5 дәріс: Қазақ жазуының тарихы. Қарастырылатын сұрақтар
Қазақ жазуы латын графикасынан орыс графикасына көшуінің бірнеше себебі болды. Олар
жүктеу/скачать 50,5 Kb.
|
316985276344 №5 дәріс
| Қазақ жазуы латын графикасынан орыс графикасына көшуінің бірнеше себебі болды. Олар: 1) өзге идеология мен саясат ұстанған Түркия мемлекеті мен Кеңестер одағындағы түркі халықтарының араласуына кедергі жасау; 2) араб және латын графикасына негізделген қазақ жазуының негізін қалаған қайраткерлердің (Т.Шонанұлы, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жұбанов, Е.Омаров, О.Жандосов, Н.Төреқұлов) «халық жауы» болып шығуы; 3) бір мемлекет (КСРО), ортақ астана (Мәскеу) астындағы халықтардың ортақ мемлекеттік жазуы болуы керектегі (орыс тілі мен жазуы); 4) термин сөздердің орыс тілі арқылы игерілуі; 5) жазу емлесіндегі ала-құлалық т.б.
1926 жылы I түркітанушылардың съезінде де, 1929 жылы емле конференциясында да қатынасқан орыс ғалымдары әр халық өз жазуын өз мүмкіндіктері тұрғысынан шешуі керек деп, бейтарап позиция ұстанғанмен, термин сөздерді орыс тілі арқылы игерген жөн (К.Юдахин), орыс жазуының да латын графикасынан кемістігі жоқ (Н.Ф.Яковлев, Жирков), фонетикалық принципке сақтықпен қарау керек (Л.В.Щерба) деген ішінара, іріткі ойлары, сондай-ақ қазақ оқымыстыларының да ортақ жазу – орыс жазуына көшкен дұрыс, терминдер орыс тілі нұсқасынша жазылу керек (С.Аманжолов) деген көзқарастар, орыс графикасын қабылдауымызға себеп болды [1, 115 б ]. Орыс графикасына негізделген ең алғашқы қазақ әліпбиі жобасын Н.И.Ильминский жасады. Орыс әліпбиіндегі е, в, и, ф, ц, х, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я таңбаларын (қазақ тілі дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбаларын) қолданбады. Жобаның негізгі ерекшелігі – Ы.Алтынсарин орыс графикасындағы бар таңбалармен ғана шектеліп, қазақ тілінің дауыссыз дыбыстарын беруде де осы жүйені ұстанған, яғни қант, қағаз, дөңгелек, үзеңгі, тоғай, айғыр тәрізді сөздерді кант, кагаз, дунгелек, узенги, тогай, айгыр түрінде таңбалаған. Б.Әбілқасымов өзінің зерттеу еңбектерінде Н.И.Ильминский мен В.В.Радловтың қазақ тіліне икемдеп жасаған әліпбилері Ресей оқымыстылары тарапынан қолдау көрмегенін және орыс алфавитын өзгертусіз қолдану керек деген ұсыныстар басым болғанын айтады. Осы кезде С.Аманжолов орыс жазуы негізінде қазақтың жаңа алфавитінің жобасын және орфографиялық ережелер жиынтығының жобасын жасап, жұртшылық талқысына ұсынған болатын. Бұл жоба көпшілік алдында бірауыздан мақұлданып, 1940 жылы Қазақ ССР Жоғарғы Советінің V сессиясында қабылданды. 1940 жылы үкімет бекіткен жаңа әліпби мен орфографиялық ережелер жинағына негіздей отырып, С.Аманжолов 1941 жылы орфографиялық сөздік шығарды, дер кезінде шыққан бұл сөздік орыс графикасы негізінде қабылданған жаңа әліпбиіміз бен орфографиялық ережелерді қазақ оқырмандарының жедел игеріп алуына, қазақ әдеби тілі жазу нормасының жақсарып, желітіле түсуіне айтарлықтай жәрдем етті. Әліпбиіге тоқталатын болсақ, бұл жазудың алғашқы жобасында (1939 ж. 10-тамыз) 40 әріп болды, ал әліпби тәртібі төмендегідей: а, ә, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, і, к, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ŷ, ұ, ү, ф, х, қ, g, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я. Мұнда дауысты дыбыстар (ә, ө, ŷ, ү) орыс әліпбиіндегі жуан дауыстылармен (а, о, у) і-и, й жіңішке дауыссыздармен, ы әрпі жуандық белгісімен қатар келген. Ал графикасында мынадай ерекшеліктер болды: біріншіден, дауысты дыбыстардың таңбасы ретінде 14 әріп көрсетілді: а, о, у, е, ы, и, ә, ө, і, ŷ, ү, я, ю, э. Әліпбиде ё әрпі болмады, ол әріп кездескен сөз ө-мен белгіленді: слёт – слөт; е, ө, ә, ү, і әріптері сөзді жіңішкертетіндіктен, бұлар жазылған сөзде ь-белгісі қойылмады; ы, і әріптері сөз мағынасына әсер етпеген жағдайда, я буын араларында жазылмайды делінді: Смағұл, рет, Ахмет; я әрпі сөз басында, дауысты дыбыстан соң, қатаңдық, жұмсақтық (ъ, і) белгілерінен кейін жазылатын болды: Яков, химия, аяғы, таяу, мия. Мына мәселелер ескерту ретінде берілді: орыс тілінен енген сөздерде дауыссыздан кейінгі я әрпі ә әрпімен белгіленді (Колә, желәбов, трансләция). ю әрпі түбір ішінде жазылады да (қою, аю), түбір мен жұрнақ ішінде йу тіркесі арқылы беріледі (қойу, сойу). Әліпбиде һ әрпі болмағандықтан, оның қызметін ә, а, х таңбалары атқарды: қаарман (қаһарман), гауәр (гауһар), аһ (ах). Қосар дауыссызға аяқталған сөзге қосымша жалғанғанда бір дауыссыз түсірілмеді: класс/классқа. Дыбыстық құрамы игерілген кірме сөздер айтылуынша жазылды: газет, самауыр, қамыт, сиез, доға. Араб-парсы тілінен енген сөздердің ортақ әдеби вариантын орфографиялық сөздіктен қарап, жазу керек делінді, себебі сөз мағынасы дифференцияланып, жазуда айқындала бастады: ғаскер – войска, әскер – армеец, ғылым – мәлім. Біріккен жалқы есімдер кіріктіріп те Талдықорған, Қожакелді кіріктірілмей де (Амангелді, Қазанғап) жазылатыны көрсетілді. Бір жылдан кейін 1940 жылы 30 тамызда жаңа алфавит жөніндегі ғылыми конференция 41 таңбадан тұратын жаңа әліпби туралы жоба ұсынды. Мұнда һ әрпі әліпбиге енгізілді және ұ фонемасы таңбасымен берілді. 1940 жылғы әліпби жобасын жетекшілік еткен С.Аманжолов жобаны талқылауда э әрпін қазақ тіліндегі е дыбысының орнына қолдануды, ә әрпін екінші буындарға да жаза беруді, я әрпін қолдануды азайтуды, мысалы, түбір мен жұрнақ позициясына жазбауды, ы әрпін тек орыс сөздерінде ғана жазып, қазақ тіліндегі үшін басқа таңба алуды ұсынған пікірлердің болғанын және оларға негізді дәлелдер бар екенін айтады. Я, ю әріптерінен қызметі арқылы жазу үнемділігіне қол жеткіземіз дейді. Осындай талқылаулардан соң, жаңа әліпби 1940 жылдың 11- желтоқсанында түбегейлі бекиді. Әліпби тәртібіндегі қазақ тілінің төл дыбыстары жұмсалу жиілігіне сәйкес, і, қ, ң, ғ, у, ө, ә, һ болып реттеледі. Бірінші орыс алфавитінің әріптері, соңынан қазақ әріптері тіркеледі. Әріп атауы вэ, бэ деп, орыс алфавитіндегідей белгіленеді. Әліпбидің жоғарыдағыдай берілуі оның қосалқы қызметі (санау, инвентарлау) үшін қолайлы делінді. Осы әліпби жобасының негізінде 1941ж. С.Аманжолов, С.Баишев, Ғ.Бұзырбаев, С.Кеңесбаев, Н.Сауранбаевтардың ұжымдық авторлығымен алғашқы емле сөздігі жарық көреді. Онда мынадай өзгешеліктер болды: а) ы, і әріптері түсірілді: жыйлыс, құрлыс, бұйрық, ұрлық, топрақ, жапрақ, көкрек, ә) жалқы есімдерде [йы] тіркесі үшін и (Баир, Раис), жалпы есімдерде йы жазылды: айыл, кейін, б) кірме сөздерде я әрпінің алдынан и (пияла, пияз, зияш), ал қазақ сөздерінде ы жазылады: қыялы, сыяқты, тыянақты, в) йы, йі-ға аяқталған сөзге көсемшенің й жұрнағы қосылса, и әрпі жазылады (байыйды емес, баиды). г-ге біткен орыс сөздеріне жіңішке қосымша жалғау орыс тіліндегі сөздердің айтылуын бұзады деді. Осы екі бағыттың соңғысының ұсынысы ескеріліп һ әрпі әліпбиде қалдырылсын деген пікір, бірінші буыннан басқа буынға ә әрпін жазбау, орыс тілінен енген сөздердің соңғы буынына қарап қосымша жалғау сияқты пікірлер тұрақтана бастайды. Ал э таңбасын ұ таңбасымен ауыстыру туралы ұсыныс 1951 ж. 15 тамызында ресми түрде қабылданады (э – ұ). 1957 жылы Қазақ тілі негізгі емле ережелері қабылдағанға дейін қазақ жазуының тарихында бірнеше ұсыныс болған. Оның алдыңғысы 1939 ж. әліпби жобасы, 1940 жылғы емле жобалары болса, соңғысы 1953 ж. 28 ақпанда «Қазақстан мұғалімі» газетінде ұсыныс ретінде жарияланды. Әліпбиде 40 әріп рет санымен белгіленді, ә әрпі е таңбасынан кейін орналастырса да, әліпбидің рет санына алынбады. Ал һ әрпі алфавитте болмады. Әліпбедегі әріп реті қазіргі әліпби тәртібімен бірдей. С.Аманжолов ұсынған осы кирил әліпбиі 78 жыл бойы халық игілігінде қолданылып келді. Лингвистердің айтуынша, кемел әліпби жоқ, өйткені уақыт өте кез келген тіл фонетикалық өзгеріске ұшырайды, жаңа терминдер еніп, даму үстінде болады. жүктеу/скачать 50,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|