Қазақ халқының қалыптасуының алғышарттары

Дешті Қыпшақ қоғамында «қазақ» атауы әлеуметтік, ал ХІ-ХІІ ғғ. этнйкалық-әлеуметтік 
топтарды білдірді. Қазақ термйнінің шығу тарйхының бірнеше болжамы:1. Тарйхшы 
Бартольд “ өз мемлекетінен тай па руынан бөлініп жеке өмір сүруші адам”
2. М. Ақынжанов “ қас-сақ, нағыз сақ деген атаудан шыққан.
3. XII-XY ғғ. Түркі тілінде жазылған деректерде “еркіндік аңсаушы, батыл” мағынасын 
білдіреді.
«Қазақ» — түркі сөзі. «Қазақ» сөзі алғаш ай тылған жазба деректердің бірі – Егйпетте 
1245 жылы құрастырылған түрік-араб сөздігі. 
Бұл сөздіктің авторы бей мәлім
, оны 1894 
жылы М. Хоутсм Нйдерландының Лей ден қаласында баспадан шығарды. Бұл деректе 
«қазақ» сөзі «үй сіз», «кезбе», «қуғындалушы» деген мағынаны білдірді.Бастапқыда 
«қазақ» сөзі өз халқынан, 
тай пасынан
, өзінің заңды бйлеушісінен бөлініп кеткен кез-
келген еркін адамды білдірді. Яғнй, қазақ термйні алғашқы кезде әлеуметтік мәнге йе 
болды. Мәселен, әр түрлі 
жерлерді кезіп
, өзін-өзі асыраған кезбе – қазақ, алыс және 
қауіпті жолға серіктерсіз аттанған адам – қазақ, Бабырдың ай туы бой ынша «жаудың 
малын батылдықпен ай дап әкетуші» — бұл да қазақ.Қазақтың тұрмысын белгілеу үшін 
парсы және түркі тілдеріндегі деректерде «қазақлық» — «еркіндік», «кезбелік» және 
«қазақламақ» — «еркін жүру», «кезу» деген сөздер қалыптасты. Қазақ» атауы Шығыс 
және Батыс Typiк қағанаттары кезеңінде туған, Күлтегін мен Білге қағанның бйлігі 
тұсында дәстүрлі түріктік ұғыммен әлемнің шығыс бөлігі «көк» түспен белгіленеді де, 
шығыс түріктері «көк түріктер» деп атала бастады деген бip пiкip бар. Бұл пікір 
бой ынша: «қазақ» этнонймі «қас» 
сөзімен бай ланысты
, өй ткені түркі тілінде ол «қас» 
«нағыз» дегенді және «ақ» «батыс» дегенді білдіріп, нәтйжесінде «қас-ақ» - «нағыз 
батыстық» деген ұғым қалыптасты»,- дей ді. Бұл сөздің әртүрлі түсініктемелері де бар. 
Кей бір лйнгвйст ғалымдар оны «қаз ақ» - ақ қаз сөзімен, енді біреулері «қаз» - қазу, «кез» 
- кезу, «қаш» - қашу етістіктерімен бай ланыстырады.Соның ішіндe «қазақ» сөзі XI ғасырда 
қыпшақтардың мекендеген 
ай мағында пай да болган
, ол «еркін, кезбе адам» деген 
ұғымды білдіреді. Оған әлеуметтік мән беріліп, өз руынан, тай пасынан, мемлекетінен 
бөлініп, әскерй шараларға қатысу арқылы өмір сүруге жағдай жасай тын топтардың 
атауына ай налады. IX—X ғасырларда Шығыс Дешті-Қыпшақ қоғамында «қазақ» деген 
атау¬мен әлеуметтік, ал XI—XII ғасырларда этноәлеуметтік топтар пай да болды. Монғол 
шапқыншылығы кезінде қыпшақтардың тай палық топтарын Дешті Қыпшақ шегінен тыс 
жерлерге 
ыдыратып жібергендіктен
, бұл «қазақ» атауының кең таралуына мүмкіндік 
туғызды. «Қазақ» cөзі еркін, тәуелсіз жүрген әр текті адамдар тобын білдіру үшін 
қолданылған. Қазақылық жасау этнйкалық және мемлекеттік шекаралармен 
шектелмедік.XIV ғасырдың басында Қазақстан аумағында дербес мемлекеттер, сонымен 
бipгe Ақ Орда мемлекеті пай да болды. Олардың дербес ел болуына жергілікті этнйкалық 
топ - қыпшақтар негіз болды. «Қазақ» термйні XV ғасырдың екінші жартысынан бастап 
этнйкалық мәнге йе бола бастады.Сөй тіп, түркі-қыпшақ cөзi алғашында «еркін, 
азат, 
тәуелсіз
, қызыққұмар» адамды жалпылай атау ретінде қолданған 

жүктеу/скачать 0,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: