚА  ІІІ  Жақындау, 
жуықтау,  таяну.  ТАҚАҚТА  Бір  нəрсені  қайта-қайта  айтып  не  сұрап  мазаны  алу.  ТАҚАС  І 1. 
Талас-тартыс, егес, ерегіс. 2. Қиын-қыстау, қысылшаң. ТАҚАС ІІ Ерегісу, егесу, таласып тартысу. 
ТАҚАСТЫҚ  Ерегесушілік,  егесушілік,  тақас  болушылық.  ТАҚАУ  Таяу,  жуық,  жақын.  Тақия — 
кестелеп,  сырып  тігілген,  дөңгелек,  жеңіл  баскиім.  ТАҚПАҚ  Жаттап  алып,  көпшілік  алдында 
айтатын шағын, қысқа өлең. ТАҚСЫР тар. Мəртебесі жоғары адамға жалыну, жалбырану, құлдық 
ұру мəнінде айтылатын қарапта сөз. ТАҚСІРЕТ Ауыртпалық азабы, азап, қиыншылық. ТАҚТА І 1. 
Бормен  жазуға  арналған  сынып  тақтасы. 2. Түрлі  құлақтандыру,  жарнама,  газет  т.б.  ілінетін 
арнаулы тақтай. ТАҚТА ІІ Арасын межелеп бөлшектеген егістік жер. ТАҚТАЙ Бөренені ұзыннан 
тіліп  жасалатын,  екі  жағы  тегіс  жұқа  ағаш  кесіндісі,  құрылыс  материалы.  ТАҚТАҚ  ІІ  Əбден 
тапталып қалған кедірбұдырсыз, тегіс. ТАҚ-ТАҚ 1. Тарс-тарс, сарт-сарт. 2. Сөзге пысық, зерек. 
ТАҚ-ТҰҚ Болар болмас, жетер жетпес. ТАҚУА Діндар, діншіл. ТАҚЫЛ 1. Тақ-тақ еткен дыбыс, 
тықыл. 2. Сөз,  лебіз.  ТАҚЫЛДА  1.Тақ-тақ  еткен  дыбыс  шығару;  тарсылдату. 2. Мүдірмей, 
бөгетсіз  тықылдап  сөйлеу.  ТАҚЫЛЕТТЕС  Ұқсас  сияқты;  тақылетті.  ТАҚЫМ  Тізенің  астыңғы, 
ішкі  жағы.  ТАҚЫМДА  1.  Көлікті  жүргізу  үшін  тақым  қағу,  тақым  қысу. 2. ауысп.  Қыр  соңынан 
қалмау, ізіне (соңына) түсу. ТАҚЫМДЫ Талап қойғыш, табанды. ТАҚЫМДЫҚ Тақымының тұсы 
т.б. [6]. Бұл мағына негізділігінің мағына байланыстылығын туғызуына тікелей байланысты. Негізді 
сөз қай тəсілмен жасалса да онда мағына негізділігі, заңдылығы сақталады. 
Жаңа  ұғымдар  пайда  болуы  сөздердің  дүниеге  келуі  мен  жасалуының  белгілі  заңдылықтары 
орнығады.  Сөзжасам  жүйесіндегі  тіл  көне  заманнан  бері  үнемі  толығып,  дамып,  күрделеніп,  əбден 
қалыптасқан  заңдылықтары  арқылы  ғана  жүзеге  асады.  Заңдылық  ретінде  қалыптаспаған  тілдік 
құбылыстар өзіндік сипаты болмағандықтан, сөзжасам жүйесіне жатпайды. Жаңа сөз жасау сөзжасам 
жүйесінің қалыптасқан заңдылықтары арқылы ғана жүзеге асып, сөзжасамдық элементтердің белгілі 
бір сөз табына қатысы айқындалып, олар белгілі бір сөз табының көрсеткіші саналады. 
«Жаңа сөз жасауға тілдегі түбірлердің барлық түрі қатысады. Оларды атағанда, мынадай: негізгі 
түбір, туынды түбір, біріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз. Сөзжасамға негіз сөз қызметінде қатысатын 
бұл  түбірлердің  көбі  (негізгі  түбірден  басқасы) — сөзжасам  процесінің  нəтижесінде  туған  туынды 
сөздер [7]. 1989 жылғы  «Қазіргі  қазақ  тілінің  сөзжасам  жүйесі»  атты  ұжымдық  еңбекте  осы 

К.О.Сапарова 
12 
Вестник Карагандинского университета 
сөзжасамның лексика-семантикалық  тəсілі кеңінен қарастырылған. Сөз  сөйлем ішінде түрлі мағына 
беруіне əр түрлі көп мағынаға ие болады. Оның дыбыстық, морфемдік құрылымы сақталып тек жаңа 
мағынаға  ие  болады.  Тіл  білімінде  мұндай  құбылыс  прономинализация  (сөздердің  бір  сөз  табынан 
екіншісіне  айналуы)  деп  аталады.  Белгілі  бір  сөздердің  жаңа  мағынаға  ие  болуы,  көп  мəнді,  ең 
бастысы  омонимдік  қатарға  келуі  арқылы  жасалады  жəне  сөздердің  о  бастағы  мəнін  жоғалту  не 
болмаса  əлсірету  барысында  басқа  бір  сөз  табының  қатарынан  танылуға  жол  береді.  Тіл  жүйесінде 
омонимдердің  бірнеше  түрі  кездеседі. «Көп  мағыналы  сөздердің  жеке  мағыналары  арасындағы 
байланыстың  үзілу  нəтижесінде  пайда  болған  омонимдердің  екі  тобы  болады.  Олардың  бір  тобы 
лексика-грамматикалық омонимдер болса, екінші тобы лексикалық омонимдер деп аталады. Лексика-
грамматикалық  омонимдер — бір  мезгілде  бірнеше  сөз  табының  қызметінде  қолданылатын, 
генетикалық тұрғыдан туыспайтын омонимдер. Лексикалық омонимдер — бір сөз табының құрамына 
кіретін, генетикалық тұрғыдан туыстас омонимдер» [8]. 
Əр  сөз  табының  сөзжасамға  қатысы  əр  түрлігімен  ерекшеленеді.  Мəселен,  зат  есім,  сын  есім, 
етістіктерге қарағанда еліктеуіш сөз табының сөзжасамы өте төмен болып келеді. Дегенмен еліктеуіш 
сөздер  тілімізде  сөзжасамдық  мағына  негізділігінен  көптеген  туынды  сөздер  жасауға  қабілетті.  Ал 
шылау мен одағайлардың сөзжасамдық қабілет жасау мүмкіндігі өте төмен болады деген пікір бар. 
Əдебиеттер тізімі 
1  Қазақ грамматикасы. — Астана: Елорда, 2002. — 784 б. 
2  Түркі тілдері. Энцикл. бас. — Астана: Фолиант, 2002. — 134-б. 
3  Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. — Алма-Ата: Наука, 1971. — 157 с. 
4  Бастау. Повесть, əңгімелер өлеңдер. — Алматы: Балауса, 1993. — 272 б. 
5  Щербак  А.М.  Очерки  по  сравнительной  морфологии  тюркских  языков:  Наречие,  служебные  части  речи, 
изобразительные слова. — Л.: Наука, 1987. — С. 5. 
6  Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. — Алматы: Дайк-Пресс, 2008. — 775-б. 
7  Оралбаева Н.О. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасамдық жүйесі. — Алматы: Ғылым, 1988. — 12-б. 
8  Малбақов М. Бір тілді түсіндірме сөздіктердің құрылымдық негіздері. — Алматы: Ғылым, 2002. — 194-б. 
К.О.Сапарова 
Виды словообразовательного значения и их отношение к лексическому 
значению (на материале подражательных слов) 
В статье рассмотрены способы и пути образования, а также словообразовательные свойства подража-
тельных  слов,  известных  в  современной  морфологии  как  одной  из  полноценных  самостоятельных 
частей речи. Морфология рассматривает пути образования подражательных слов с учетом их грамма-
тического значения и формы; в то время как словообразование делает акцент на смысловые типы, об-
разующие  новые  слова.  Лексические  различия  данных  типов  автор  продемонстрировала  языковыми 
примерами. 
K.O.Saparova 
Types of word formation value and their relation to a lexical meaning  
(on a material of imitative words) 
In the article the word-formation properties of imitative words commonly known in modern morphology as 
one of the full-independent parts of speech. Morphology considers how education imitative words with their 
meanings and grammatical forms, while the derivation focuses on semantic types, the new word. Lexical dif-
ferences of data types you can well see in the above examples. 
References 
1  Kazakh grammar, Astana: Elorda, 2002, 784 p. 
2  Turkic languages. Encyclopedic edition, Astana: Foliant, 2002, 700 p. 

Сөзжасамдық мағына түрлері мен лексикалық мағынаның  ... 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
13 
3  Aydarov G.Yazyk orkhonskikh of monuments of drevnetyurksky writing of V ІІІ centuries, Alma-Ata, 1971, 157 p. 
4  Bastau. Stories, stories and verses, Almaty: Balausa, 1993, 272 p. 
5  Shcherbak A.M. Sketches on comparative morphology of Turkic languages: Adverb, auxiliary parts of speech, graphic 
words, Leningrad: Nauka, 1987, 150 p. 
6  Explanatory dictionary of the Kazakh language, Almaty: Dayk-Press, 2008, 968 p. 
7  Oralbayeva N.O. Word-formation system of numerals in modern Kazakh language, Almaty: Gylym, 1988, 104 p. 
8  Malbakov M. Structural bases of monolingual explanatory dictionaries, Almaty: Gylym, 2002, 367 р. 
ƏОЖ 81:39 
Б.Р.Хасенов, А.А.Бименде, А.Б.Сатбаева 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E-mail: boka_001kz@mail.ru) 
Символ — тілдік-танымдық код 
Қазіргі қазақ тілінің антропологиялық бағыттағы зерттеулерінде түр-түске ерекше көңіл бөлініп, тың 
зерттеулер  жасалынып  жүр.  Қоршаған  ортадағы  шындықты  көп  жағдайда  түр-түс  арқылы 
қабылдаймыз жəне де түр-түс атаулары əр халықтың мəдени коды болып табылады. Авторлар түр-түс 
арқылы  қалыптасқан  символдар  жəне  символдың  өзіне  тəн  архетиптілік,  уəжділік  жəне  бейнелілік 
секілді негізгі белгілерін сөз етеді. Шетелдік ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, символға тəн 
белгілердің ерекшеліктерін көрсетті. 
Кілт  сөздер:  түр-түс  атаулары,  колоративті  лексика,  символ,  архетиптілік,  ұлттық  код,  таным, 
уəжділік, қоңыр, бейнелілік, түркі танымы, түркі тілі, қазақ тіл білімі, лингвистика, қара, қызыл. 
«Символика» сөзі гректің тілінен аударғанда «белгілі бір қоғам мүшелері мен əлеуметтік топтар 
үшін  ғана  түсінікті  шартты  белгілер»  деген  мағынасынан  шығып,  қазіргі  күні  əр  түрлі  идеяны, 
түсінікті, ұғымды, ойды, сезімді, іс-əрекетті білдіретін шартты белгілердің жиынтығы деген мағынаға 
ие.  Символды  тану  сонау  көне  замандарға  барып  тіреледі.  Символ  жайлы  ой  айту  Аристотель, 
Платондардан бастау алып, И.Кант, Шлегель, т.б. жалғасып, еңбектерінде сипатталған. 
Қазақ  ғылымда өз  бастауын Ш.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин, Қ.Жұбанов, Ə.Марғұлан, М.Əуезов, 
С.Мұқанов  еңбектерінен  алса,  осыған  жалғас  ғылыми  көзқарастарды  тілші-ғалымдар  І.Кеңесбаев, 
Ə.Қайдаров,  Е.Жампейісов,  К.Хұсайынов,  Р.Сыздық,  Ж.Манкеева,  Б.Ахбердиева,  т.б.  еңбектерінен 
көруге  болады.  Этнограф  ғалымдардың  ішінен  Х.Арғынбаев,  Ө.Жəнібеков,  А.Сейдімбек  еңбектері 
қазақ  мəдениетіндегі  ұлттық  символдар  табиғатын  тануға,  саралауға  жол  ашады.  Ғалымдар  қазақ 
тілінің  дыбыс  символикалы  сөздері  фоносемантика  тұрғысынан  (К.Хұсайынов),  қазақ  тілі 
дыбыстарының  символикалық  мəнін  ашу  мəселесі  (І.Кеңесбаев),  түр-түс  символикасына  қатысты 
(Ə.Қайдар)  т.б.  қырларын  зерттеген.  Ал  Қ.Қайырбаева  өзінің  символға  қатысты  кандидаттық 
жұмысында 
символдың 
белгілеріне, 
оның 
тілдік 
таңбадан, 
өзге 
троп 
түрлерінен 
айырмашылықтарына тоқталып, теориялық мəселеге көп көңіл бөлген. 
Əр  халық  дүниедегі  заттарды  түрліше  қабылдап,  өзінше  түйсінеді.  Сол  түйсінген  құбылысты, 
заттарды  өзінің  ұлттық  тілінде  бейнелейді.  Сол  арқылы  əлемнің  тілдік  бейнесін  жасайды.  Əлем 
бейнесін жасаушы элементтердің бірі — түр-түс атаулары. 
Түр-түстердің рухани өмірімізде алатын орны ерекше. Өзімізді қоршаған орта, табиғат əр түрлі 
түстерден  құралғандықтан  да,  біз  олардан  шеткері  өмір  сүре  алмаймыз.  Əсіресе  түр-түс  атаулары 
белгілі бір идеяны, ұғымды, түсінікті беруде, сан алуан мəдени ақпарды жеткізуде алар орны бөлек 
болатыны белгілі. Халықтың дүние бейнесін жасаудағы рухани құралы — оның тілі. Сол тілде терең 
түсінікті  жинақтаған,  өне  бойына  сан  ақпаратты  құлыптаған,  ғасырлар  бойы  терең  танымның 
нəтижесінде қалыптасқан түр-түстерден жасалған символдар бар. Бұлар — халық санасының жемісі. 
Ұлы жазушы М.Əуезұлының «Абай жолы» роман-эпопеясында келтірілген мына бір дерек кісі 
өлгенде  тігілетін  түрлі-түсті  тудың  қайтыс  болған  адамның  жасынан,  əлеуметтік  дəрежесінен 
хабардар ететінін байқатады: «...Байдалы сүйекті орналастырып болысымен, сол өлік үстіне тіккен 
ақ үйдің он жақ белдеуіне өз қолымен əкеп қара тікті. Бұл жұмыс өліктің артын күтудің үлкен бір 
серті  еді.  Қара  дегені — ұзын  найзаның  басына  тіккен  ту.  Егер  Бөжей  жай  қара  қазақ  емес, 

Б.Р.Хасенов, А.А.Бименде, А.Б.Сатбаева 
14 
Вестник Карагандинского университета 
төреден шыққан болса, сол төрелердің өзді-өз тұқымының туларын тігер еді. Ақ тулы, көк тулы, 
ала  тулы  деген  төрелердің  тұқым-тұқымы,  жік-жігі  осындайда  көрінетін.  Ал  қарадан  кісі  өлсе, 
тудың  түсі  өліктің  жасына  қарай  болады.  Ол  жөндерге  келгенде  Байдалы  ескіге  жүйрік 
Сүйіндікпен  ғана  араласты.  Сүйіндік  жас  кісі  өлсе  туы  қызыл  болатынын,  кəрі  кісі  өлсе  ақ 
болатынын айтып келді де, «Бөжейдің орта жасты кісінің қаралы туы — бір жағы ақ, бір жағы 
қызыл болу керек» дегенді айтқан. Жаңағы Байдалы əкеп тіккен ту — қара дегені осы еді, яғни, киіз 
үйдің сыртына найзаға байланған ақ, қара, қызыл түсті тулар — өлімнің, қазаның символы болған. 
Қазіргі  таңда  да  түр-түстер  өзінің  əлеуметтік  маңызын  жоғалтқан  жоқ.  Мысалы,  МАИ  мен 
прокуратура  қызметкерлерінің  киген  киімдерінің  түстеріне  қарап,  олардың  қандай  қызметте 
істейтінін  біле  аламыз.  Академик  Ə.Қайдар  бастаған  ғалымдар  түр-түстер  арқылы  қабылданған 
символдық  мəні  бар  белгілерді  ең  алдымен  сол  əлеуметтік  топтың,  ру-тайпалардың,  елдің, 
мемлекеттің,  халықтың  өздерін  басқа  өздері  сияқты  топтардан,  тайпалардан,  халықтар  мен 
мемлекеттерден  айрықша  етіп  көрсету  мақсатынан,  ұқсас  болмау,  қайткен  күнде  де  олардан 
ерекшелену  əрекетінен  туған  деп  есептейді.  Сондай-ақ  ғалымдар  түр-түстердің  қоғамдық  мəніне 
қарай символдарды бірнеше топқа жіктеп қарастырған. 
Символ  деген  атаудың  əу  баста  мағынасы  басқаша  болған.  Алғашқыда  адамдар  гректің  бұл 
сөзімен  достықты  білдіретін  бір  нəрсенің  сынығын  (черепок)  атаған.  Үйге  келген  қонақпен 
қоштасарда  үй  қожайыны  заттың  бір  бөлігін  (екіге  бөлінген  заттың  бір  жағын)  өзіне  қалдырып, 
екінші бөлігін келген қонағына берген екен. Қанша уақыт өтсе де, сол адам қонақтап келетін болса, 
ол оны сол сынықтан таныған. В.Маслова айтқандай, көне заманның «жеке куəлігі» [1]. 
Қазіргі  таңда  символға  қызығушылық  тек  тілтанушылар  ғана  емес,  философтар,  логиктер, 
əдебиеттанушылар  т.б.  тарапынан  да  үнемі  байқалып  жүр.  Сол  себепті  де  символға  қатысты 
көзқарастар  сан  алуан  болып  келеді.  В.Маслова  «Лингвокультурология»  атты  еңбегінде  оларды 
былайша көрсетеді: «1) Символ — таңбаға тепе-тең ұғым (жасанды қалыптасқан тілдерде); 2) өмірді 
өнермен образды түрде игеруді білдіретін əмбебап категория (эстетика мен өнер философиясында); 
3)  мағынасы  шартты,  басқа  нысан  мағынасына  ұқсас  белгілі  бір  мəдени  нысана  (мəдениеттануда, 
əлеуметтану мен гуманитарлық ғылымдарда); 4) символ өзінің алғашқы мазмұнын басқа бір мазмұнға 
форма  беруде  қолданылатын  таңба  ретінде  (бұл  көптеген  гуманитарлық  ғылымдар — философия, 
лингвистика, семиотика т.б.) кездесетін символды кең түсіну» [2; 5]. Осы аталғандардың арасындағы 
төртінші  пікірді  қолдайтын  ғалымның  ізімен,  біз  де  осы,  яғни,  символ  өзінің  алғашқы  мазмұнын 
басқа бір мазмұнға форма беруде қолданылатын таңба деген тұжырымды қолдаймыз. 
Тілдік  таңба  мен  символдың  өзара  қатысы  жайлы  Қ.Қайырбаеваның  кандидаттық 
диссертациясында  жан-жақты,  толық  қарастырылған,  яғни  зерттеуші  символдың  өзіне  тəн  көптеген 
белгілерін  көрнекті  ғалымдардың  (А.Лосев,  Ю.Лотман,  В.Маслова  т.б.)  пікірлеріне  сүйене  отырып, 
нақтылаған.  А.Ф.Лосев  тілде  таңба  шексіз  көп  контексте  қолданылатынын,  оның  əрқайсысында 
белгілі бір мағынаға ие болатынын, сонымен қатар таңбаның динамикалық түрде символға өтуін атап 
көрсетеді жəне де сөз символ болу үшін мəдени мəтінде орын алуы қажет.  
Сөз-символдардың бұдан да басқа да белгілерін былайша көрсетуге болады: 
 көркем образды тұлғаның болуы; 
 символ интуитивті түрде танылады; 
 таңбаның мəні көрсету болса, символдың мəні одан кең; 
 таңба шартты жəне нақты мағынаға ие бола отырып, тек екінші шартты мағынаға ие болғанда 
ғана символға айналады; 
 символ мағынасын оның образын нақты тану арқылы ұғуға болмайды; 
 символ — нақты элемент, ал оның нысаны — абстрактілі; 
 символдың өзіндік сипаты — оның уəжділігі; 
 символ атауыштық жəне орынбасарлық қызмет атқарады; 
 символға архетиптілік сипат тəн; 
 символдағы  тура  мағына  өзіндік  дербестігін  сақтайды,  абстрактілі  символдық  мағынамен 
салыстырғандағы қалпы тең дəрежеде; 
 сөз жəне сөз-символ — екі түрлі таңба емес, сол сөздің өзінің екі түрлі қызметтегі екі түрлі 
формасы, яғни лингвистикалық таңба символдық қызметті атқарғанда ғана оны символ деп атаймыз» 
[2; 9]. 
Сөзімізді  мысал  арқылы  нақтылап  көрсетсек.  О.Бөкейдің  «Қайдасың,  қасқа  құлыным»  атты 
повесінде  сыбызғыдан  шыққан  қоңыр  үн  Сарқынды  шалдың  өлімін  естіртуші  символ  ретінде 

Символ — тілдік-танымдық код 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
15 
жұмсалып  тұрғандығын  байқаймыз:  Сыбызғыдан  ең  əуелі  қоңыр  үн  шығып,  талайға  дейін  майда, 
алаңсыз,  мамыра  халден  хабар  беріп,  өңештен  болар-болмас  гүжілдеп  тұратын  жуан  үн 
сыбызғының  өзінен  шығатын  əдемі  əуенге  қосылып,  бейбіт  те  жомарт  өмірдің  жайсаң  бейнесін 
алдымызға  жайып  салды  дей  келе,  автор  күйдің  əр  кейіпкерге  қалай  əсер  еткендігін  суреттейді: 
...Мен шалдың жұмылған жанарынан ыршып шыққан жас көрдім, əжім торлаған тоң бетті қуалап 
сақалына ағылды. Мен бұл жасты Аналықтың бота көзінен де көрдім. Ал менің əкем тесілген қалпы 
үнсіз тыңдап отыр. Дəл осы сəтте менің көз алдыма жаңа туған қара қасқа құлынымды бауыздап 
жібергенде,  ұдайы  үш  күн  азан-қазан  кісінеген  боз  биенің  тау  айналып  шапқылағаны көріністенді, 
дейді.  Күйді  əрі  қарай  тыңдауға  шыдамаған  Қаршыға  «жүрші,  тысқа  шығайық»  деп  Оралханды 
далаға шығарады да, былай дейді: 
– Атам  өледі, — деді  ол  танауын  қорс-қорс  тарта,  көзінің  жасын  жас  балаша  қолының
сыртымен  сүртіп. — Атам  көп  ұзамай  өледі,  мұндай  қаралы  күйді  ол  ешқашан  тартқан  емес, 
қорқатын...  Осы  мысалдағы  қаралы  күйдің  қоңыр  үні  арқылы  жазушы  жалғыз  Сарқынды  шалдың 
өлімін  ғана  емес,  сол  арқылы  қазақ  деген  халықтың  мұң-қайғысын  суреттеген.  Бəйбіше  кейпіндегі 
Аналық, батыр тұлғалы  Қаршыға өткеннің бір жұрнағы іспеттес. Өйткені бұл кейіпкерлер бұрынғы 
намысшыл,  кең  мінезді  қазақ  деген  халықты  елестетеді,  қоңыр  үн  болса,  сол  халықтың  бойына 
біткен,  табиғат  сыйлаған  қасиетті  үн.  Ал  Кеңестік  қызыл  заманда  осы  ұлттық  қасиет,  кейіп,  мінез 
жоғалып  бара  жатқанына  қайғырған  жазушы  ұлт  трагедиясын  Сарқынды  тартқан  қаралы  күйдің 
қоңыр үнімен оқырманына жеткізуді діттеген секілді. Қоңыр үн — бұл оқиғаның құлақ күйі, ал қалған 
тілдік  бірліктер  қосымша  фон  ретінде  соған  қызмет  етіп  тұрғанын  көруге  болады.  Мысалы, 
Сарқынды  шалдың,  Аналықтың  көздерінен  жастың  шығуына,  əкесінің  үнсіз  тыңдауына,  Орашқа 
қасқа құлынның елестеуіне себеп болған сыбызғыдан шыққан қоңыр үн екендігін ұғамыз. Сондықтан 
да бұл жердегі қоңыр үн əдеттегі мағынасынан (құлаққа жағымды) алшақтап, екіншілік номинацияға 
(өлімнің, рухани қазаның символы) өткен, яғни бұл тіркес символдық қасиетке ие. 
Символ — ұлттық  бояу  ретінде  мəдени  ақпарды  бойына  жинақтайды,  құлыптайды  (кодтайды) 
жəне де сол ақпаратты ұрпақтан ұрпаққа жеткізеді. Символ жайлы түсінік орыс ғылымында түрліше 
интерпретацияланады.  Мысалы,  Ю.Степанов  символды  ғылыми  емес,  таза  поэтикалық  түсінік  деп 
қабылдайтынын  жəне  ол  тек  белгілі  бір  поэтикалық  жүйеде  ғана  мағынаға  ие  екендігін  айтады. 
Мағжанның  Желі,  Күні,  Оты,  Жұмекеннің  Қоңыры  т.б.  айтқанымыздың  айқын  мысалы.  Ю.Лотман 
бұндай символдарды «сюжеттің гені» (немесе негізі) дейді. Алайда В.Маслова солармен қатар тілдік 
символдар  барлығын  ескертеді: «...наряду  с  ними  (поэтикалық  символдар. — Б.Х.)  есть  языковые 
символы,  которые  порождаются  в  процессе  эволюции  и  функционирования  языка».  Тілдің 
эволюциялық  дамуы  нəтижесінде  пайда  болған  символдарға  архетиптілік  сипат  тəн.  Жоғарыдағы 
келтірілген мысалда мифтік желі бар деген ойдамыз. Шыңғыс ханның үлкен ұлы Қыпшақ даласының 
билеушісі  Жошы  ханның  өлімін  найман  Кет-Бұға  күй  арқылы  жеткізгені  белгілі. «Кет-Бұға  ауыр 
ойдан серпіліп, сылбыр қимылмен қобызын оңтайлады да, Қорқыттың күйіне басты. Қобыздың қыл 
шегінен  созылып  шыққан  мұңды  сарын  орданың  ішін  кернеп  кетті.  Күй  басталғаннан-ақ  оның 
əуенінен сескенген қағанның тынышы қашып еді, көп шыдай алмады: 
– Жетеді, — деді бір кезде. Зекіген жоқ, ақырған жоқ, бірақ даусы зілді, əрі пəрменді естілді.
Кет-Бұға бөгеліп қалды, не бұйырасыз деген қалыпта күтіп тұр. 
– Басқа бірдеме... Мен бұрын естімеген бірдеме тарт!
Кет-Бұға  қобызын  ұстаған  күйінде  төмен  қарап  отырып  қалды.  Шарасыздығын  енді  ғана 
аңғарғандай еді. Кеудесін бұлдыр бір елес кесіп өткендей болды. Қорқыт... Қорқыт... Жүзі ызғарлы 
ажалдың өзін қобызының күйімен қырық жыл арбапты-ау, жарықтық... Тізесінде жатқан оң қолы 
асығыс көтеріліп, қияғы қобыздың қыл шегіне жанасты. 
Қу  тақтай  азынап  қоя  берді.  Əуелде-ақ  бесті  айғырдың  үйірін  жоқтап  кісінегені  сияқты  бір 
дыбыс естілген еді, Шыңғыстың төбе құйқасы шымырлап кетті.... Кет-Бұғаға қарап еді...қобызды 
тартып жатқан ол емес сияқты, қобызы өзі сөйлеп жатқандай көрінді... Бір кезде манағы қаралы 
сарын  өксіген  зарға  ауысты.  Бұл — лағын  жоқтап  маңыраған  киіктің  шері,  ботасын  жоқтап 
боздаған аруананың мұңы еді... Қағанның көзіне де жас іркілді. Кенет оның құлағы: 
Ақсақ құлан шошыған, 
Таудан төмен тасыған, 
Балаң өлді — Жошы хан, 
Нанбайсың ба осыған! — 
деген сөздерді ап-анық естіді... 

Б.Р.Хасенов, А.А.Бименде, А.Б.Сатбаева 
16 
Вестник Карагандинского университета 
Қаған  бұдан  арғы  сөздерді  ұқпады.  Көзінің  жасын  төге  берді...»  [3].  Жазушы  М.Мағауиннің 
«Қобыз сарынындағы» бұл аңыз О.Бөкейдің шығармашылығына əсер етуі мүмкін. Аңыздағы қаралы 
күй  Жошының  өлімінен  хабар  береді.  Алайда  жазушы  О.Бөкейдің  шығармасында  мазмұны 
сақталғанымен,  формасында  сəл  өзгешеліктер  бар.  Символдың  мазмұны — суық  хабарды  жеткізу 
болса,  оның  формасы — алғашқы  аңыз  шығармада  бір  адамның  өлімі  болса,  жазушы  О.Бөкей  осы 
мотивті  қолдана  отырып,  тұтастай  ұлт  трагедиясын  суреттеген  жəне  жазушы  қаралы  күйдің  қоңыр 
үніне ерекше акцент берген. Ю.Лотман: «Символ существует до данного текста и вне засисимости от 
него. Он попадает в память писателя из глубин памяти культуры и оживает в новом тексте, как зерно, 
попавшее  в  новую  почву» [4], — дейді.  Аңыз,  сол  арқылы  қалыптасқан  символ  көркем  мəтінде 
қаламгерлердің белгілі бір стильдік мақсатына, айтар ойына сəйкесінше қолданылады, сонымен қатар 
ол  жаңа  көрікке  (формаға)  ие  болады,  бірақ  мазмұнын  жоғалтпайды. «Кез  келген  аңызда  символ 
болады,  бірақ  кез  келген  символда  миф  жоқ», — деген  А.Лосевтің  пікірі  де  өте  орынды.  Мифтік 
əңгімелер негізінде символдар қалыптасады, бірақ əр символда аңыздың болуы шарт емес. 
Символдың  өзіне  тəн  тағы  бір  ерекшелігі — оның  уəжділігі.  Символ  метафора,  метонимия, 
синекдоха тəрізді мағына ауысуының тəсілдері арқылы уəжделеді, пайда болу себептері түсіндіріледі. 
Қазақ  танымында  қоңырдың  символдық  мағынасының  бірі — қарапайымдылық.  Бұдан  қоңыр  үй, 
қоңыр  шаңырақ,  қоңыр  тірлік  тəрізді  тілдік  бірліктер  жасалынған.  Яғни,  бірнеше  ауыс  мағына 
жинақталып  сөз-символды  жасайды.  Тағы  бір  мысал,  қара — қайғының  символы  екендігі  белгілі. 
Оны  вербалдайтын  тілімізде  сан  алуан  тіркестер  бар  (қара  жамылу,  қаралы  көш  т.б.).  Осы  сөз-
символдың  нəтижесінде  Кеңес  үкіметі  заманында  қара  қағаз  деген  ұқсатудан  жаңа  тіркес 
қалыптасты.  Метафоралық  мағыналар  мəдени  коннотацияларды  күрделендіріп,  символдың 
жасалуына, пайда болуына ұйтқы болады. 
Символға  образдылық  тəн.  Өйткені  əр  символ  халықтың  дүние  бейнесін  жасауға  қатысатын 
элемент,  олар  терең  танымның  нəтижесінде,  тілдің  ұзақ  даму,  жетілу  процесінде  қалыптасады. 
Алайда  символ  мен  образды  бірінен  бірін  ажырату  бар.  Олар  қатты  ұқсас  болғанымен,  ғалымдар 
символды  образдан  шығару  арқылы  қарастырады.  Э.Спирова: «Образ  всегда  имеет  автора.  Базовые 
символы  носят  анонимный  характер,  они  являются  продуктами  коллективного  бессознательного.  В 
этом смысле можно говорить о символах как кристаллизации опыта всех поколений, прошедших по 
земле. Такой глубиной образ, как правило, не обладает. У него есть создатель» [5], — деп символдың 
халықтың  ой  елегінен  өтіп  барып  жасалатынын,  авторы  болмайтынын,  ал  образды  жасаушы 
автордың  болатындығын  атап  көрсеткен.  А.Ф.Лосев  «Проблема  символа  и  реалистическое 
искусство» атты еңбегінде көркем шығармадағы символдарды бірінші дəрежелі символ жəне екінші 
дəрежелі символ деп атап, жаңа терминдерді ұсынған. Бірінші дəрежелі символ ол — берілген затты 
сол  күйінде  суреттейді,  ал  екінші  дəрежелі  символ  бұл  берілген  затты  көркем  суреттеп  қана 
қоймайды,  сол  затқа,  құбылысқа  ерекше  мəн  беріп,  сол  арқылы  белгілі  бір  идеяны  айтуға 
бағытталады.  Сонда,  автордың  пайымдауынша,  бірінші  дəрежелі  символ — көркем  бейне,  екінші 
дəрежелі символ «нағыз символдың өзі» болып табылады. Екінші дəрежелі символ жайында əдебиет 
теоретигі: «Он несет с собой не чисто художественные функции художественного произведения, но 
его соотнесенность с другими предметами. Если художественный образ несет на себе нагрузку, на-
пример, соотнесения с той или другой реальной жизнью, а не рассматривается сам по себе, с той или 
иной идеологией, с той или другой моралью, с той или другой проповедью, с теми или иными призы-
вами и воззваниями, с намерением и отражать жизнь и ее переделывать, то все это уже не есть сим-
вол  первой  степени» [6], — деп  ойын  сабақтайды.  Жəне  де  «нағыз  символ»  көркем  шығарманың 
шеңберінен шығып кететінін айтады. Автордың айтқанын мысалдар арқылы көрсетсек. «Ауыл əлі уыз 
ұйқысынан  ояна  қойған  жоқ,  иттердің  басын  басып  кетсе  де  мыңқ  етпейтін  өлі  тыныштық 
ұйыған.  Сиырлар  да  ертеңгі  шақтың  тірлігінен  қаперсіз,  сілекейін  шұбыртып,  жалмаң-жалмаң 
күйсеп жатыр, тек ала сиыр ғана орнынан үш ұмтылып созалаңдай тұрды да, керги керіліп, соңсоң 
тұяғын сыртылдатып өріске беттеді — жалғыз беттеді. Қорадан қора, бақшадан бақша қоймай 
бүлдіретін ашқарақ, қасқөй қу мүйіз қарасан сыңайлы, көзі тым алайыңқы. Анау бір қора-қопсысы 
шашыраңқы аласа ағаш үйдің бұрышында алқымына көбік қақтаған ат байлаулы тұр...».  О.Бөкей 
күн  ұясынан  жаңа  ғана  көтеріліп  келе  жатқандағы  ауылдың  келбетін  осылайша  бейнелеген.  Бұл 
ауылдың  таза  көркем  бейнесі.  Автор  осы  жерде  ешқандайда  бір  күрделі  ойды  айтпаған,  тек  қана 
көркемдеп суреттеу ғана бар. Яғни, бұл «бірінші дəрежелі символ» (көркем бейне) болып табылады. 
Мағжанның «Жазғытұры» өлеңінде де таза табиғатты бейнелеу бар: 
Су ақты, жетті апрель, қырдан ойға, 
Секіріп арық-тұрақ кетті тойға. 

Символ — тілдік-танымдық код 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
17 
Жас бала: «Жазғытұры туды», — десіп, 
Жабағы, көтерем тай, ақсақ қой да, 
Қуанып жан-жануар, алшаң басып, 
Қалмады қайғы-уайым ешбір ойда, 
Нұрлы күн алтын нұрын шаша бастап, 
Шықсын деп қысқы ызғар өткен бойға.  
Əрі  қарай  Мағжан  бұтақтарда  əн  салған  құстарды,  күннің  күркірін,  мəз  болған  балалардың 
күлкісін  суреттеген.  Тағы  бір  мысал.  Сəкен  «Көкшетау»  поэмасында  Қажымұқанның  портретін 
былай береді: 
Ожар бет, қара мойын-бейне — құлжа, 
Қылад ед бір салса егер мылжа-мылжа. 
Шалқиған жауырынды, бұжыр қара, 
Еңгезер, үйелмен, дəу, тартқан — құлжа. 
Қалың бет, бура төсті қара нардай, 
Жұп-жұмыр, жуан діңгек, бойшаң дардай, —  
деп  ұлы  палуанның  бейнесін  сомдаған.  Келтірілген  үш  мысалдың  үшеуі  де  таза  образдылықтың 
үлгісі, бұлар ешқандай да символдық мағынаға ие емес. 
А.Ф.Лосевтың екінші дəрежелі символына мынадай мысалды келтіруге болады. М.Əуезұлының 
«Қорғансыздың  күні»  атты  əңгімесінде  күннің  батуындағы  пейзаждың  символдық  мəні  бар.  Январь 
айының  аяқ  кезі.  Күн  батуға  тақап  қалған  мезгіл.  Күнбатыс  батуға  айналған  күннің  қызғылт 
сəулесімен  нұрланып,  қызыл  торғынның  түсіндей  боялып  тұр.  Күнге  жақын  тұрған  ұзынша 
жұқалаң  бұлттардың  түсі  қалың  өртке  қызған  темірдей  қып-қызыл.  Төбеге  жақын  тұрған 
алысырақ  бұлттардың  бір-бір  жағы  ғана  жұқалаң  қызылға  боялған  асыл  нұрдың  буын  ғана 
жалатқандай. Қызғылт сəулесін дүниеге жайып тұрған күн шарасымен тұтас көрініп тұр. Аспан 
ашық.  Берірек  тұрған  аз  ғана  ала-шұбар  бұлттар  кең  жаһанның  жүзіне  перде  болған  жоқ.  Күні 
бойы тыныш жел Күшікбайдың бауырында ғана ызғырықтап, жаңадан жауған көбік қарды жаяу 
борсындатып тұр. (Күннің қызыл сəулесі даланы да, тауды да өз өңіне кіргізген. Күнбатыс жақтан 
бораған  ұсақ  қар  да  күн  астынан  қызғылттанып  көрінеді.  Бұл  мысал  алғашқылары  секілді  таза 
табиғат бейнесін суреттеп тұрған жоқ, сол табиғат бейнесі арқылы болар жайттың өлімге ұласатынын 
меңзеп отыр. Қызыл, одан пайда болған туынды сөздер үзіндіде 7 рет келтірілген. Ал ол түс қанмен 
ассоциацияланатыны  анық.  Автор  күннің  қып-қызыл  болып  батуы  арқылы  бір  трагедияның 
болатынын  сездіре  отыра,  халық  танымында  қалыптасқан  дəстүрді  (бұрын  қазақ  халқы  жас  өлсе, 
қызыл  ту  ілген)  де  өзектендірген.  Сол  арқылы  жас  баланың  қазасын  астарлаған.  Яғни,  келтірілген 
мысал екінші дəрежелі символ болып табылады. Бұндай символдар, Ю.М.Лотманның тілімен айтсақ, 
«сюжеттің  гені». Алайда жоғарыда айтқанымыздай, негізгі символдар тілдің ұзақ даму процесінде 
пайда болып, қалыптасады. 
Сонымен қорыта айтатын болсақ, символ ол — белгілі бір идеяны, түсінікті, ұғымды жеткізуші 
ұлттық  код.  Символ-сөздер — өне  бойына  сан  алуан  ақпарды  жинақтайтын,  құлыптайтын 
(кодтайтын) сөздер. Символға образдылық, архетиптілік, уəжділік, ұжымдық қабылдау жəне түсіну, 
диахрондылық тəн. 
Əдебиеттер тізімі 
1  Маслова В.А. Лингвокультурология. Учеб. пособие для студ. высш. учеб. зав. — М.: Академия, 2001. — С. 208. 
2  Қайырбаева Қ. Қазақ тіліндегі этномəдени атаулардың символдық мəні: Канд. дис... автореф. — Алматы, 2004. — 
29 б. 
3  Мағауин  М.  Қобыз  сарыны.  ХV–ХVІІІ  ғасырларда  жасаған  қазақ  ақын,  жыраулары:  Монография. — Алматы: 
Атамұра, 2006. — 17, 18-б. 
4  Лотман Ю.М. Семиосфера. — СПб.: Искусство-СПБ, 2000. — С. 243. 
5  Спирова Э. Символ и образ. [ЭР]. Режим доступа: http://www.intelros.ru 
6  Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. — 2-е изд., испр. — М.: Искусство, 1995. — С. 94. 

Б.Р.Хасенов, А.А.Бименде, А.Б.Сатбаева 
18 
Вестник Карагандинского университета 
Б.Р.Хасенов, А.А.Бименде, А.Б.Сатбаева 

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: