510 млн км² Құрлықтың ауданы – 149,1 млн км² (29%)

Африка материгінің табиғат зонасы 
Табиғат 
зонасы 
Географиялық 
орны 
 
Топырағы 
Өсімдіктері 
Жануарлары 
Ылғалды 
экваторлық 
ормандар
Жергілікті 
халық гевея, 
ананас, 
какао, 
майлы 
пальма, жер 
жаңғақ 
өсіреді. 
Конго 
қазаншұңқыры, 
Гвинея 
шығанағының 
жағалауы 
Қызыл-
сары 
фералитті. 
Бірінші қабат 
биіктігі 80 метрлік 
ағаштар: фикус, 
сэйба, майлы 
пальма, шарап 
пальмасы – рафия, 
эбен қауын ағашы. 
Лианалар қалың ну 
ормандар (джунгли) 
құрайды. 
Цеце шыбыны 
адамдар мен 
жануарларға ұйқы 
ауруын жұқтырады.
Саванналар 
мен сирек 
ормандар. 
Африканың 
40% алады. 
Мадагаскар 
аралының 
символы- 
лемур, 
саяхатшы 
ағашы. 
Адамның 
шаруашылық 
әрекеті 
нәтижесінде 
саванналардың 
шеткі бөліктері 
шөлге 
айналуда. 
Соңғы 50 жыл 
Сахара шөлі 
саваннаға қарай 
650 км² 
жылжуда. 
Солтүстік 
Африка 
елдерінде 
ұзындығы 1500 
км орман 
белдеуі қолдан 
отырғызылуда.
Ылғалды 
кезең 8-9 
айға 
созылатын 
жерлерде -
қызыл 
ферралитті
қызыл-
қоңыр 
топырақ 
Баобаб, дум 
пальмасы, майлы 
пальма, акация, ағаш 
тәрізді сүттіген. 
Жергілікі халық 
мақта, маниок, 
батат, жүгері, 
кешью, жержаңғақ, 
цитрус, қант 
құрағын өсіреді.
Бөкен (антелопа) 40-
тан астам түрі, зебра, 
керік, буйвол.
Мадагаскар 
аралында шағын 
денелі маймылдар, 
лемурдың 26 түрі 
мекендейді, өзен көл 
бойында бегемоттар 
тіршілік етеді. 
Жыртқыштар 
арыстан, гепард, 
қабылан, шиебөрі, 
қорқау қасқыр. Ніл 
қолтырауынының 
ұзындығы 5-6м. 
Құстар Африка 
түйеқұсы, марабу, 
жыландар мен 
кемірушілерді 
аулайтын жыртқыш 
құс секретарь;

Тропиктік 
шөл 
Сұр және 
қоңыр 
топырақ
Намиб шөлінің 
эндемик өсімдігі- 
вельвичия, биіктігі 
50 см, жапырағының 
ұзындығы 2-3 м. 
Бір өркешті жабайы 
түйе – дромедар, 
бөкен, қорқау 
қасқыр, шиебөрі, 
фенек түлкісі, шағыл 
мысығы, 
кемірушілерден 
үлкен сұр келес 
кесірткесі. 
Субтропик-
тік қатты 
жапырақты 
ормандар 
мен бұталар 
Жерорта 
теңізінің 
жағалауы 
Қызыл 
және сары 
топырақ 
Тас емен, тоз емен, 
зәйтүн ағашы,
олеандр, фисташка, 
мәңгі жасыл 
кипарис, атлас 
самырсыны, жабайы 
алмұрт пен жүзім.
Хамелеон
Шығыс Африкадағы ұлттық парктер – Серенгети, Киву, Вирунга, Кагера
 
 
Аустралия материгінің табиғат зонасы 
Табиғат 
зонасы 
География-
лық орны 
Топырағы 
Өсімдіктері 
Жануарлары 
Тропиктік 
шөл және 
шөлейт 
зонасы 
Батыс 
Аустралия 
үстірті, 
Орталық 
ойпат
Африка 
шөлдерінен 
айырмашы-
лығы 
Аустралия 
шөлдерінде 
шұраттар-
дың 
болмауы 
Сұр және 
қоңыр 
Флиндерс және митчелл 
шөптері; ксерофиттер. 
Материктің ішкі 
аудандарында өсетін 
тікенекті акация мен 
аласа эвкалипттерден 
құралған қалың ну 
бұталар мәңгі жасыл 
тоғайларды – скрэб деп 
аталады. Налларборда 
суккулентті өсімдіктер 
(бойына ылғал 
жинайтын 
құрғақшылыққа төзімді 
өсімдіктер) өседі.
Сұр кенгуру, вомбат, 
жабайы ит динго, 
эму түйеқұсы. 
Еуропалықтар динго 
иті мен қоянды әкеп 
жерсіндіргендіктен 
жергілікті түрлерді 
ығыстырды, 
сондықтан 
Аустралияда 1975 
жылы өзге 
материктен түрлерді 
әкелуге және 
жерсіндіруге заң 
жүзінде тыйым 
салды. 
Саванна 
мен сирек 
ормандар 
Солтүстігі 
шығысы 
Қызыл 
қоңыр 
топырақты 
Эвкалипт ағаштары (ең 
биік 100 м, тамыры 30 м 
тереңдікте, эфир майы 
ағашы; жапырағымен 
коала қоректенеді), 
жапырағы жіп тәрізді 
казуариндер бар, 
оңтүстікке қарай 
акациялар алмастырады.
Ехидна, 
қолтырауындар, 
үйректұмсықтар. 
Ормандар 
және 
ылғалды 
тропиктік 
ормандар 
Үлкен 
Суайрық 
жотасының 
шығыс 
беткейін 
Күлгінден- 
ген қызыл 
топырақ 
Эвкалипт, 
қылқанжапырақты 
араукария, 
пальмалардың 20-дан 

алып 
жатыр. 
астам түрі, ағаш тәрізді 
папоротник.
Ылғалды 
субтропик-
тік орман 
Қызыл сары 
ферралитті 
Миндальді және кари 
эвкалипттері, лавр, 
араукария, папортник, 
эпифит (ағаштың діңіне 
жабысып өседі), лиана 
Ағаш кенгуруы, 
вомбат, қалталы аю-
коала, ехидна, 
тотықұс, 
лирақұйрық, карақу, 
казуар құсы. 
Тасмания аралында 
– жыртқыш тасман 
қалталы құбыжығы, 
киви, қоқыстауығы. 
Аустралия материгінің эндемик өсімдіктері – эвкалипт, казуарин 
Аустралия материгінің эндемик жануарлары – кенгуру, үйректұмсық, ехидна
Темір ақшаларында бейнеленген жануарлар – ехидна, үйректұмсық, лирақұйрық
Аустралия елтаңбасында бейнеленген жануарлар – эму түйеқұсы және кенгуру 
Материктің ұлттық саябақтары – Улуру, Үлкен Тосқауыл рифі, Какаду
Аустралия материгіндегі шөлдердің түрлері – тасты шөл, сазды шөл, құмды шөл 
 
Антарктида материгінің табиғат зонасы
 
Климаты
Жануарлары 
Өсімдіктері Ерекшелігі
Антарктида климаты 
қатал қысы – -60°-70°С; 
жазы – -30°-50°С 
аралығында;
Жер шарындағы ең 
төмен температура –
(-91,2°С) Восток 
станциясы.
Түскен күн сәулесінің 
90% кері 
шағылыстырады 
(альбедо) 
 
Ұзындығы 3 м 
жететін Уэддел 
итбалығы, 
Итбалықтарың ең 
ірісі – теңіз пілі.
Сүтқоректілердің ең 
ірісі – мұртты және 
тісті киттер; 
Ең ірісі – көк кит 
1967 жылдан 
қорғауға алынып 
келеді.
Пингвиннің 17 түрі 
бар. Ең көп тараған 
түрі – Адели 
пингвині. Бойы 1 м 
асатын Император 
пингвині бар 
Құстардың ең ірісі – 
альбатрос 3,5 м 
жетеді 
Антарктика-
лық 
шұраттар – 
жаз кезінде 
мұздан 
босаған 
жерлер 
(балдыр, 
мүк, қына). 
НАСА мәліметтері бойынша 
озон қабаты жұқарған 
ауданның рекордтық 
көрсеткіші 2000 жылы 
тіркелген, оның ауданы 29,9 
млн км
2
жетсе, ал 2012 жылы 
22 қыркүйекте ауданы 21,2 
млн км
2
құрап отыр. Соңғы 
кездегі байқау нәтижесі 
Антарктида үстіндегі озон 
қабығы жұқарған 
аудандардың кішірейіп келе 
жатқандығын көруге болады. 
 
Мұхиттардың тіршілік дүниесі 
 
Тіршілік ету жағдайына байланысты мұхиттағы тіршілік дүниесі үш топқа бөлінеді – 
планктон (қалқып жүретін), нектон (жүзіп жүретін), бентос (түпкі суда жүретін ) 
Планктон екіге бөлінеді – фитопланктон, зоопланктон
Мұхитағы аса ірі сүтқоректілер (киттәрізділер мен ескекаяқтылар) қоректенеді – 
планктондармен
Нектондарға жатады – еркін жүзетін балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз жыландары 
мен тасбақалар, ірі моллюскалар 

Бентосқа жатады – мұхит түбінде бекініп тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар.
Биологиялық ресурстардың жойылып бара жатқан түрін сақтауда теңіз маңында өсіру 
жұмыстары – марикультура, аквакультура 
Үлкен Тосқауыл рифі екінші атауы «тікенекті шеңбер» – себебі теңіз жұлдызының тым 
көбейіп кетуіне байланысты экологиялық қауіп тудырған.
 
Өсімдік әлемі мен жануарлар дүниесін қорғау 
 
БҰҰ шешімімен Табиғат пен табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы құрылған 
жыл – 1948 жылы 
1971 жылы ЮНЕСКО тарапынан қабылданған бағдарлама – «Адам және биосфера»
Қоршаған ортаның табиғи эталондар, реликтілер, ғылыми зерттеулерге, туризмге және 
рекреацияға арналған нысандары ретінде экологиялык, ғылыми және мәдени жағынан 
ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы – қорық 
Қорықтардың басты мақсаты – табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік 
ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи 
даму заңдылықтарын анықтау. 
Табиғи ескерткіштерге жататындар – ғылыми, тарихи, мәдени-эстетикалық мәні зор 
табиғи нысандар. 
Жануарлардың, өсімдіктердің жеке түрлері, су, орман, жер нысандары қорғалатын 
және табиғи ресурстар шектеулі түрде пайдаланылатын аумақ – қорықша
Қорықшаның қорықтан айырмашылығы – бүкіл табиғат кешені емес, оның тек белгілі 
бір бөлігі ғана қорғалады. 
Ұлттық саябақтардың қорықтан айырмасы – мұнда өсімдіктер мен жануарлардың сирек 
кездесетін әрі бағалы түрлерін сақтаумен қатар, адамдардың мәдени демалыс 
ұйымдарын, туризммен шұғылдануға мүмкіндік жасайтын орындар. 
Табиғи-аумақтық кешендер 
 
Қалыптасуы, геологиялық даму тарихы және табиғи компоненттерінің құрамы жағынан 
біртектес болып келетін аумақ – табиғат кешені 
Ғаламшар аумағындағы ең үлкен табиғат кешені – географиялық қабық 
Табиғаттың ішкі айырмашылықтарына байланысты алып жатқан ауданының жіктелуі -
аумақтық табиғат кешені
Географиялық қабықтың ең ірі құрылымдық табиғат кешені – материктер мен мұхиттар 
Литосфераның жоғарғы бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігі және гидросфера мен 
биосфераның өзара байланысы мен әрекеттесуі – географиялық қабық 
Айырықша табиғи түзіліс ретіндегі географиялық қабық туралы түсінікті XX ғасырдың 
басында қалыптастырған – А.А. Григорьев пен С.В.Калесник
Географиялық қабықтың заңдылықтары – тұтастығы, зат және энергия айналымы (қуат 

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: